II-тарау. Азаматты-ыты жауапкершілікті шарты жне негіздері

Азаматты ы бзушылы рамын азаматты-ыты жауапкершілік олдануа ажетті жадайларды жиынтыы райды. Жалпы ережеге сйкес азаматты-ыты жауапкершілікті ажетті жадайлары ретінде борышорды кінсі жне ыа арсы мінез танылады. Шыынды теу жауапкершілігіне тарту шін шыынны бар болуы, сонымен атар борышорды ыа арсы мінезімен жне келген шыынны арасында себепті байланыс болуы ажет. Шыынды теу негізінде азаматты-ыты бзушылыты рамы баса элементтері толыымен амтиды.

Азаматты-ыты жауапкершілікті жалпы негіздеріне жататындар:

1) тланы ыа айшы ылыы (іс-рекет не рекетсіздік)

2) жбірленген тланы шеккен зияны немесе залалды бар болуы;

3) ы бзушыны ыа айшы іс - рекеті мен оны келтірген зияныны салдары арасындаы болатын себепті байланыс;

4) ыбзушыны кінсі.

Наты тлаа азаматты - ыты жауапкершілікті жктеу шін жалпы ереже бойынша ажетті келтірілген негіздер жиынтыы – азаматты - ы бзушылыты рамы болып табыладын. Крсетілген негіздерді біреуі болмай алса, жауапкершілікке тарту мселесі туындамайды. Бірата, кейбір жадайларда за азаматты - ытаы ы бзушылы рамынын бар болуы мліктік жауапкершілікке тарту шін жалпы талаппен санаспайды; мысалы: жоары ауіптілік кзін иеленуші зады тла жбірленушіні алдында кінсіз жауап береді. (А-ті -931 бабы). Енді азаматты-ы бзушылыты рамыны лгінде айтылан элементтеріні райсысына тотала кетейік.

Ыа арсы мінез

ыа арсылы ылы бзушыны зіні іс-рекетіні ыа арсыек ендігін білген немесе білмегендігіне арамастан ы нормасын бзуы танылады. Баса сзбен айтса, азаматты айналыма сйкес келмейтін мінез жатады.

Азаматты задылы нормаларымен азаматты айналыма атысушылара ртрлі талаптар белгіленген. Азаматты задылы негіздерінде сйкес тарапты ыа арсы мінез ретінде жеке тлаа немесе азаматты млкіне немесе зады тлаа келтірілетін залал саналады. Сонымен атар борышорды міндеттемені орындауа байланысты талаптара жауап бермеу ыа арсы мінез болып табылады. Азаматты задылыа сйкес міндеттемені орындауа байланысты талаптар тек ана замен шектелмейді, сонымен атар борышорды міндеттемені орындауа байланысты тараптара жауап бермеу ыа арсы мінез болып табылады.

Азаматты задылыа сйкес міндеттемені орындауа байланысты талаптар тек ана замен шектелмейді, сонымен бірге іскерлік айналымдаы баса нормативті актілерден немесе міндеттемені пайда болуымен туындайтын негіздерде рылады. Сондытан борышорды ыа арсы мінезіні белгісі ретінде міндеттемені рылуындаы кейбір негіздер болуы ммкін. кімшілік актідегі туындаан міндеттемедегі ыа арсы мінез болып, осы кімшілікактімен борышорды іс-рекетіні сйкес келмеуі жатады. Егер міндеттеме шарттан туындаса, онда борышорды шарт талабын бзуы ыаарсы мінез болып табылады. Егер бір жаты ммілеге байланысты болса, борышорды ыа арсы мінезіретінде бір жаты ммілені талабын бзуы танылады.

ыа арсы мінез ыа арсы іс-рекет немесе ыа арсы рекетсіздік трінде де болуы ммкін. Егер замен немесе нормативті ыты актімен тиым салынан немесе заа немесе баса нормативті актіге, шарта бір жаты ммілеге немесе міндеттеме талабыны негізіне айшы келетін борышорды іс-рекеті ыа арсы сипата ие болады. Сонымен азаматты кодексті 273-бабы осыны длелі: Задарда немесе шартта кзделгеннен баса реттерде міндеттемені орындаудан біржаты бас тартуа жне оны шарттарын бір жаты згертуге жол берілмейді.

