Биосфераны рылысы

Жоспар

Кіріспе

Негізгі блім

1. Биосфераны рылысы.

2. Биосфераны азіргі жадайы

орытынды

олданылан дебиеттер тізімі

Кіріспе

Биосфера ылымын ХХ асырды 20-шы жылдарында В.И.Вернадскийді жер шарыны тірі организмдер жайлайтын блігі – е лкен экожйе екенін ылыми трде негіздеді. Кейін 1875 жылы бл терминді бірінші рет Австрияны ататы геологы Э.Зюсс ылыма енгізді. Біра биосфера жне оны жер бетінде жріп жатан процестері туралы ілімні негізін салан академик В.И.Вернадский болды. Биосфера – грекше «биос» - мір жне тіршілік, «sphaera »- (сфера) – шар, оршаан орта деген сзінен шыан, яни жер шарындаы адамзатты, жан-жануарларды, сімдіктерді жне баса трлі организмдерді тіршілік ететін ортасы деген маына береді. Биосфера абаты болмаса, бл мірде тіршілік абаты, тіршілік ету ммкін емес еді. Биосфера абатында адамдар, р трлі жан жануарлар, сімдіктер, а-стар тіршілік етеді. Биосфера рамына арай бірнеше топа блінеді. Олар: Литосфера (атты абат), гидросфера (су) абаты, атмосфера (ауа) абаты болып блінеді. Биосфера тірі организмдер таралан айматарыны брін амтиды.

Биосфера туралы тсінік. Жер кеістігінде жретін табии процестерге сер тигізетін тіршілік екені туралы XIX-ші жне XX-асырлар аралыындаы ебектерінде пікірлер айтумен атар длелдеген орыс алымы В.В.Докучаев. ХХ асырды 20-шы жылдарында В.И.Вернадскийді ебектерінде биосфера жер шарыны тірі организмдер жайлайтын блігі, е лкен жйе екені ылыми трде негіздеді жне ол бірінші рет тірі организмдерді геологиялы рай туралы биосфера ілімін сынды. Ол ебектерінде топыра тзу процесі ауа райынан баса сімдіктер мен жануарларды жиынты серіне байланысты екенін крсетті, тірі организмдерді іс-рекеті жер ыртысыны кейіннен згертетін е негізгі фактор екенін де длелдеді. В.И.Вернадский биосфераны зерттей геологиялы жаынан кездейсо емес р трлі 7 блшектен тратынын атап айтты: тірі заттек, тіршілік (биогенді) заттегі, лі (енжар) заттек, биологиялы заттек жне т.б. Ол аламшардаы барлы организмдерді жиынтыын тірі заттек деп атай отырып, оны негізгі асиетін реттеуге жалпы массасын, химиялы рамын жне эгнергиясын арастырды. В.И.Вернадскийді анытамасы бойынша, лі (енжар) заттек деп тзілуіне тірі организмдер атынаспайтын биосферадаы заттектер жиынтыы айтылады. Биогенді заттектер организмдерді тіршілік рекеті нтижесінде пайда болан химиялы осылыстар, тіршілікпен рылан жне делген заттектер.

Биосфераны рылысы

Биосфера негізінен ш абаттан ралады: атмосфера, гидросфера, литосфера абаттары.

Атмосфера жер шарын тгелдей орап трады. Ол гректі “atmos” – бу, “sphaera” (шар) сзінен шыан. Оны алыдыы 100 километрге дейін жетеді. Атмосфераны негізгі рамында оттегі (20,95%), яни 1,5 . 10¹⁵ тонна аргон (1,28%), азот (75,50%), яни 3,8 . 10¹² тонна жне басадай газдар кездеседі.

Атмосфера негізінен тропосфера, стратосфера жне ионосфера абатттары болып шке блінеді. Тропосфера – грекше “tropos” (тропос) – брылысы, “sphaera” (шар). азаша згермейтін абат деген маынаны білдіреді. Ол атмосфераны жер бетіне тікелей жайласан тменгі тыыз абаты. Оны орташа биіктігі, оны орташа биіктігі 10-12 км-ге дейін жетеді.

Стратосфера – латынша “stratum” – (тсем), “sphaera” (шар), теіз дегейінен 9-11 км жоары жататын атмосфера абаты. Мнда ылал жо. Блт та болмайды. Ал температура 30 километрге дейін біралыпты болады да, біра биіктік артан сайын (30-35 километрден рі арай) температура тмендей береді. 20-25 километр биіктікте озон мол кездеседі. Ол кнні сер ететін клгін сулелерін те кп сііреді. йтпеген жадайда тірі организмдер тгелімен ырылып алар еді.

Ионосфера – гректі “ion” – озалыш абат деген сзінен алынан. Оны алыдыы 800 км-ге дейін жетеді. Бл орта тропосфера сияты кбінесе оттегі мен азоттардан ралады. Ионосферада газдарды тек жекеленген, молекулалары, иондары мен атомдары ана кездеседі. Оларды тыыздыы жер бетіне таяу абаттаы ауаны тыыздыынан миллион есе кем келеді. Спутниктер мен ракеталарды кмегімен жргізілетін зерттеулерді нтижелері ауаны жоары шекарасы жер бетінен 20 мы километр биіктікке дейін тарайтынын анытады.

