Бірліктерді СГС жйесі
Бірліктерді халыаралы жйесі
Бірліктерді Халыаралы Жйесі (SІ; СИ) — лшем мен салма жніндегі 11-Бас конференцияда (1960) абылданан физикалы шамалар бірліктеріні жйесі. Кейін ол лшем мен салма жніндегі 12 — 18-Бас конференцияларда длдене тсті. Оны КСРО-да олдану 1963 жылдан басталды (ГОСТ 9867 — 61), ал 1982 жылдан ол міндетті трде олданыла бастады. Бірліктерді Халыаралы Жйесіні артышылыы — оны ылым мен техниканы барлы саласын амтитын мбебаптыы жне пропорционалды коэффициенттері болмайтын тедеулер негізінде рылатын туынды бірліктеріні бір-бірімен йлесімділігі. Сондытан есептеу кезінде егер барлы шамаларды мнін Бірліктерді Халыаралы Жйесіні бірліктері арылы рнектейтін болса, онда формулаа бірлік тадауа туелді емес коэффициeнттерді ендіруді ажеті болмайды. Берілген кестеде Бірліктерді Халыаралы Жйесіні негізгі, осымша жне кейбір туынды бірліктеріні аталуы мен белгіленуі келтірілген. Алашы ш негізгі бірлік (метр, килограмм, секунд) механикалы табиаты бар барлы шамаларды йлесімді туынды бірліктерін растыруа ммкіндік береді. Ал алан трт негізгі бірлік (ампер, кельвин, кандела, моль) механикалы табиаты болмайтын шамаларды йлесімді туынды бірліктерін растыру шін осылан (мысалы, ампер — электрлік жне магниттік, кельвин — жылулы, кандела — жары, моль — молекулалы физика мен химия саласындаы шамалар шін). Онды еселік бірліктер мен лестік бірліктерді аталуы арнаулы осымша жалауларды кмегімен растырылады.
Халыаралы бірлік жйесі (International Sistem Units) — 1960 жылы Парижде ткен млшер мен салма туралы XI Генералды конференцияда барлы ылыми, техникалы, халышаруашылыы салалара жне білім жйесіне арналып, абылдаан физикалы шамаларды мбебап бірлік жйесі. [1]
Бл жйе мына лшемдерге негізделінеді: зынды, алысты жне жылжым шін — метр, масса шін — килограм, уаыт шін — секунда.
| Кесте 1 — SI негізгі бірліктері[2][3] | ||
| Атауы | Халыаралы белгілеуі | лшемі |
| метр | m | зынды |
| килограм | kg | масса |
| секунд | s | уаыт |
| ампер | A | ток кші |
| келвин | K | термодинамикалы температура |
| мол | mol | заттегі млшері |
| кандела | cd | жары арыны |
Метр, килограм, секунда бірі-бірімен йлестіріліп олдануы ммкін. Бл ртрлі лшемдер жасайды. Мысалы, клем, уат, ысым, жылдамды дегендер шін.
Кей уаытта лкендеу мен кішілеу лшеу маыналарын айтанда, лшем атаулары алдына арнайы префикс осылады. Мысалы, кило — «1000», милли — «0,001». Сонда километр — 1000 метр болады, миллиграм — 1/1000 грам блшегі. Осы арнайы префикстер шін тменгі кестені араыз.
| Кесте 2 — SI префикстері | ||||||||||
| Атауы | йотта- | зетта- | екса- | пета- | тера- | гига- | мега- | кило- | екто- | дека- |
| Халыаралы белгілеуі | Y | Z | E | P | T | G | M | k | h | da |
| Еселігі | 1024 | 1021 | 1018 | 1015 | 1012 | 109 | 106 | 103 | 102 | 101 |
| Атауы | деси- | сенти- | милли- | микро- | нано- | пико- | фемто- | атто- | зепто- | йокто- |
| Халыаралы белгілеуі | d | c | m | µ | n | p | f | a | z | y |
| Еселігі | 101 | 102 | 103 | 106 | 109 | 1012 | 1015 | 1018 | 1021 | 1024 |
Бірліктерді СГС жйесі
Бірліктерді СГС жйесі – ш негізгі лшем бірлігінен (сантиметр, грамм, секунд: СГС) тратын физикалы шамаларды бірліктер жйесі. Ол 1881 жылы электриктерді Парижде ткен 1-халыаралы конгресінде абылданан. Бірліктерді СГС жйесі механиканы жне электр динамикасыны лшем бірліктерін амтиды. Алашында электр динамикасы шін электрмагниттік (СГСМ) жне электрстатикалы (СГСЭ) деп аталатын бірліктерді СГС жйесіні екі трі олданылды. СГСЭ жйесіні негізіне электр зарядыны зара серін, ал СГСМ жйесіні негізіне магнит зарядыны зара серін сипаттайтын Кулон заы алынады. бірліктерді СГСМ жйесінде вакуумны магниттік тімділігі (магнит тратысы): 0 = 1, ал электрлік тімділігі (электр тратысы) 0 = 1/с2 с2/м2, мндаы с – жары жылдамдыы. Бірліктерді СГСМ жйесіндегі магнит аыныны лшем бірлігі – максвелл (Мкс), магнит индукциясыны лшем бірлігі – гаусс (Гс), магнит рісі кернеулігіні лшем бірлігі – эрстед (Э), магнит озаушы кшіні лшем бірлігі – гильберт (Гб). Бл жйеде электрлік лшем бірліктеріне атау берілмейді. Ал бірліктерді СГСЭ жйесінде 0 = 1, 0 = 1/с2 с2/см2 жне онда электрлік бірліктерді атауы болмайды; оларды млшерін лшеу олайсыз, сондытан бл жйені бірліктері кбінесе теориялы ебектерде олданылады. 20 асырды екінші жартысынан бірліктерді симметриялы (аралас) СГС жйесі (немесе Гаусс жйесі) кеінен олданыла бастады. Бл жйеде 0 = 1 жне 0 = 1. Бл жйені магниттік бірліктері бірліктерді СГСМ жйесіні бірліктерімен, ал электрлік бірліктері бірліктерді СГСЭ жйесімен бірдей болып келеді. Бірліктерді СГС жйесіні негізінде жылу (Цельсий градусын оса отырып; СГСС), жары (люменді оса отырып; СГСЛ), радиоактивтілік жне иондаыш суле (рентгенді оса отырып; СГСР) бірліктеріні жйесі растырылады. Бірліктерді СГС жйесіні лшеу бірліктері физика мен астрономияны теориялы жмыстарында ана олданылады.