Азаматты - ыты жауапкершілік нысандары

Азаматты ыты жауапкершілікті нысаны ретінде ы бзушыа жктелетін косымша міндеттер тсіндіріледі. Азаматтык задылы жауапкершілікті ртрлі формасын карастырады. Жауапкершілік шыынды теу арылы (20-бап, Азаматы Кодекс), айып тлеу арылы (Азаматты Кодекс 298-бап), кепіл жоалту арылы (Азаматы Кодекс 337-бап) жзеге асырылады.

Азаматты кодексті 20-бабында былай деп крсетілген:

1. Азамат з міндеттемелері бойынша зіне тиесілі бкіл млікпен
жауап береді, бан за жаттарына сйкес аы ндіріп алуа болмайтын
мліктер кірмейді.

2. Азаматтарды аы ндіріп алуа болмайтын млкіні тізбесі
азастан Республикасыны АІЖК белгіленеді.

Азаматты кодексті 298-бабында: "Міндеттемені бзаны шін борышор жауапа тартылатын жадай болан кезде міндеттемені орындалмааны немесе тиісінше орындалмааны шін айып ндіріп алынады".

Борышор кінлі болан кезде, егер задара немесе шартта згеше кзделмесе, міндетемені орындамааны жне тиісті дрежеде орындамааны шін жауап береді. Борышор міндеттемесін орындамаан немесе тиісінше орындамаан ретте, атап айтанда, мерзімін ткеріп алан ретте несие берушіге тлеуге міндетті, замен немесе шартпен белгіленген аша соммасы айыптлеу (айыппл, сім) деп танылады. Айып тлеу туралы келісім, негізгі міндеттемені нысанына арамастан, жазбаша жасалады. Жазбаша нысанны саталмауы айып тлеу туралы келісімні жарамсыздыына кеп сотырады.

Немесе беруші тараптарды келісімінде айып тлеу міндетті кзделген кзделмегеніне карамастан, задарда белгіленген айып тлеуді талап етуге кылы. Егер задарда тиым салынбаса, тараптарды келісімімен зада айып тлеу млшері кбейтілуі ммкін. Айып тлеу млшері наты аша соммасында немесе орындалмаанына не тиісінше орындалмаан міндеттеме сомасына шаандаы процентпен белгіленеді.

Егер тлеуге тиісті айып немесе берушіні шеккен залалдары мен салыстыранда тым кп болса, сот борышорды міндеттемені орындау дрежесін жне борышор мен несие берушіні назар аударуа лайыты мдделерін ескере отырып, айып тлеу млшерін азайтуа ылы.

Міндеттемені бзаны шін борышор жауапа тартылатын жадай болан кезде міндеттемні орындалмааны немесе тиісінше орындалмааны шін айып ндіріп алынады.

Азаматты кыты жауапкершілікті келесі трі кепілпл. Кепіл шарта сйкес пайда болады. Кепіл за жаттарыны негізіде, егер за кжаттарында андай млік жне андай міндеттемені орындалуын амтамасыз ету шін кепілде жатан деп танылатаны кзделсе, оларда крсетілген міндеттемелерді пайда болуы кезінде де туындайды.

Егер шартта немесе за жаттарында згеше кзделмесе, кепіл талапты оны наты анааттандырылатын кезіндегі клемді проценттерін оса аланда, орындау мерзімін ткізіп алу арылы келтірілген шыындарды телуін, айып салуды, кепілден алынан млікті стау жніндегі кажетті шыындарды, сондай-а ндіріп алу жніндегі шыындарды теуді амтамсыз етеді.

Кепіл туралы шартта згеше кзделмеген, кепіл ыы кепілі тіркелуге жататын млік жніндегі шартты тіркеу кезінен бастап, баса млік жнінен — бл млікті кепіл стаушыа берген кезден бастап, ал егер ол беруге жатпаса, кепіл туралы шарт жасасан кезден бастап пайда болады. Егер борышор міндеттемені тиісті дрежеде алу шін зіне байланысты шараларды барлыын олданып длелдесе, ол кінсіз деп танылады. Ксіпкерлік кызметті жзеге асыран кезде міндеттемені орындамаан немесе тиісті дрежеде орындамаан адам, егер бой бермейтін кшті, яни осы жадайлар кезіндегі ттенше жне тойтаруа болмайтын мн-жадайларды (длей былыстар, соыс имылдары жне т.б.) салдарынан тиісті дрежеде орындауа ммкіндік болмаандыынан длелдей алмаса, мліктік жауаптылыты ктереді.

Задарда немесе шарт жауапкершілікті жне одан басталуды зге негіздері ескерілуі ммкін.

Міндеттемені асаана бзаны шін жауапкершілікті жою немесе шектеу туралы алдын-ала жасалан шарт жарамсыз болады.

