Азаматты-ыты жауапкершілікті тсінігі

Жауапкершілік барлы ы атынастарына тн нрсе. Азаматты ыты атынасты негізгі блігін міндеттеме райтын боландытан жауапкершілік жніндегі мселе міндеттемелік ыты жалпы ережелерінде аралады. Біра та бл арада айтылан мселе міндеттемелерден тыс ы атынастарына да атысты. Жалпы аланда, жауапкершілік дегеніміз – замен немесе шартпен аралан ретте зіне жктелген міндетті бзатын азаматты ыты атынастарды субьектілеріне олданылатын мліктік ндіртіп алу немесе мліктік салма салу болып табылады. Оан бзылан ыа орай кілетті тланы мліктік шыыныны орнын толтыру да жатады.

Жауапкершілікке тарту, азаматты ы бзушылы жадайында ыты нормалара санкцияны жзеге асыруа трткі болады. Е алдымен, азаматты-ыты жауапкершілікте мемлекеттік жне шартты тртіпті ныайтуда, осы масатты алдын алуда трбиелік маызы айрыша. Азаматты ы атынасыны субьектілері болып табылатынтараптар зіне жктелген міндеттерді орындамауы оамды атынастарды бзып, мліктік шыына жне жеке тлалар мен бкіл оамды олайсыз жадайлара кеп сотыратынын білуі тиіс рі зіні міндетін бзбауа кш салуы керек. Трбиелік жаын былай ойанда, егер, лгі айтан ы бзушылыа жол берілетін болса, онда азаматты-ыты жауапкершілік оны айта алпына келтіруді амтамасыз етеді. Сондытан да, борышор зі істеуге міндетті нрсені орындамаанда ана емес, оны орындаудан з бетімен бас тартан кезде де оан жауапкершілік брібір мойындатылады. Азаматты ыты осымша млікті ндіртіп алу трізді зіне тн жауапкершілік асиеті болмаса, несие беруші міндеттемесін орындаудан жалтаран борышора жазалау шарасын олдана алмайды жне оны іс-рекетін з дрежесінде реттеп отыруы иындай тседі.

Азаматты-ыты жауапкершілікті зіне тн асиеттері:

А) борышорды міндеттемені бзанынан туындаан мліктік шыындарды несие берушіге айтару;

) борышорды міндеттемені тиісті дрежеде орындауын адаалау;

Б) борышорды міндеттемесін орындамааны немесе тиісті дрежеде орындамааны шін жазалау;

В) белгілі бір дрежеде несие берушіні міндеттемеге атысуына тртк болу (йткені, контрагентті дрыс болмауынан пайла болатын шыынды теуді амтамасыз етеді);

Г) борышорды тртіпсіздік фактілерін баса тлаларды кзінше айатау болып табылады.

Ыпалы р трлі дегейде бола трса да, міндеттемелерді брінде жауапкершілікті мндай асиеттері кездеседі. Мндай жауапкершілікті ажеттілігі міндеттемені бзылмауын реттейтін занан ( мысалы, міндеттемені бзаннан келетін залалды орнын толтыру ), р жаты зара жасасан шарттарынан, міндеттемені келісілген жадайларынан туындайды. Жауапкершілікті белгілеу осымша келісімдер арылы да жзеге асады. Мысалы, оан міндеттемені мерзімін бзаны шін салынатын айыпа орай жасалатын келісімді жатызуа болады.

Азаматты-ыты жауапкершілік – Азаматты ыты Жалпы бліміні институты болып табылады, йткені, жалпы ереже бойынша азаматты-ыты атынастарды барлы трінде зіне тн асиеттер кездеседі.

Жауапкершілікті тсінуде кп жадайда ретроспективті кзарас беле алады, сондытан да ол тртіпті бзылуы, санкциясы жзеге асыру (мемлекеттік мжбрлеу) ретінде ындырылады. Оны стіне тртіп бзушылытаы жауапкешілікті мн-маызын ынуда екі баыт тілге тиек етіледі. Бл мселеге алам тартан авторлар зады жауапкершілік тртіп бзушылар шін осымша ауыртпалы тсіру мен (олайсыз жеке жне мліктік зардаптар) міндетін орындауа мжбрлеу деп болжайды, е бастысы – ол жауапкершілік, сондытан зады, жауапкершілік те –міндет, алайда олмжбрлеу арылы орындалады. Осыдан кейін зады жауапкершілік адама тртіп бзуа жол бергенге дейін болмайды деген орытынды жасалады.