Азаматты задылы негізіне сйкес бір тарапты баса бір тарапты есебіне млкін негізсіз сатауа тікелей тиым салынады. Алайда осы ережеде негізсіз сатау ыа арсы болып табылады.Шартпен белгіленген сапаа сай келмейтін тауарды сатып алушыа берудегі сатушыны рекеті ыа арсы саналады.

Егер тиісті жадайларда тарапа юридистикалы міндеттеме жктеліп, біра ол орындалмаса, онда рекетсіз ыа арсы деп танылады. Шартпен бекітілген жадайлара сйкес міндеттеме туындауы ммкін. Тасымалдау шартымен бекітілген тауарды жеткізбеген тасымалдаушыны рекетсіздігі ыаарсы болып табылады. Міндеттеме тарапты ызметтік міндетінен де туындау ммкін. Мысалы, тару станциясыны ызметкерлері суа батып бара жатан адамды тару шін барлы ажетті жне ммкін болатын шараларды барлыымен олдануы тиіс. Осы міндетті орындамау оны ыа арсы мінезін крсетеді. Жаада демалып жатан азаматтарды рекетсіздігі ыа арсы сипат алмайды, олара тек суа батушыны тару рухани міндеттеме жктеледі. Белгілі бір міндеттемені орындаудаы іс-рекет за шеберімен шыуы ммкін. Азаматты кодексті 188-бабымен шінші блігінде былай делінген: «Меншік иесі зіне тиесілі млікке атысты з алауы бойынша кез-келген рекеттер жасауа, соны ішінде бл млікті баса адамдарды меншігіне беріп, иелігінен шыаруа, зі меншік иесі болып ала отырып, олара млікті иелену, пайдалану жне оан билік ету жніндегі з кілеттілігін тапсыруа, млікті кепілге беруге жне оан баса да дістермен ауыртпалы тсіруге, олара згеше трде билік етуге ылы». Жоалан млікті тауып алан тарап егесіне айтару немесе жоалтушы азамата айтаруы тиіс.

Себепті байланыс

Азаматты Кодекс талаптарында кзделгендей телуге тек ана борышорды ыа арсы мінезімен келтірілген шыындар жатады. Бл борышорды ыа арсы мінезі жне несие берушіге келтірілген шыынны арасындаы себепті байланысты крсетеді. Кп жадайларда міндеттеме бзылан кездегі себепті байланысты бар болуы немесе жо болуы иынды туызбайды. Ал кейбір жадайларда себепті байланысты анытау иындытар туызуы ммкін. Мысалы, шофер з машинасын он ш жасар жассмпірімге дрыс айдай білмегендігі себепті тыйым салынан белгіге арамастан тіп кетіпті. Колхозды траалы етушісі ызмет бабын пайдаланып оушыларды жк машинасында зіні ауласындаы жмыса жіберді. Жргізуші жол ережесін бзуы салдарынан бірнеше оушы жараат алды. Дрігерді сілтеуімен мейірбике нрестені кзіне дрі тамызандытан ол толыымен кру абылетінен айырылды. Аныталандай дрігерді мейірбике ателесіп кетіп, баса дріні тамызан. Крсетілген мысалдардан кімні іс-рекеті ыа арсы нтиже себеп боландыын наты анытау иын.

Осындай жадайларда себепті байланысты дамыан ылыми-теорияларын басшылыа алуымыз керек. Теорияда жне практикада себепті байланыс тікелей жне жанама теориясын сынады. Бл теория жалпы философиялы себепті оытудаы екі негізгі жадайда сйенеді. Біріншіден, себептілік былыс арылы объективті байланысты крсетеді жне ол бізді санамыздан тыс мір среді. Сонымен атар ы бзушыны зиянды нтижені кре білуі себепті байланыс туралы сраты шешуге кмектеспейді. Шыынны болатынын алдын-ала сезе білу субъективті сипата ие жне себепті байланысты анытауа кмектеседі. Екіншіден, себеп жне салдар тек ана белгілі оиалара олдануда маызы артады. Себеп жне салдар сас боландытан рдайым орын ауыстырып отырады жне біз оны материалды мірді арым-атынас тізбегімен байланыстырамыз.

