Екпе ормандара топыра деу

Топыраты дрыс деу оны физикалы-механикалы асиетін жасартып, су, ауа, оттегі мен кмірышыл газымен амтамасыз етуді жоарылатады. Сонымен атар топыра деу арамшптерді жоюа баытталан. Арамшптер екпе ормандарды ылал мен топыраты оректік заттары шін кресте басты бсекелесі болып табылады.

Екпе ормандарды ру кезінде жас сімдіктер (сеппелер, тікпелер) олданылады. Оларды тамыр жйесі алыптасан, басты мселе топыра деу тередігіне байланысты. рбір орман сетін аймата топыра деу кезінде мынаны ескеру керек:

· су орыны жадайларыны типі,

· екпе ормандар алашасыны жадайы мен шыу тегі,

· екпе ормана олданылатын ааш тріні биоэкологиялы асиеті.

Сонымен ылалы шамадан арты аймататопыра деу жмысы жадай руа баытталуы керек, жасы дренаж (кріз) жасауа, топыраты аэрациясын жоарылатып, оны жылумен амтамасыз ету. Бл масатта екпе ормандара топыра дайындау барысында микрожоарылату алаша трінде рылады, жйек немесе тмпешікті биіктігі 30-45см етіп ылал аып кететіндей жасалады.

алыпты ылалдылыты аймата (орманды дала) топыра деу жмысы топыра бетін тегістеуге баытталады, сонымен бірге ммкін арытап жыртуды микротмендетуге рылады.

Ылалы жеткіліксіз аймата (дала, жартылай шлейт жне шлді айма) екпе ормандара топыра деу жмысы ылалды жинатау мен сатауа баытталады. Бл ауылшаруашылыы ндірісінде пайдаланылатын трлі топыра деу жйелерін олдану арылы іске асырылады.

Топыра деу трін тадау тсілі келесі факторлара байланысты:

· климатты жадайа;

· екпе орман алашасыны бедері жадайына (ты жне тыайан жер, кеспе ааш, рте, ашы жер жне т.б.);

· арамшптерді трлік рамына;

· екпелерді отырызу мезгіліне жне т.б.

Сондытан екпе орман алашасыны рбір учаскесіне, оларды спецификалы ерекшелігіне байланысты, мейілінше эффективті топыра деу жйесін олдану керек.

Топыра деуді екпе орман алашасыны категориясына байланыстылыы:

«а» категориясы – бос жер, ашы жер, тегіс учаскелі жерді топыраын жаппай деуге болады.мдауытты топыратарды жаппай деу жел эрозиясына кен сотырады;

«б»категориясы – кеспе ааш, рте, тбірлер саны 600 дана/га дейінгі жерлерде, топыраты жолатап немесе арытап дейді, таулы жерлерде – жолатап немесе террасалап жргізіледі;

«в» категориясы – тбірлер саны 600 дана/га кп жерлерде топыра деу алашалап немесе арытап жргізіледі;

«г» категориясы – табии жааруы лсіз кеспе ааштар, скіндерді сатау шін топыра алашалап деледі.

Топыраты дайындауа пайдалану техникасы болуы ммкін:

· механикалы – топыраты опсыту;

· химиялы – топыраты опсытпай, гербицидтермен деу;

· ртеу – механика олданбай, арамшптерді жау арылы;

· рама (комбинирлі) – механикалы жне химиялыты осып.

Топыраты жаппай деу.

су орны жадайына, топыраты механикалы рамына жне шымдану дрежесіне байланысты топыра деуді сдігер, кктемгі жырту, ара жне ерте пар жйелері олданылады.

Сдігер деу жйесі жеіл мды жне мдауытты аз шымдалан топыратара олданылады. Сонымен атар ауылшаруашылыы пайдалануынан уаытша шыан жерлерде, егер ол жерлер тамыр сабаты жне тамыр атпалы арамшптерден тазартылан болса. Ол келесі топыра деу жмыстарынан трады:

· кзде топыраты дискілі ралдармен тередігі 10-12см сыдыра жырту;

· сыдыра жыртудан 12-15 кннен кейін топыраты тередігі 30см кем емес тередікте сдігер жырту;

· ерте кктемде ылал жабу масатында 2 ізбен тырмалау;

· ааш отырызу алдында опсытумен бірге тырмалау.

Кктемгі жырту жйесі сдігер деу жйесі секілді жеіл мды жне мдауытты аз шымдалан жне ауылшаруашылыы пайдалануынан уаытша шыан жерлерде олданылады. Ол ерте кктемде топыра жыртумен бірге ааш отырызу алдында опсытумен бірге тырмалау арылы жргізіледі.

ара пар жйесі дала жне жартылай шлейт айматаы кшті шымданан орташа жне ауыр сазды топыратарда ылал жинау жне арамшптермен кресу шін олданылады. Бл жйеде топыра деу келесі жмыстардан трады:

1) дискілі ралдармен топыраты 10-12см тередікте кзгі сыдыра жырту;

2) 12-15 кннен со топыраты 30 см жоары тередікте сдігер жырту;

3) ерте кктемде ылал жабу масатында 2 ізбен тырмалау;

4) жаз бойы 3-4-мрте опсытумен (10-12см тередікте) бірге тырмалау;

5) кзде парды 30-35 см тередікте сыдыра жырту;

6) ерте кктемде ылал жабу масатында 2 ізбен тырмалау;

7) ааш отырызу алдында опсытумен бірге тырмалау.