Жауапкершілікті ретроспиктивті кзарас ретінде тсінуді гносеологиялы себептері неде? оамды ой-пікір дстрінде жауапкершілік жазалаумен, н алумен байланыстырылады. ыты ымда оамды пікір мен ылым неліктен міндеттеуге, жазалауа, мемлекеттік мжбрлеу, ылмысты-ыты шаралара жгінеді?

ы тек жарлы пен тиым салынын тенденциялара тн арапайым былыс боланы ма?

Бірден жне кездейсо пайда болмаан бл сауалдара жауапты жауапкершілік теориясындаы иашты себептерін мемлекеттік былысты тарихи тжірибелерінен, басаруды міршедік, биліктік-кімшілік, бюрократты тсілдеріні беле алу практикасынан іздеу керек.

Бізді ыты жйемізді азіргі реформалары е алдымен оны орнытыру тсілдерін жаыртуды кздейді. Бл жерде е басты гуманизм ділеттілік бастауларын ныайту адамдара деген рмет сезімін алыптастыру, оларды за алдындаы ытары мен бостандыын, тедіктерін ата сатау, ркімні з рекеті шін жауапкершілігіні задылыын мойындау.

Задылыты нормативті-мжбрлеуді шектен тыс арттырудан са болан жн. ыты тар ауымда ыну-ыты демократиялы, акдамгершілік, гуманистік потенциялыны жан-жаты ашылуын барлы оамды соны ішінде ыты былыстарды орталытандыруды амтамасыз ете алмайды.

Наты аланда ы крделі былыс. Оны мазмнында адамдарды еркін оларды творчестволы дербестігіні ммкіндіктерін амтамасыз ететін компоненттер маызы мен ыты мінез-лын механизміне ыпал ету ммкіндік беретін ынталандыру жне еркін беру нормаларыны лес салмаы арттырылуда.

Сонымен, зады жауапкершілік міндеттерді орындалмааны шін санкцияларды, айып салуды, жазалауды кшейту жолымен емес, адамдарды келісім-шарт міндеттері мен задылыты ата сатаудаы позитивті жауапкершілігін, салалы атынастарын кшейту жолымен жргізген жн. Бл жауапкершілікті ркен жайдыратын наты тарихи даму жолы.

. Мздытаев атап крсеткендей жауапкершілік ретроспиктивті баыттан перспективті крінеді. Бл ретте адамдарды болаша іс-реетіні нтижелерін алдын-ала аару абілеті емес, оларды оршаан ортаны айта жаыртуа белсенді атысу жніндегі мтылыстары да есепке алынады. Бл жадайда біз зады жауапкершілікті моральды, ішкі жауакершілікпен шатастыруа арсымыз. Тек позитивті зады жауапкершілікті бір-бірімен тыыз байланысты моральды ыты негізі болатынына кіл аударымыз келеді.

Позитивті зады жауапкершілікті негіздеуге жне оны табиатын ашып крсетуге кшпес брын ыты трбие жмыстарын тиімді йымдастыру ісінде жне азаматты-ыты белсенділікті алыптастыруда

методологиялы маыза ие жауапкершілік ымына жан-жаты тоталып тейік.