Жоарыда крсетілген мысалдар дрігерді сілтемесінен істелген мейірбике рекеті салдар туызады жне сонымен атар нрестені кру абілетін жоалтуа себеп болады. Егер аралып жатан іске тереірек ілсек, онда дрігерді себепті рекеті блім басарушысыны бйрыынан туындайды. Сондытан жауапкершілік туралы мселені шешу кезінде болан оиа жадайларынан алыса кету дрыс емес. Тікелей себепті пайда болуымен шектелу ажет, яни зиянны туындауына жаын атынастар есепке алынады.

Тарапты ыа арсы мінезі зиянны себебі болып тек ана ол осы зиянмен тікелей байланысан болса ана пайда болады. Тарапты ыа арсы мінезі мен зияныны арасындаы жанама себепті байланыс болып, ол наты оианы шегінен ауытып жне юридистикалы себеп байланысты маызына ие бола алмайды. Сонымен атар іс-рекетті жасалуына баса факторларды сері тиюі ммкін.

Алайда бл факторларды айсысы болсын юридистикалы жауапкершілік маынасына ие бола алмайды жне сондытан тарапты ыа арсы мінезі мен зияныны арасындаы жанама себепті байланыс болып табылмайды. Ал басалары - юридистикалы жауапкершілікке сер етеді жне сондытан тарапты ыа арсы мінезі мен болан нтижені арасындаы байланысты крсетеді жасспірімдерді келтірген зияны шін бермейді жне рекет абілетсіз деп таниды. Ал ата-аналар ыа сыйымсыз мінезі шін жауап береді (тиісті адаалау жасамааны немесе трбиелемегені) жне болан зияныны арасында юридистикалы жауапкершілікке тартуа жеткілікті тікелей себепті байланыс пайда болады. Керісінше балы аулаумен шылданатын колхоз мшесіні броконьерлерге ауды сатуды жне броконьерлер засыз балы аулау арылы балы ресурстарына зиян келтірсе, броконьерлерді ыа арсы іс-рекетін крсетеді жне бл жерде тек ана жанама себепті байланыс бар.

Сондытан тарапты ыа арсы мінезімен жне зиян арасында азаматты – ыты жауапкершілік маызы бар жадайлар болмаса тікелей себепті байланыс орын алады. Егер ыа арсы мінез жне зиян арасында жауапкершілік туралы сраты шешуде азаматты зады маызы бар жадайлар болса, онда жанама себепті байланысты крсетеді. Жоарыдаы мысала сйкес жасспірімні рекет абілетіні жо болуымен байланысты 13 жасар жасспірімді азаматты ыты жауапкершілікке тартуды маызы жо.

Сондытан бл мысалдар - шофер ыа арсы мінезі мен жол ережесіні бзылуы тікелей себепті байланысты крсетеді.

Кнделікті мірде бірнеше тарапты іс-рекеті (рекетсіздігі) нтижесінде зиянны пайда болуы жиі кездеседі. Бндай жадайларда тікелей нтижемен байланысан барлы ыа арсы рекеттері егер оларды жеке ерекшеліктеріне байланысты себеп ретінде арастыру керек. Тікелей жне жанама себепті байланысты шектеу ажеттігі тек ана теориялы шарттардан шыып ана оймай, сонымен бірге тжірибені зімен тжырымдалады. Бл теория тжірибеде оай олданылады. Ол сот тжірибесімен кездейсо туындаан жо.

дебиеттерде сонымен атар себепті байланысты баса да теориялары кеінен таралады. ажетті шартта теориясына атысты ыа арсы нтижені себебі ретінде болмауы ммкін кез-келген жадайлар болуы ммкін. Бл теорияны кілдері субъективті белгілеріні кмегімен ссебеп - салдар байланысыны тізбегін шектеуге тырысады. арастырылып жатан теорияны себебіні байланысындаы юридистикалы маызы кіна жне ыа арсылыа туелді. Егер ылмысты ыта ылмысты жауапкершілікке тарту зіні тжірибесінде бл теория кпшілігінде теоретикалы маыза ие.

