Азаматты –ыты жауапкершілік тсінігі туралы пікірлер.
«Жауапкершілік» термині ртрлі аспектіде олданылады. Жеке айтатын болса: леуметтік, рухани, экономикалы жне юридистикалы жауапкершілікті кездестіруге болады.
«леуметтік жауапкершілік» тсінігі жалпылама сас. Онымен оамдаы болып жатан жауапкершілікті барлы трі амтылады. Осы трыдан араанда рухани, экономикалы юридистикалы жауапкершілік - тек леуметтік жауапкершілікті трі ана.
Алайда леуметтік жауапкершілік ерекше маынаа ие болып, леуметтік психологиялы сипатта болады. дебиеттерде осы жауапкершілік тсінігіне састыруа тырысады. В.А. Тархованы пікірі бойынша: «зіні істеген рекетіне жауап бере отырып міндеттемені реттелу ыы- юридистикалы жауапкершілік », -дейді. Юридистикалы жауапкершілікті осындай тсінігі жауапкершілік тсінігін шектен тыс лкейтіп, оны тжірибелік маынасынан айырады.
оамды мірде «рухани жауапкершілік» категориясы лкен маыза ие. Ол намдылыты бзу нормасымен байланысан жне оама жат ылыты оамды айыптау трімен ерекшеленеді. дебиеттерде жне задылытарда «экономкалы жауапкершілік» тсінігі екі трлі маынада олданылады. Барлыынан брын ол «Млікті жауапкершілік» тсінігімен астасып жатады. Жне бнда ешандай орыныш жо. Нарыты экономикаа туімізге жне кімшілік халыты дісті экономикалы діске ту,осындай тсінікті ыа сиымды етіп крсетеді. Яни нарыты атынастарды реттеуде жол ашады. Экономиканы ыпаламен экономикалы дістерді замен бекітілуі «экономикалы жауапкершілікті» ы бзушыа мліктік ыпал ету шарасы ретінде экономикалы жауапкершілікті юридистикалы жауапкершілікті бір тріне айналдырады.
За дебиеттерінде «экономикалы жауапкершілік» тсінігіне юридистикалы жауапкершілікті ерекше бір трі ретінде атыстыруа тырысады.
Бл жадайда кімшілік-ыты шара туралы сз болып, ал азаматты ыты жауапкершілік тсінігі арастырылмады. Алайда, нарыты экономика жадайында «экономикалы жауапкершілік » тсінігі маынасын жоалтады.Азаматты-ыты жауапкершілік юридистикалы жауапкершілікті райтын, зіне тиісті барлы белгісімен юридистикалы жауапкершілікті бір трін райды.
Юридисдикалы жауапкершілік шін оан негізгі трт белгі тн: юридистикалы жауапкершілік ы нормасын бзушыа олданылатын мемлекттік мжбрлеуге ыпал ететін шараларды тек бір трі; екіншіден, ол ыты бзылуына жол берген тарапа ана олданылады; шіншіден, ы бзушыа тек ана мемлекеттік немесе баса зіретті орган олданады; тртіншіден, жауапкершілікті олдану шін юридистикалы жауапкершілік болып табылатын ы бзушыа олданатын санкция заымен белгіленуі керек.
Юридистикалы жауапкершілік ы бзушыа олданатын мемлекеттік мжбрге ыпал ету шараларыны ерекше бір трі ретінде саналады. Сонымен атар адамдарды іс-рекетіне сер етет ін баса да тсілдермен ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мжбрлеуші шара -ретіндегі реттеуші сипата ие болатын, біра юридистикалы жауапкершілік бола алмайтын оперативті ыпал ету шаралары болып табылады.
Жоарыда крсетілгендей юридистикалы жауапкершілікті азаматты ыта ерекшеліктері бар. Бл асиеттер оамды атынасты реттеуші азаматты ыты пні жне дісі ретінде, сонымен атар жалпы ы жйесі ретінде азаматты ыты ызметін атарады.
Азаматты ыты реттейтін ерекше атынастар секілді мліктік сипата ие болып, мліктік атынастарды райды. Азаматты ы бойынша жауапкершілік ы бзушыа олданылатын экономикалы ыпал ету ызметін орындай отырып, оамды атынастарды реттейтін экономикалы дістеріні бірі болып табылады.
Біра азаматты ы жеке мліктік емес атынастарды, сонымен атар тікелей мліктік емес атынастарды да реттейді.Осы уаыта дейін жеке мліктік емес атынастарды бзу мліктік сипатта болады деген пікір алыптасты. Яни ол шін жауапкершілік мліктік сипатта болмауы тиіс.