Ерте пар жйесі алдыы жйелерден айырмашылыы кктемде топыра жырту, 3-4-мрте опсытумен бірге тырмалау, кзде парды айта жырту, ерте кктемде ылал жабу шін тырмалау жне ааш отырызу алдында опсытумен бірге тырмалау. Бл айтылан рбір топыра деу жмысыны масаты, топыра деуді ара пар жйесімен бірдей. Бл жйе лсіз шымдалан механикалы рамы жеіл жне орташа сазды топыратарда олданылады.

Ауылшаруашылыына пайдаланылан жерлерді жаппай деу. Екпе орман орында брын ауылшаруашылы даылдары себілген жерлер кездесуі ммкін.

Егер екпе орман алашаларында топыраты жаппай дегенде, ол жерді арамшптер басан болса, барлы шаралар солармен кресуге баытталады. азастанда ке тараан тамырсабаты арамшптерге – жатаан бидайы, жауия, абаттауы; атпа тамырлы арамшптерге – клгін жне сары алуен (тікенурай), егістік шырмауыы, сттіген.

Топыраты тере деу (плантажды). Екпе орман ру кезінде, сіресе уашылы жадайда, топыра деуде арнайы тере жыртыш (плантажды) соаны пайдалану эффективті болады. азіргі заманы плантажды соаларды маркалары ППН-50, ППУ-50А. Олар топыраты тере жыртуа (тередігі 60см, алым ені 50см)ммкіндік береді.

Учаскені жалпы экологиялы баалау, жасанды орманды айта жаарту, су жадайларыны типін анытау шін е ыайлысы Е.В.Алексеев - П.С.Погребнякты жіктеуі (кесте 1). Жіктеуде топыраты негізгі екі асиеті – топыранарлылыы мен ылалдылыыескеріледі. Бл екі координаттар орман учаскесіні топыраыны эдафикалы негізін рып, топыраты жіктеуді жйелейді.

 

Кесте 3 - Е.В.Алексеев – П.С.Погребняк бойынша су жадайларыны типін жіктеу слбесі

Гигротоптар	Трофотоптар
А-борлар	В-суборлар	С-сугрудкалар	Д-грудылар
0 – те ра	А0	В0	С0	Д0
1 – ра	А1	В1	С1	Д1
2–жаа рылымды	А2	В2	С2	Д2
3 – ылалды	А3	В3	С3	Д3
4 – дымыл	А4	В4	С4	Д4
5 – сулы	А5	В5	С5	Д5

 

Топыраты тере жырту кдімгі жне отстікті ара топыратарында пайдалануа сынылады. Сонымен атар азастанны солтстік облыстарындаы оыр топыра типіндегі тыыз корбонатты горизонттан тмен жыртуа сынылады.

Топыраты жарым-жартылай деу. Топыраты жарым-жартылай деу алашаларда, ол жерлерде топыраты жаппай деу ммкін емес: кеспе ааш, рте, сирек орман, алашалар, жалпа жапыраты жас жабайы шыбы жне бта скен жерлер; тік беткейлер, мды жерлерде, яни, топыраты жаппай деу жел эрозиясын тудыратын жерлерде олданылады.

Екпе орман тжірибесінде топыраты жарым-жартылай деуді келесі трлері ажыратылады: арытап жырту, ртрлі ендегі жолатап, террасалап, алашалап жне шырлап.

арытап жыртуды рылымы екі айырмалы соамен іске асырылады: ПЛ-70, ПКЛ-70, ПЛП-135. ары ені 1,3-1,4м оларды арасыны ашытыы 4-6 м. Сеппелерді арыты стіне отырызады.

Сондытан, азастан жадайында екпе ормандара топыраты жарым-жартылай деу кезінде жолатап немесе алашалап ртрлі млшерде жргізіледі. Бл шін келесі талаптарды сатау керек: екпе орман учаскесіні орман су жадайы нашар, ра топыраты жне кшті шымды болан сайын, жолатар ені ке жне алашалар млшері лкен болуы керек.

Еістігі 20⁰ жуы тік беткейлер екпе ормандара топыра деу терраса жасайтын машина мен мбебап бульдозер арылы (баспалда ру) жргізіледі. Терраса ені 3,5–4м, террасалар осіні араашытыы тік беткейді еістігіне байланысты болады. Мысалы, (20-30⁰) беткейлерде 7 ден 9м арасында ауытиды. Терраса керісінше баытта 4-5⁰ еіс болу керек. йткені жауын жне аынды сулар аып кетпей, жасы сіу шін.

Солтстік Тянь-Шаньні таулы ормандары еістігі 5-6⁰ тан 20-25⁰ болатын тік беткейлі учаскелерде топыра деу жарым-жартылай жолатап немесе арытап жырту олданылады. Еістігі 10⁰ беткейлерде жола енін 5-6м етіп, оларды арасына ені 2-5м болатын делмеген жер алдыру сынылады. Еістігі 10-15⁰ беткейлерде А.Н.Протасов жне П.А.Ган жола енін 2,5-5,5м ысартуды сынады. Оларды арасына да осы млшер сынылады.

Топыраты алашалап дайындау, тек ана жолатап жне арытап деу ммкін болмаан жадайда: кеспе ааш, рте, басты ааш трлерді табии жааруы сирек жне ажетсіз ааш трлері мен бталар скен сирек ормандарда, сонымен бірге еістігі 20⁰ жоары тік беткейлерде, кшті тастанан топыратарда олданылады. Егер басты ааш тріні табии жааруы жо механикалы рамы нашар жне жеіл топыратарда алашалар млшерін 0,2х0,2м, ал оларды санын 1га 5-8мы дана арасында етіп жасау сынылады. Ал нарлыы жеткілікті топыратарда алашалар млшерін 2х2м лкейтіп, ал оларды санын 600-800 дана/га ысарту сынылады.