Баса теорияларда кінсі жне себепті байланыс жабы сипатта болады. Ммкіндік жне шынды теориясына атысты, бір фактілерге ыа арсы нтижеге ммкіндік туызса, ал екіншілері - осы ммкіндіктерді рашан да ыа арсы нтижемен себепті байланыста болады. ыа арсы нтижеге ммкіндік туызушы фактілер крсетілген нтижеге араанда юридистикалы маызы болуы немесе болмауы ммкін. Егер тарапты іс-рекетінен наты ммкіндікті себепті байланысты болса, онда жауапкершілікке тартуа жеткілікті. Ал егер тарапты іс-рекетінде ыа арсы нтижені абстрактілі ммкіндігі болса, онда себепті байланысты юридистикалы маызыны аз болуына айланысты жауапкершілікке тартуа болмайды. Наты ммкіндік ретінде жадайларды объективті айталануын шындыа айналдырушы ммкіндік танылады. Абстьрактілі ммкіндікте берілген жадайлар объективті айталанбайды. Егер объективті айталанатын жадайларда сйкес ммкіндік шындыа айналса, онда осындай ммкіндік туызушы ыа арсы нтижені кре білуі тиіс. Жне керсінше егер ммкіндік объективті жадайларды айталанбауынан керісінше егер ммкіндік объективті жадайларды айталанбауынан шындыа айналса, онда осындай жадайларды объективті айталанбайтындыы себепті ммкіндік туызушы ыа арсы нтижені кре алмайды. Бл сондытан теорияны себепті байланысыны юридистикалы маызды кін секілді жауапкершілікті субъективті жадайларына туелді.

Осындай кемшілік себепті байланысты ажетті жне кездейсоты теорияларында бар. Бл теорияны авторларыны пікірінше жауапкершілік болуы шін ыа арсы мінез жне нтиже арасында ажетті себепті байланыс болуы тиіс. Кездейсо себепті байланыс нтижені туындауымен байланысты жауапкершілікке тартуа негіз бола алмайды. Осы тоериядан себепті байланысты юридистикалы маызы ыа арсы нтижемен кінсі шін жауапкершілік шектелгендігін байауа болады. Егер тарапты рекеті жне пайда болан нтиже арасында ажетті себепті байланыс болса, онда осы нтижені алдын ала круге болады жне білуі тиіс. Егер тарапты рекеті жне ыа сыйымсыз нтиже арасында кездейсо сипат алса онда осындай нтижені кре білуі ммкін емес. Сондытан кре білуге ол жетпейтін ыа арсы нтижемен арастырып отыран теориядаы себепті байланысты юридистикалы маызы бар.

 

2.3. Кін

Азаматты ыты жауапкершілік шаралары тек-ана талапкерді мліктік анааттандыруына баытталып оймай, сонымен бірге азаматты ы бзушылыты алдын алуа арналан. Азаматты-ыты жауапкершілік белгілі бір превентивтік ызметін атарады. Сондытан азаматты айналымны атысушылары жауапкершілікке тартылмас шін зіні іс-рекетімен баса тарапты замен оралатын ыын бзбауа тырысады. Алайда жауапкершілікке тартуды артылуы атардаы азаматты айналыма атысушыларды инициативасын тмендетеді. Осындай жадайлардан арылу шін азаматты айналыма атысушылара здеріні іс-рекетіні нтижесін алдын-ала кре алмауына байланысты жауапкершілікке тартылмайды. Осындай сенімділік егер азаматты-ыты жауапкершілік кінлі ыы бзушылы шін олданан кезде пайда болады. Азаматты кодексті 359-бабыны 1-ші блігі осыны крсетеді: «Борышор кінлі болан кезде егер задарда немесе шартта згеше кзделмесе, міндеттемені орындамааны жне тиісті дрежеде орындалмааны шін жауап береді. Егер борышор міндеттемені тиісті дрежеде орындау шін зіне байланысты шараларды барлыын олдананын длелдесе, ол кінсіз деп танылады». Сондытан жалпы ережеге сйкес азаматты ыта жауапкершілік кінсіне байланысты рылады.