азастан Респуликасы Азаматты Кодексіні 337-бабы бойынша:

1. Уадаласушы тараптарды біреуіні шарты бойынша зінен алынатын тлемні есебінен екінші тарапа жне шарт жасаумен орындауды амтамасыз етуге берілетін ашалай сомма кепілпл деп танылады.

2. Кепіл пл туралы келісім кепілплды соммасына арамастан жазбаша нысанда жасалуа тиіс. Бл ереже негізгі міндеттеме нотариалды жолмен куландыруа тиіс болатын жадайда да колданылады.
Келісімні жазбаша нысанда жасалуын сатамай кепілпл келісімін
жарамсыз деп тануа келіп сотырады деп крсетілген.

Шартта згеше кзделмесе, міндеттемені орындалмауына жауапты тарап екінші тарапа кепілпл сомасын ескере отырып шеккен залалды орнын толтыруа міндетті.

Жоарыда айтылан баптарды ішінен шыынды теу ерекше орынды алады. Олай дейтін себебіміз азаматтарды ытарыны бзылуы кп жадайларда шыына кеп соады. Егер зада немесе шартта кзделмесе, азаматты ыты жауапкершілікті осы трі лкен маына беріп, азаматты ы бзушылыты кп ретінде олданылады.

Егер арендаа алушы млікті нашарлауына жол берсе, онда арендаа беруші аренда туралы занда немесе шартта кзделмеседе оан келтірілген шыынды теуге ылы. Арендаа беруші арендаа берілген млікті нашарлааны шін айып тлетуді тек ана арендаа алушымен шартта кзделсе жне бекітілсе ана жзеге асырылады.

Азаматты ытарды бзылуымен байланысты кп жадайларды шыынды теу белгіленгендіктен азаматты ыты жауапкершілікті осы трі жалпы шара ретінде саналады.

Азаматты ыты жауапкершілікті жалпы шарасы ретінде келтірілген зиянды теу міндеттемені кез келген трінде колданылады. Азаматты Кодексті, 349 бабы міндеттемеге анытама береді:

1. Міндеттемені орындамау, не тиісті дрежеде орындамау (мезгілінде орындамау, тауарлар мен жмыстарды толы орындамау, міндеттеме мазмнында белгіленген баса жадайларды бзып орындау) –тиісінше орындамау оны бзылуы деп тсініледі. Тиісті дрежеде орындауа ммкіндік болмаан жадайда борышор бл туралы несие берушіге дереу
хабарлауа міндетті.

2. Міндеттемені бзандыы шін борышорды жауапа тарту несие берушіні талап етуі бойынша жргізіледі.

Міндеттемені бзу оны кез-келген жадайына атысты: орындауды уаыты, орны, дісі, саны жне сапасы. ы бзушылыты ртрлілігіне байланысты оларды екі трге блуге болады: орындамау жне тиісінше орындамау. Міндеттемені орындамау - бл борышорды негативті рекеті немесе рекетсіздігі. Егер борышор несие берушіге хабарлап, алайда зиян несие берушіні кінсінен болса, борышорды жауапкершілік млшерін азайтуы ммкін. Жауапкершілікке тарту азаматты ы нормаларыны санкциясын іске асыру кызыметін атарады.

кы бзушылы шін жауапкершілік, біріншіден, борышорды міндеттемені орындауа ыпал етеді; екіншіден, оны тиісінше орындалмааны немесе орьндамааны шін жазалайды; шіншіден, несие беруші келтірілген зиянды теу шін мідеттемеге атысады; тртіншіден, осындай шыындарды тейді; бесіншіден, баса тараптарды кз алдында борышорды тртіпсіздік фактілерін шкерлейді.

Азаматты-ыты жауапкершілік мына жолдармен жзеге асырылуы ммкін:

А) несие берушіні талабын анааттандырып борышорды жауапкершілікті з еркімен теуі;

Б) жауапкершілік млшерін келімсіз тртіпте стайтын несие берушіні бір жаты рекеті:

В) міндеттемені тиісінше орындалмааны немесе орындалмааны шін борышора кзіретті органдарды жауапкершілікті орындатуа шыарылан шешімі.

Шыынды теу — азаматты ыты атынаса атысушы тараптын екінші тарапты адцында жауапкершілікте болуын крсетеді.

Сонымен, шыынды теу ы бзушыны есебінен талапкерді млкін келтіруге баытталан. Шыынды теу компенсациялы сипатка ие. Шыын ретінде ы бзушыны талапкерге мліктік сипатта баытталан кертартпа салдарлары жатады. Солдарды алашы блімі ретінде млікке наты кемшілік келтіру кіреді. Ол айын шыын деп аталады. Екінші блім талапкерді млкі арылы табысынын кбеймеуіне байланысты айырылып алан пайда деп аталады. Айырылып алан пайда зіне деттегі азаматты айналымдаы секілді ыы бзылмаанда тсетін табысты амтиды. Егер арендаа алушыны кінсінен алынан саяжай ртеніп кетсе, онда арендаа берушіге кайта жндеу баасы жне калпына келтіру барысында тспеген аренда ашасы да теледі (оан келтірілген шыынды тетуге ылы).