Бірден-а ашыын айтайы жауапкершілік ымы кштеу мен жне жазалаумен сйкес келмейді. Сонымен бірге, цивилистерді зі азаматты ыты жауапкершілікті ы бзушылыты жне санкцияны іске асыруды салдары немесе мемлекеттік кшпен орыту ретінде тсінбегені жн. Бізді социологиялы зерттеулеріміз крсетіп отырандай респонденттерді 21 проценті жауапкершілікті тар ауымды ретроспективті дегейге тсінеді. Бір ызыы сол, респонденттерді арасында ылмыстыры шін бас бостандытарынан айрыландыр жне ебек пен тзеу мекемелеріні ызметкерлері болады. Сонымен бірге азірге дейін цивилистерді зі азаматты ыты жауапкершілікті белгіленуі деп жазалауды, ы бзушылыа жол бергені шін сота тартылуды таниды жне оны санкциялармен, адамдарды мдделеріне нсан келтіру мен тыыз байланыстырады. Оларды пікірі бойынша трбиелік ыпалын ерекшеліктерді ыты тртіп бзуа мемлекет пен оамны айыптауын адамдара сезіндіру болып табылады. Кейбіреулер азаматты-ыты жауапкершілікте мемлекеттік оргондар ы бзушыа олданатын ыты нормаларды сатауа мжбрлеу шаралары ретінде баалайды. Мжбрлеу жауапкершілікті маызды белгісі.

рине, мжбрлеуді ммкіндігі зады жауапкершіліктен міндетті трде тыс трады (сондытан бл категориялар бір-біріне сйкес келмейді), мжбрлеу жауапкершіліксіз де бола алады (мысалы реквизация), жауапкершілікті мжбрлеусіз де жзеге асуы ммкін.

Профессор В.М. Хвостов ты мжбрлеуді дрекі, механикалы маынады тсінбеу ажеттілігіне кіл аудара келсе, істі мніне баа бергенде ы нормасын оны аржаында жаалауды бір трі ретінде санкция тран жаза орынышынан атарылатын мінез-лы тртібі деп, есептемеу ажет. ы нормасын оны тасасында алып оятын талабы міндетті болып толып табылатын жоары билікті діреті беделді адамдар транда ана мжбрлеу сипатына ие болатынын айтады.

Екінші жаынан, мжбрлеуді мемлекеттік аппаратыны араласуынсыз жзеге асыруа болады. Бл жадай бірнеше кезекте азаматты–ыты атынас нормаларында ділеттілікті талап етеді. Мысалы, азаматты – ы мжбрлеуге араанда ыпалды келеді, міндеттерді орындалуын амтамасыз етуді зады ралы болып табылады.Азаматты-ыты ажеттілікті ыты лес сипаты боландытан жне ыты лесті атысты ыты атынастарын екі келетіндігінен азаматты міндеттердіорындауда басты ынталандырушы кш мжбрлеу емес,субъектіні ыты атынастарда субъективті ыты жзеге асыруа ынтасы болып табылады.атынастарда азаматты-ыты ыпал ету механизмі, - деп жазады В.Ф. Яковлев, - ыты атынас субъектілеріні мліктік мдделері тікелей пайдаланумен сипатталады. Ынталандыруды зады ралы адамдарды субъективиті ыитаы лесі, абылданатын міндеттерді эквиваленті болып табылады. Азаматты ы субъектілеріні ыты белсенділігін азаматты нормаларына тн болып келетін мемлекеттік мжбрлеуді бркемелі сипатын ашуа болмайтыны да міне, сондытан.

азіргі жадайда міндетті белгілеу мен жазаны наты орындаумен байланысы жо ылмысты жауапкершілікті сондай формаларын ке олдануа айын перспектива ашылып отыр. ылмысты жазаны, оамды ыпал ету шараларымен аырында ауыстыруды жаза олдану аясын тарылтуды диалектикалы процесі ылмысты жауапкершілік атау кезінде жзеге асырылуы ммкін.

Сонымен жауапкершілікті жазалау мен салыстыруа болмайды. Бізді зерттеулеріміз крсетіп отырандай, респонденттерді 63 проценті жауапкершілікті жазалаусыз, мжбрлеусіз болатынына сенімді. Зады жауапкершілік ыты нормаларды орындамааны шін жаза олдануа немесе ыты мінез-лыты, азаматты-ыты белсенділікті ынталандыру масатымен орнытырылады.

П.А. Варул мен И.Н. Грязин зады жауапкершілік трысынан келгенде жауапкершілікті арттыру ажеттігі «з міндеттерін тбегейлі орындамаан немесе орындамаан кінлі адамдарды ата жазалау ажеттігін білдіреді. Мндай жаза, аты нтижеде оамны рбір мшесіні з міндеттерін жасы орындауда мемлекеттік масштабта амтамасыз етілуі тиіс. Сонымен, гіме жауапкершілікті тиімділігі жнінде болып отыр». Мндай орытынды тарихи практикамен рдайым сйкес келе бермейді.