ыа арсы мінез жне себепті байланыса араанда азаматты-ыты жауапкершілікті субъективті шарты болып табылады. Осы тарапты ыа арсы мінездегі психикиялы атынасын анытайды. Кінні осы тсінігі тедей зады тлалара жне азаматтара олданылады. Зады тлаларды кінсі крінбеуі ммкін, йткені оны ызметін міндеттемеге байланысты ызметкерлері атарады. Мысалы, жмыс кшіні немесе ралды жетіспеуіне орай німді жеткізуде мерзімді ткізіп жіберсе, осы кемшіліктерді жоюа тиісті шаралар олданбааны шін шін коммерциялы йымны жетекшісі кінлі іс-рекетінен крініс табуы ммкін. Мысалы, ызметкерді німді дайындаудаы кемшіліктері.

Сонымен атар дебиеттерде берілген сраа баса да тжырымдар айтылады. Зады тланы кінсі оны жеке ызметкерлеріні кінсімен емес, сонымен бірге бкіл жымны бтіндей кінсін крсетеді.

Кін асааналы жне абайсызды трімен ажыратылады. з кезегінде абайсызды ауыр жне жеіл трінде кездеседі. Азаматты – ыты жауапкершілікті субъективті шарты ретінде кін адамны санасында болатын психикалы процестермен байланысан. Алайда оамны зіндік дамуына орай жауапкершілік туралы сраты шешу кезінде ы бзыландаы адамны санасында болатын психикалы процестерді зерттей аламыз. Осы ішкі процестер туралы тек ана адамны мінезіндегі сырты кріністерін талылай аламыз.

Егер тарап зіні іс-рекеті арылы ы бзушылыы саналы трде жол берсе, онда кінні асааналы трі орын алады. Азаматты айналымдаы пайда болатын кдімгі былыстар ретінде азаматты ыта кінні асааналы трі жиі кездеседі. Сонымен атар деттегі жадайларды баса тараптарды замен оралатын ытарын асаана бзады. Мысалы, тжірибеде жеткізіп беруші сатып алушыны німді стааны шін тиісті адреске німді жіберуді тотатады. Себебі міндеттемені асаана бзушылы сферасын шектейді. Кінні абайсызды трімен жасаан азаматты ы бзушылы жиі кездеседі. Бндай жадайларда адамны іс-рекетінде крінбеу істерді элементтері болмайды. Ол саналы ы бзушылыа баытталмаан, алайда адамны іс-рекетінде мияттылы жне байаушылы болмайды. ажетті байаушылыты жне мияттылыты болмауы абайсыздыты екі тріне де тн. Кінні екі формасыны арасында белгілі ерекшеліктер болады. Осы ерекшеліктер задылыта жне жоары сот органдарыны тсініктерінде де жауабын таппайды. Сот тжірибесі белгілегендей адамны адамны денсаулыына келтірілген залал шін абайсыздыты айсы трі болмасын натылы жадайларды анытауды ажет етеді.

Осы екеуін ажырату шін одан да тереірек бадарлау ажет. Бл бадарлар ылым дамуымен жетілген. Абайсыздыты менмендік трінде тарапты іс-рекетіне байаушылы жне мияттылы болмайды, алайда ы бзушылытан арылуа жеткіліксіз. Мысалы, азамат светофор жасыл жанан кезде тсе, онда абайсыздыты арапайым трі, ал трамвай жолында йытап жатан азамат мияттылы жне байаушылы элементтері боланымен, абайсыздыты менмендік тріне жол береді.

Жалпы ережеге сйкес азаматты задылыа кін жауапкершілікті шарасы ретінде емес, шарты болып саналады. Егер кін болан жадайда ы бзушы азамат кінні формасына арамастан келтірілген зиянды толы клемде тейді. Алайда замен немесе шартпен кін формасы кзделсе, онда азаматты-жауапкершілік млшерінде сер етуі ммкін. Бл жалпы ережеден ауытиды, біра ылмысты ытаыдай кінні трт трге блу ажеті жо. Кп ретте жоарыда крсетілгендей кінні ш мшелігі кінні ауапкершілік млшерінде сер ететін болса жеткілікті. Азаматты ыта аралас кін кездеседі. Аралас кін тмендегі белгілермен сипатталады:

а) зиян тек ана несие берушіні мліктік сферасында жинаталады.