Алайда, мірді зі крсеткендей, кп жадайларда азаматтарды немесе йымдарды жеке мліктік емес ытарын бзу, тиімсіз мліктік сипаттаы жауапкершілікке келіп соуы ммкін.
Сонымен, азамат туралы жалан млімет жариялау, оан жмыса труа немесе ксіпкерлік ызметпен айналысуа иынды тудыруы ммкін. Сондытан жаа задылы бойынша жбірленушіге жалан млімет жариялау арылы келтірілген рухани залалды теу ыына ие болады. Ал азаматтар шін ыа арсы іс-рекет арылы келтірілген физикалы кемсітушілікті тетуге ылы.
Азаматты Кодексті 1-ші бабында былай деп крсетілген:
1. Азаматты задармен тауар–аша атынастары жне атысушыларды тедігіне негізделген згеде мліктік атынастар, сондай-а мліктік атынастара байланысты мліктік емес жеке атынастар реттеледі. Азаматты задармен реттелетін атынастарды атысушылары азаматтар, зады тлалар, мемлекет, сондай-а кімшілік ауматы бліністер болып табылады.
2. Мліктік атынастара байланысы жо мліктік емес жеке атынастар азаматты задармен реттеледі, йткені оларды бзу ы бзушыа мліктік сипаттаы жауапкершілікке кеп соады.
Ал зады тлалар азастан Республикасы Азаматты Кодексіні 44-бабында крсетілгендей, меншік иесі аржыландыратын мекемелер мен азыналы ксіпорындардан баса зады тлалар з міндеттемелері бойынша зіне тиесілі барлы млікпен жауап береді.
Меншік иесі аржыландыратын мекеме немесе азыналы ксіпорын з міндеттемелері бойынша з билігіндегі ашалай аражатпен жауап береді. аражат жеткіліксіз болан жадайда оны міндеттемелері бойынша тиісті млікті меншіктенуші жауапты болады.
Азаматты ы тауар иелерінен туелсіз жне те ыты атынастарды реттейді. Азаматты ы атынас міндеттеме бзылан жадайда екіншісіне жктейтін те ылы талаптар арасында рылады. Азаматты талап жауапкершілікте болу фактісін крсетеді.
Талапкерді пайдасына ндірілетін ы бзушыа жктелетін мліктік санкциялар олданылады. Алайда кейбір жадайларда ы бзушы зиян келтіріп ана оймай арам ниетпен жасалса жне оамды, мемлекеттік ызыушылыты тудырса, онда зада белгілегендей белгілі млшерде мемлекет кірісіне сталатын мліктік санкциялар олданылуы ммкін.
Азаматты ыпен реттелетін тауар-аша атынастары эквиваленті телетін сипаттак болады. Бдан шыатын орытынды, талапкерге зиян немесе шыынды эквиваленті трде тейді. Азаматты ыты жауапкершілікті ерекшелігі оны концепциялы сипатта болуында. Оны масаты-талапкерді мліктік сферасын айта алпына келтіру.
Крсетілген жадай з кезінде азаматты ыты жауапкершілікті шегін анытайды. Талапкерге мліктік сфераны алпына келтіру тек ана оан келтірген зиянды немесе шыын млшерімен жауапкершілік млшеріні сйкес келуі.
Бл жалпы ережені кейбір олданылмайтын кездері бар. Егер де жауапкершілік млшері замен шектелмеген болса, берілген жадайды тсіндіре отырып, азаматты ы экономикалы атынастарды реттеумен оса трбиеленуші жне контрагентке міндеттемені орындату шін ыпал етуші сипата ие.
Азаматты ы атынастаы тараптарды за бойынша бір-біріне сас тедей жауапкершіліктер рашан атал олданыла бермеді. Бл жерде негізгі атысушышаруашылы іс-рекеттер жеілдіктермен артышылы-тарды пайдалана білді. Осыан сас жауапкершілік млшеріні шектеулі рылыс, транспорт, ксіпорындарда жне таы да баса йымдарда етек алды. кімет мліктік жауапкершіліктен жыл сайын шарттаы міндеттемені бзан ксіпорындар жне йымдарды жеіл нерксіп саласын мжбрлеу шараларын босатып жіберіп отырды. Нарыты экономикаа туге байланысты осындай жадайлар заны кейбір тстарыны згертулеріне кеп соты.
Жоарыдаы мысалдан бір шешімге келетін болса, азаматты ыты жауапкершілік мліктік сипаттаы санкция олданумен байланысан, бзылан ытарды реттейтін жне азаматты айналыма атысушыларды те ыын экономикалы трыда сер ететін мемлекеттік мжбрлеу трлеріні бірі.