Мысалы, ебек тртібін ныайту жніндегі 1940 жылы задарды, наты айтанда 1940 жылы 26 маусымдаы КСРО Жоары Кеес президиумыны «Сегіз саатты жмыс кнімен, жеті кндік жмыс аптасына кшу туралы жмысшылармен ызметкерлерді ксіпорындар мен мекемелерден з беттерінше кетуіне тиым салу туралы» жарлыын олдану тжірибиесі ата жазалау жйесіні ебекшілерді инициативасы мен дербестігіні тиімді жмыс істеуін лсірететін жауапсыздыа келіп соатын, жазаланандарды шігі тсетінін, брыныдан да лкен тртіпсіздіктерге жол берілетіндігін крсетті. Ксіпорындар басшылары здеріне арты жауапкершілік алмауы шін мселерді з бетінше шешуден ашатайды.

Кріп отыранымыздай адамдарды жеке бостандытарына нсан келтірген жазалау жауапсыздыа келіп соады. Азаматтарды жауапкершілігі олдарды еркін мінез-лытан тыс жауапкершілік те жо.

Осыан байланысты Е.В.Черныхты «адамдарды жауапкершілігі мен жауапсыздыы соынан келетін зардаптардан емес, оларды іс-рекеттерінен крінеді» деген пікірмен толы келісуге болады. Іс-рекеті сипаты андай болса, оны зардаптары да сондай. Егер адамны мінез-лы алыпты болса, жазалау жнінде мселе ойылмайды, себебі ол жауапты рі жаымды маынаа ие. Позитивті жауапкершілікті салдары жазалауа шырайды. Жауапкершілікті теріс аспектісі тртіпті бзылуынан крінеді.

Бл жерде оны салдарынан жазалау, жауапкершілікке тарту, тртіп бзушыа шара олдану болып табылады. За шыарушыны бірінші орына жазалауды жауапкершілік ктегориясын оятыны сондытан.

Жауапкершілік пен жазалауды араатынасы жніндегі мселені орытындылай келе ызіргі жадайда жауапкершілікті задылы идеясына кіл аудару ажет. Жауапкершілікті задылыы жніндегі ереже жалпы ыты сипата ие жне задылыты маызды принциптеріні бірі болып табылады. Жауапкершілікті задылыы бірде-бір ы бзушылыты табылмай алуы тиіс емес екендігін жне оларды райсысы шін жауапты адамдардан есеп талап етілетіндігі білдіреді. Мндай есепті нтижесінде жауапты адамны мінез-лы айыпталу мен жазалауа, жауапкершілік шараларын олдануа лайытылыы крінеді.

Оны стіне з іс-рекуеттеріне есеп беру міндеттілігі кейбір жадайда тікелей зада арастырылады. (азастан Республикасыны Азаматты кодексі,272 бап), кейбір ретте ыты негізгі принциптерінен туындайды.

Сонымен, зады жауаптылы - з іс-рекеттеріне есеп беру ыты реттелетін міндеттілік.Респонденттерді 59 пайызы осындай орытындыа келеді.

О.Э. Лейст жауапшылыты мндай ымымен келіспейтіндігін білдіреді.Ол міндеттілігі арылы жауап беру, есептеу мліктік жауапкершілікті мазмнын аша алмайды, себебі келісім-шарт міндеттемелерін бзушы немесе млікті ым зиян келтіруші жбірлеуші алдында жасаан зиянды рекеттері щін есеп беріп ана оймай шыынны орнын толтыруа, айып тлеуге за алдында жауапты.Істі шын мнінде келгенде негізделген айып таылып отыранда келісім-шарт бзушыны немесе зиян келтірушіні жбірленушіге жауап ретінде зіні ызыметі, жеткен жетістіктері, иыншылытары, кемшіліктері жіберілгендігі, ы бзушылыты жай кйі жнінде лаш-лаш есеп беріп отырып, ал жбірленушіні шыынды айтарып алу шін сота немесе арбитража беруді орнына арсы жаты есебін оып, отырумен шектеліп алуы дрыс па? - дейді.