Кпке дейін алымдар ауаны массасын білмей келеді. Ауаны массасы 5,27-10¹⁵ тонна, яни 5000 триллион тонна. Осы крсетілген млшерге сйкес мынандай былысты мысала сйкес мынандай былысты мысала келтіре кетейік. Ауа – адамны алаанына 150 килограмм салмапен сер етеді. Ол барлы денеге 15 тоннадан арты кш тсіреді. Шын мнінде адамдар осыншама салматы басып транын сезбейді, йткені адамны денесі ауаны ысымына йреніп кеткен. Бл – табии былыс. Ауа ысымы сл ана азайса, бізді кіл-кйіміз тмендеп, тамыр соуы жиілейді, лсіздік пайда болады, сезім мшелеріні ызметі нашарлайды жне т.б. олайсыз былыстар туады. Ауа кн сулесінен келетін жарыты шашыратып, реттеп отырады. Егер ауа абаты болмаса, сйлеген сзді де, шырап салан нді де, аашты сыбдырын желді соанын, старды дыбысын да ести алмаан болар едік.

Гидросфера - р трлі табии су оймаларынан (мхиттардан, теіздерден, клдерден, зендерден) ралады. Блар рлыты 70%-ін алып жатыр. Гидросфераны клемі 400 миллион шаршы километр.

Литосфера – жерді атты абаты. Ол екі абаттан ралан. стігі абаты граниттен, оны алыдыы 10 километрден 40 километрге дейін жетеді. Ал астыысы базальттан трады. алыдыы 30-80 километрдей жоарыда айтыландай минералды абаттардан баса, жерді таы бір ерекше абат – биосфера оршап трады. Ол тірі организмдерден таралан айматарды бірін амтиды. Биосфераны пайда болуымен бірге, жер бетінде тірі организмдер сіп-ніп , сырты оршаан ортаны эволюциялы дамуына сйкес алыптасады. Биосфера теіз дегейінен бастап, тау жоталарыны шыдарына дейін бкіл ра жерді алып жатыр. сімдіктер лемі мен жан-жануарлар дниесіні кейбір трлері жерді е биік нктесіне дейін иаралан. Мысалы, тау ара деген дала сыны бір трі Эвересті (Гималай тауыны е биік шыы) басында 8 километрге жететін шыдарда тіршілік етеді. Сол жер оны атам заманнан бергі табии мекені. Атмосферадаы биосфераны жоары шегі 20 километр биіктікке дейін жетеді. Онда микробтарды споралары кездеседі. Бактериялар атмосфераны озон абатында да сіп-неді. Озон абаты 20-28 километр биіктікте кездеседі. Ол жерді оршаан экран сияты. Адам баласына, жануарлар дниесіне зиян келтіретін космосты жне кнні сіре клгін сулелерін осы озон абаты жтып алады. Биосферада мол кездесетін микроорганизмдер жер бетінен 50-70 метрге дейінгі биіктікте ана тарайды.

Литосферадаы биосфераны тменгі шегі 2000-3000 метрге дейінгі тередікке жетеді. Олар анаэробты бактериялар. Жерді 6-8 метр тменгі абатында микроорганизмдер мол болады.

Гидросферадаы биосфераны шегі 11 км – ге дейінгі тередікке жетеді. Тыны мхитыны тере ойнауы 11 км-ден асатынын білеміз. Теіз жануарлары жне сімдіктері (ызыл, жасыл, оыр балдырлар) шін су те олайлы орта. Ол таза, млдір боландытан, кн сулесі оны 200 метр тередігіне дейін тарайды. Бдан кейінгі суды абаттарын мгілік араылы басып трады. Мндай абаттарда да тіршілік ететін организмдер болады. Биосфераны е жоары дамуы (стадиясы) ноосфера болып есептелінеді.

Ноосфера.

Ноосфера грек сзі – “noos” –ой, “sphaera” (шар), аыл-ой сферасы. Алаш рет бл ылыми терминді француз мемлекетіні математигі Э.Леруа, Л.Темяр де Шарден (1927) биоолгия ылымына енгізген болатын. Олар биосфераны жаа трыдаы ымы мен сипаты – ноосфера туралы бастамалар жасады. Аыл-ой сферасы екенін рі арай ылыми зерттеулер жргізген алымдар В.И.Вернадский, Э.Леруа, Т.Шарден. оларды ойлары бойынша, адамны аыл-ойы, мемлекеттер саясаты, ылыми жетістігі т.б. адамзат баласыны биік адамгершілік дегейі биосфера мен оамны гармониялы дамуын жзеге асыратын – ноосфера – деген зілді-кесілді тжырым жасаан.