Арендаа беруші арендаа берілген млікті нашарлааны шін айып тлеуді тек ана арендаа алушы мен шартта кзделсе жне бекітілсе ана асырылады да келтірілген зияннын толы телуі аидасын амтамасыз етеді. Азаматты кодексті 9-бабыны 4 блігіне сйкес ыы бзылан адам, егер за жаттарында немесе шартта згеше кзделмесе, зіне келтірілген залалды толы телуін талап ете алады.

ыы бзылан адам жасаан немесе жасауа тиісті шыыстар, оны млкіні жоалуы немесе заымдануы (наты нсан), сондай-а сол адамны ыы бзылмаан болса, дадылы айналым жадайында оны алуына болатын, біра алынбай калан табыстары (айырылып алан пайда) залалдар деп тсініледі.

Егер тртіп бзуды ыты салдарынан пайда болуы тртіп бзушыны кінсіне байланысты болса, за жаттарында згеше кзделгеннен баса жадайларда ол кінлі деп йарылады.

Бл ереже бойынша телуге екі шыын жатады наты нсан жне айырылып алан пайда. Жоарыда крсетілген мысалдаыдай арендаа алушы айта жндеу ыын жне жндеу кезінде тленбей алан аренда аысын теуі тиіс, егер де зада немесе шартта шыында теу клемі аз млшерде деп крсетілмесе туындайды.

Алайда, белгілі бір ызметпен байланысты замен келтірілген шыынды теу кейбір міндеттемелерді тріне байланысты шектелуі ммкін.(АК 358-бап)

1. Міндеттемені кейбір трлері бойынша жне кызметті бір трлеріне байланысты міндеттемелер бойынша за жаттары залалды толы теу ыын шектей алады. (шектелген жауапкершілік) 3. Егер міндеттемені осы трі немесе осындай ы бзушылы шін жауапкершілік млшері замен белгіленген болса, осылу шарты бойынша немесе ттынушы ретінде азамат несие беруші болып табылатын зге шарт бойынша борышорды жауапкершілік млшерін шектеу жніндегі келісім жарамсыз болады.

Транспортты кодекстер мен жарлытар тасымалданушынышектелуі Жауапкершілігін райды. Мысалы СССР-ды уе кодексінде крсетілгендей келісілген баамен жкті жеткізілуін, егер тасымалдаушы жкті жеткізу ныны скендігін длелдесе, онда келісілген баа клемінде тейді. Ал бндай жадайларда айрылып калан пайда ндірілмейді.

Баа рашан ауысуымен инфляция шартына сйкес шыын есепке алынбайды. Бндай ереже Азаматты Кодексті 385-бабында бекітілген: 1-ші шартты орындалуы тараптарды келісімімен белгіленген баа бойынша тленеді. За жаттарында кзделген жадайларда оан укілдік берілген мемелекеттік органдар белгілейтін немесе реттейтін баа (тарифтер, баалар. ставкалар жне т.б. олданылады.

З. Шарт жасаланнан кейін бааны згертуге шартта, за кжаттарында кзделген реттер мен жадайлара немесе за жаттарында белгіленген тртіп бойынша жол беріледі.

4. Аылы шартта баа кзделмеген жне шарт ережелерін негізге ала отырып оны анытау ммкін болмаан реттерде шартты орындау шарт жасау кезінде осыан сас жадайларда детте осы сияты тауарлар. жмыс немесе ызмет шін алынатын баа бойынша жргізілуге тиіс деп есптеледі.

Шыынды теу кезінде тиісінше орындалмааны немесе орындалмааны шін сол кнгі баа есепке алынып, ал егер борышор мойындамаан ретте талап арыз берген кнгі баа есепке алынады. Крсетілген ереже тек ана замен, баса нормативті актімен немесе шартта бекітілмесе ана орындалады. Істі жадайына арай сот шешім шыаран кнгі бааны белгілей алады. Айырылып алан пайданы есепке алу кезінде несие берушіні оны алу шін дайынды шаралары ескеріледі.

Егер ы бзан азамат осыны салдарынан табыс тапан болса, онда несие беруші алынбаан пайданы табыстан кем немесе млшерде шыынды теуге ылы. Мысалы, арендаа алушы арендаа алан млікті бір мерзім кешіктіру арылы табыс тапан болса, онда арендаа беруші айырылан пайданы табыстан кем немесе млшерде теуді талап ете алады. Себебі арендаа алушы ыа сыйымсыз рекет арылы арендаа алынан млікті пайдаланан.