О.Э.Лейст жауаптылы жніндегі бізді ымызды тбірімен жуалдауа тырысады: есеп жазылды жауапкершілікті мойындады, сонымен іс бітті. Бл жнінде не деуге болады.

Алайда, біріншіден біз ке ауымды жауапкершілікті теріске шыармаймыз, олай етсек ке ауымды жауапкершілікті ана барлыы жнінде ым алыптасады. Жауапкершілікті проблемасындаы негізгі кемшілік оны ы бзушылара олданылытын іс-рекет шаралары болып табылады.Айталы шыын мен айыпты ндіру азаматты ыты жауапкершілік шарасы. Ыпал ету шарасын олдану кп жадайда жауапкерді іс-рекетіне есеп беруіне тікелей байланысты рі міндетті. шіншіден, жауапкершілікті трбиелік-ескертпелік маызы жнінде мытпау керек.

Жауапкершілікті трбиелік ммкіндіктерін адамны есеп беру отыру ммкіндігі туызылан жадайда ана наты пайдалануа болады. Есепті талап-жауапкершілікті негізгі белгісі рі маызды. Есеп берілгеннен кейін жазалау немесе айыптау жргізіле ме, жо па бл баса мселе. Бізді ызметіміздегі басты кемшілік сол, есеп беріп отыруды жиі талап етілмейтіндігі. Бл жауапсыздыа келіп соады.

Осы ретте «кімге есеп беру керек» деген мселе тірегінде ойланып крейік. Бан жауап ретінде рбір саналы азамат е алдымен мінез-лы туралы з-зіне есеп беріп отыруы тиіс деген В.А. Тарховты тжырымымен толы келісеміз. Бл жеке адамдарды іске жауапкершілік атынастарыны даму процесін тадау кезінде принципті маызды мнге ие болады.

Бл жерде жауапкершілікті екі трін назарда стаймыз: оам (мемлекет) алдындаы жауапкершілік жне лкен рухани ндылыа ие адамны з-зіне жуапкершілігі. Бірінші жадайда жауапкершілікті масаттары, реформалары мен шаралары мемлекетпен бекітіліп олданылады (сырттай баылау). Екіншіден, жауапкершілік жеке адамны з-зін стап жру абілетіне, зіні мірдегі орны мен ролін тере сезінуіне, натылап айтанда индивидті зіні мінез-лын іштей реттеп отыру механизміне тікелей байланысты. Жауапкершілікті крсетілген трлері бір атар жадайда дербес болса да зара диалектикалы тыыз бірлікте.

Оны стіне ішкі баылауы жасы дамыан адамдар азіргі жадайда бейімділігін танытады. Олар, белсенді, конструктивті мінез-лы траты. Керісінше, сырты баылауа бейімделгіш адамдарда ыты белсенділік пен жауапкершілікті тменгі дрежесі, азаматты позициясыны солылдатыы аарылады. Міне, сондытан ыты трбие ызметінде азаматтарды мінез-лыны жауапкершілігін алыптастыру мселесін шеше отырып, ішкі баылауды кшейтуге ол жеткізу ажет. Соысы зіне есеп беруді ныайтусыз жеке адамдарды бірінші кезекте зіне, з-рекеттеріне есеп беру міндеттерін орындап отыруынсыз ммкін емес.

Баршаа млім, кез-келген зады міндет андай да бір болмасын зге объектіні (азаматты, органны, мемлекетті) ыымен тікелей байланысты. Оны алдында жауапты адам жеке міндеттер орындауа тиісті мінез-лына есеп беріп отыру керек. Есепті талап ету-трбиені маызды ралы, жауаптылыты задылыы. Есеп беру барысында міндеттілікті орындауды амтамасыз етуде, міндетті адам мен оршаан ортаны ыпалында шара олдану аясы айындалады.Жоарыда айтылындарды негізінде жауапкершілік белгілерін бліп арауа болады. Оларды, тпкі мні, біріншіден жауапкершілікті мемлекетпен белгіленіп, бекітілуінде ыты нормалармен арастырылуында жатыр. Екіншіден, адамнан есеп беруді тек за ыы бар азаматтан ана талап ете алады. Баса адамдарды трлі сылтаулармен есеп беруді талап етуі зады жауапа жатпайды.