б) зиян бтіндей бірлікті рап, борышорды кінлі рекетін жне несие берушіні кінлі рекетін анытауа ммкін болмайды.

Аралас кін трінде борышорды зиянды рекеті анша, ал несие берушіні кінсіні анша екендігін анытау ммкін болмаан кезде, осыларды арасындаы зиянды анытау кезінде тек бір белгі ретінде борышорды жне несие берушіні кінсімен дрежесін (формасын) анытауа олданады. Бл кезде міндеттеме айсы тарапты кін дрежесі кбірек болса, зиянны кп блігі соны есебінен теледі.

а) зиян несие берушіні мліктік сферасына пайда болады.

б) зиян екі немесе одан да кп тараптарды ыа арсы рекетімен келтіріледі.

в) тараптарды айсысыны рекетіне зиян келтіру млшерін анытау болмайды.

г) бірлесіп зиян келтірушілер несие берушіні алдында солидарлы жауапкершілікте болады.

Кінні болмауынан міндеттемені бзан тарап длелдейді.

ылмысты ыа араанда азамматты ыта ы бзушыны кінлі презумпциясын крсетеді. Соы зіні кінсіздігін длелдегенше кінлі деп танылады. Егер азаматты айналыма атысушыларды біреуі ыа арсы рекетімен азамматты айналымды бзатын болса, рекет салдарынан зиянны боланын зиян келген тарап ана біледі. Сондытан осы тарапа зиянны болуы жне ыа арсы рекетімен азаматты айналымды бзатын болса, рекет салдарынан зиянны боланын зиян келген тарап ана біледі. Сондытан осы тарапа зиянны болуы жне ыа арсы рекетімен ы бзушыны арасындаы себепті байланысты себепті байланысты длелдеу фактілері жктеледі.

Алайда талапкер ы бзушыны міндеттемені орындауда андай шаралар олдананын жне оны санасында андай психикалы процестер алыптасанын, ы бзушыны байаушылы дрежесі андай боландыы біле алмайды. Сол уаытта ы бзушыа осыны барлыы белгілі болады.Талапкерге араанда зіні длелдемелерін келтіре отырып ы бзушы кінсіздігін длелдей алады. Сондытан азаматты ыта ы бзушы зіні кінсіздігін длелдегенше кінлі болып есептеледі. Сонымен атар азаматты за бекіткендей ы бзушыны кінлілік презумпциясы туралы сота талапкер де зіні длелдемелерін де келтіре алады.

Азаматты айналымдаы атардаы субъеатілермен бірге зіні ксіпкерлік ызметін туекелге бел буып жргізетін тауар-аша атынасындаы ксіпкерлер де атыса алады.

Осыан байланысты ксіпкерлік ызметті жзеге асырудаы азамматты ыты жауапкершілік туекел кезінде рылады.

Азаматты Кодексті 359 –бабында 2-ші блігі жне 360 - бабында былай делінген: «Ксіпкерлік ызметті жзеге асыран кезде міндеттемені орындамаан немесе тиісті дрежеде орындамаан адам, егер бой бермейтін кшті, яни осы жадайлар кезіндегі ттенше жн тойтаруа болмайтын мн-жайды (длей-былыстар, соыс имылдары жне т.б.) салдарынан тиісті дрежеде орындауа ммкіндік болмаандыын длелдей алмаса, мліктік жауаптылыта болады. Ондай мн-жайлара, атап айтанда міндеттемені орындау шін ажетті тауарларды, жмыстарды немесе ызмет крсетуді рынокта болмауы жатпайды.

Егер міндеттемеде ксіпкерді тапсырысы бойынша лде бір жмысты орындау кзделсе, жмысты нтижесін пайдалануды ммкін еместігі немесе оны пайдалануды тиімсіз болу туекелі ксіпкерге жктеледі.

Ксіпкерге міндеттемені орындамааны немесе тиісті дрежеде зіні ксіпкерлік ызметін орындамааны шін жауапкершілікте болады.