Кез-келген ыты міндеттілікті зады жауапкершілікпен негізделіп отыруы тиіс екендігін естеріізге саламыз.Онсыз міндеттілек белгісі - бір мінез-лы ажеттігі сипатын жоалтады.Осыдан келіп мынадай орытынды шыаруы болады: ыты міндеттілік жне оны ныайтатын жауапкершілік – бл бірдей емес. Жауапкершілік – бл да міндеттілік, алайда рдайым зге міндеттіліктермен жаластырылып отырады. Мысалы, задарды сатау міндеттілігі оларды сатауына есеп беріп отыру міндеттілігімен ныайтылып жатады.

Азаматты ыты жауапкершілік ы бзушылыты жою шарасы ретінде олданылады. Азамматты ыты атынасты дрыс алыптасуы шін тараптар міндеттерін орындап отырады. Егер де міндеттеме орындалмаса, немесе тиісінше орындалмаса, онда міндеттеме бзылады деп келтіріп оймай, сонымен аша-тауар атынасына сер етеді. ы бзушылыты алдын алу жне зиянды нтиже болмау шін азаматты ыта міндеттемені бзаны шін санкция ретінде азаматты ыты жауапкершілік олданаылады.

Алайда кейбір санкция трлерінде азаматты ыты жауапкершілік туындай бермейді. Егер де міндеттемені орындалмауы салдарынан млік айтарылмаса, онда мжбрлеу шараларын олдану арылы борышордан млік алынып ойылып несие берушіге айтарылады. Іс-рекетті орындалуы шін, атынасты дрыс алыптасуы шін мжбрлеу жзеге асырылса да бндай санкцияны азаматты ыты жауапкершілік ретінде арастыруа болмайды.

Азаматты ыты жауапкершілік ретінде ы бзушыа осымша міндет жктеумен байланысан санкцияларды тсіну керек. Яни, ы бзушыа жауапкершілік жктелінеді. Бл міндеттер ы бзушыа осымша азаматты ыты міндеттеме жктеуі ммкін немесе оан тиісті азаматты субъективті ыынан айырылады. Егер де тараптар мміле жасасан кезде мміле алдау жолымен жасалан болса, онда алданан тарап міле жасау ыынан айырылады. Мміле азаматты задылыты бзу жолымен жасалынбаан болса, бндай шаралар олданылмас еді. ы бзушыа осымша міндет жктейтін санкция трі азаматтты атынастаы атысушылара сер етеді жне ы бзушылыты алдын алуа кмектеседі.

Сонымен, азаматты ыты жауапкершілік ретінде ы бзушыа осымша азаматты ыты міндет жктейтін немесе оан тиесілі азаматты ыынан айыратын санкция трлерін тсіну ажет. Азаматты ыты жауапкершілікті тсінігі за ылымындаы дау тудыратын сраты бірі. Кейбір автордар позитивті жауапкершілікті бліп атыстырады. Бндай жауапкершілік міндеттемені орындалуымен сйкес келіп жатады. зірге міндеттемені орындалуы кп кездеседі, алайда жауапкершілікке шектеулі немесе керісінше, жауапкершілікті туынды міндеттемені орындаудан босатады.

С.Н. Братусь жауапкершілік деп мемлекеттік немесе оамды мжбрлеу шараларын, сонымен атар борышорды зіне жктелген міндеттемені орындауын тсіндіреді.

орау шаралары ретінде ы бзушылыты алдын алу жне тотату, ал егер ол болмаса жадайды алпына келтіру санкция трлерін жатызуа болады. Бндай орау шараларына ыты мойындау: міндеттемені орындауа мжбрлеу, дау туызан ммілені жарамсыз деп тану, ы бзатын жадайды алпына келтіру жне т.б. жатады. Азаматты ыты жауапкершілікте осындай тжырыма келу ы бзушыны кінсінен туелсіз жзеге асырылуы ммкін.