Алайда, ксіпкерлік ызметпен байланысты міндеттеме ксіпкер атысы оны жауапкершілігі туекел ету барысында емес, кінсіне арай болады. Ксіпекерлік ызметті жзеге асырудаы ксіпкерді жауапкершілігі шексіз емес. Егер міндеттемені орындауда бой бермейтін кшті серінен ксіпкерлік ызметті жзеге асыру ммкін болмаандыын длелдей алса, ксіпкер жауапкершіліктен босатылады.

Бл ереже диспозитивті сипатта екендігін естен шыармау керек. Осы сраты баса шешімі зада немесе шартта кзделуі ммкін. Азаматты задылы негіздеріне сйкес келтірілген зиян шін жауапкершілік егер оны кінсінен болмаандыын длелдей алса, залалды теуден босатылады.

Тасымалдау шартын бекіту кезінде тараптарегер кінсі болмаан жадайда жауапкершіліктен босатуды белгілеуі ммкін.

Ктерікі ауіппен байланысан (транспорт йымдары, ндірістік ксіпорындар,рылыстар, автотранспорт ралдарыны иелері жне т.б. азаматтар жне зады тлалар, егер бой бермейтін кшті немесе талапкерді асаана рекетінен зиянны келгендігін длелдей алмаса, ктерікі ауіпті айнар кзімен келген зиян шін жауап береді.Ктерікі ауіпті айнар кзіретінде крсетілген обьектімен толы адам басара алмайтын,зіні зиянды асиеттерімен ерекшеленетін материалды обьектілер танылады. Мысалы, томобильді ас аым стте тотату ммкін емес, йткені оршаан ортаа ктерікі ауіп туызады. Ктерікі ауіпті айнар кздеріні иелері ктерікі жауапкершілікті олдану (кінсіне арамастан) оларды ктерікі ауіп айнар кздеріне рдайым мият баылап отыруа ыпал етеді.

Сатау ызыметімен байланысты йым млікті заымдану немесе кемшілігі бой бермейтін кшті серінен болмаса, жауапкершіліктен босаылады.

Алайда азаматты задылыпен бекітілгендей кінсіне туелсіз жауапкершілікті белгілеу шексіз емес.Кейбір жадайларда егер талапкерді асаана рекетінен болса жауапкершіліктен босатылады.Мысалы,ктерікі ауіп айнар кзіні иесі егер зиян талапкерді асаана рекетіні салдарынан боландыын длелдей алса,жауапкершіліке тартылмайды.Кп ретте бой бермейтін рекеті орын алса жауапкершілік олданылмайды.

Ежелден тыс СССР – ді уе кодексіні 101- бабына сйкес самолетті ондыру, шыру кезінде жолаушыа келтірілген зиян шін бой бермейтін кшке арамастан уе транспорт ксіпорын жауапгершілікке тартылады. Осыан байланысты оиа жне бой бермейтін кшті ажыратып алуымыз ажет.

Оиа – бл алдын-ала ешкім кру ммкін емес жадай. Егер ориа орын алса, онда кінні да болуы да ммкін емес. Алдын-ала кріп білуге ммкін болмаандытан, оиа субъективті арсы тра алмаушылыымен сипатталады. Сонымен атар тарап болатын оиа туралы білсе, онда оны алдын- алуа ммкін болар еді. Мысалы, сауда йымы халыты келінген тауара сранысты тмендейтінін білген болса, онда зіні сауда айналымын тотатпас шін баса тауар келетін еді.

Егер оиа субъективті алдын-ала алмаушылы тн болса, бой бермейтін кшке объективті алдын алмаушылы тн. Оны кріп білу ана емес, сонымен бірге оны алдын алуа ммкіндік болса, да оан тарапты іс-рекеті жеткіліксіз. Мысалы, кеме жк тасымалдау міндеттемесіне сйкес жк иесі тиісті кнде жеткізе алатындаын білсе де, сол кні теізде дауыл болуына байланысты жеткізе алмауы.

Бой бермейтін кші ретінде табиат былыстарын жатызамыз (жер сілкінісі, су тасыны, дауыл т.б.) сонымен атар оамды былыста(скери іс-рекет, ктеріліс, міндеттемеде кзделген іс-рекетке тиым салушы зретті билік органдарыны бйрыы жне т.б.). Алайда міндеттемені орындауда бой бермейтін кшті белгілі болуы шін оан ттенше жне жоя алмаушылы белгілері тн осы аталан екеуін біреуі жо болса, онда тиісті міндеттеме бой бермейтін кш ретінде саналмайды. Жыл мезгілдеріне ауысуына жоя алмаушылы тн, алайда ол ттеншілік белгісі жо деттегі былыс. Сондытан берілген жадай бой бермейтін кшінде саналмайды. Бой бермейтін кш ретінде кісі лімін арастыруа болмайды, йткені оны ттенше асиеті жо.

Бой бермейтін кшке берілген мысалдаыдай ттеншілік жне жоя алмаушылы асиеті тн. Ал баса жадайларда міндеттемені орындау кезінде тарапа бой бермейтін кш сер етуі ммкін, ал кейбірінде міндеттемені орындауа кедергі болатын деттегі былыс ретінде арастырылады. Дауыл туралы хабарлаан кезде кеме теізге шыып кеткен болса жне жаын жердегі порта келе алмаса онда дауыл бой бермейтін кш болып табылады.

Егер кеме иесі дауыл туралы хабарлаан кезде порта жаын болса, жне тиісті шаралар олданбаса, онда бой бермейтін кш ретінде арастырылмайды. Орман рті рт сндіруге ралы жо тарапа бой бермейтін кш ретінде саналады, ал рт сндіру ралы бар тарапа бой бермейтін кш ретінде арастырылмайды.

ылыми-техникалы прогресті дамуымен байланысты бой бермейтін кш тсінігі туралы пікірлер кбеюде. Брыны бой бермейтін кш ылым жне техника жетістіктеріне байланысты ттеншелік белгісі болып немесе жоя алмаушылы белгісіні бірі ретінде саналып, бой бермейтін кш маызын жоалтып отыр. Мысалы: найзаай брын бой бермейтін кш ретінде саналан. азір техника жетістіктеріне байланысты азаматты атынаса атысушылар оны бой бермейтін кшке жатызбайды.

 

 

Зиян

Зиян - замен оралатын игілік атаулыны кемуі. Егер зиян мліктік сипат алатын болса, оны залал деп атайды. Залалды ашалай баламасы шыын деленеді.

Азаматты кодексті 9-шы бабында ыы бзылан адам, егер за мен шартта аз млшердегі шыын аралмаса, зіне келген залалды толы алпына келтіруді талап ете алатындыы бекітілген. Залалды орнын толтыру жніндегі норма императивті трыда келеді, ол барлы азаматты ыты атынастара жреді жне жатарды шартында шыынды келтіру аралды ма, жо па, оан арамай рекет ете береді.

Мемлекеттік кімет билігі органыны, зге де мемлекеттік органыны задара сай келмейтін жат шыаруы, сондай-а осы органдарды лауазымды адамдарыны рекеті (рекетсіздігі) салдарынан азамата немесе зады тлаа азастан Республикасы немесе тиісінше кімшілік ауматы блініс теуге тиіс.

Залалдар мынадай екі трге блінеді:

1) ыы бзылан тла жасаан немесе жасауа тиісті шыыстар, оны млкіні жоалуы немесе заымдануы (наты нсан);

2) Сол тланы ыы бзылмаан болса, дадылы айналым жадайында болатын, біра алынбай алан табыстары (айрылып алан пайда).

Мысалы: тасымалдау шарты бойынша млік блінсе немесе заымдалса, онда тасымалдаушы тек ана наты нысан млшерінде шыынын тлейді. Ал айырылып алан пайдаа, мселен, азамата жараат немесе денсаулыына зге де заым келтірілген кезде жбірленуші жоалтан немесе аны иелене алатын табыс, сондай-а денсаулыа заым келтіруден туындайтын шыындар (емделуге, осымша таматануа т.б.) жатады.

Егер ыты бзан тла кейін кіріс тсіретін болса, онда ыы бзылан тла зге де айырылып алан пайдасымен оса тсуге тиісті кірістен кем емес млшерде орын алан залалды алпына келтіруді талап ете алады.

Мліктік емес зияна тланы дене кемтарлыы мен психикалы ауруына байланысты моральдік адамгершілік зардап, іскерлік беделге келетін залал, біреуді атын пайдаланып оан залал жне т.б. жатады.