Биосфераны азіргі жадайы
Биосфераны жылулы балансыны бзылуын атмосфераны шадануыны артуы, сімдік жабыныны булануыны згеруі,топыра пен су оймаларыны бетінен ластануыны згеруі амтамасыз етеді.Мнайлы абыша булануды 20-30%-а тежейді. Нтижеде алымдарды болжауы бойынша ауаны орташа жылды температурасы 1-3 С-а артады. Ал мны зі биосфераны термодинамикалы немесе жылулы дадырыс жадайына туіне келіп сотыруы ммкін.
Суды ластануы
Ластануа суды барлы трлері (мхит, континенттік, жерасты) р трлі дрежеде шыраан. Суды, сіресе, ауыз суды сапасы халыты денсаулыын анытайтын маызды факторларды бірі болып табылады. Дниежзілік денсаулы сатау йымыны мліметтері бойынша суды сапасыны тмен болуынан шамамен 5 млн. адам себепті леді де, р трлі дрежеде уланан немесе ауыран адамдарды саны 500 миллионнан 1 миллиарда дейін жетеді.
Барлы суларды рамында еріген заттар болады. Судаы кп кездесетін элементтерге кальций, натрий, хлор, калий жатады. Суды тздылыы, детте онда еріген химиялы заттарды жалпы млшерімен немесе ра алдыпен (г/л) аныталады. Теіз суында шамамен 35 г/л тз болады. Суда органикалы заттар, сонымен атар патогенді азалар да болады. Суларды ластануы су оймаларына р трлі ластаушы заттарды келіп тсуіне байланысты болады. Ластаушы заттара негізінен топыра эрозиясыны німдері, минералды тыайтыштар, улы химикаттар жне таы баса заттар (азот, фосфор жне баса биогенді элементтер мен оларды осылыстары, органикалы заттар, пестицидтер, трмысты алдытар, мнай жне мнай німдері) жатады.
Ластаушы заттарды басым блігін атмосфералы жауын-шашын келеді. Суларды канализация аысымен, трмысты алдытармен, нерксіп орындарыны алдытарымен, су транспортымен ластану лесі де жоары.
Белгілі мліметтер бойынша азір мхитты суына жыл сайын 30-дан 50 млн. тоннаа дейін мнай тгіледі. Оны р тоннасы 12 км2 суды абышамен жаба алады. 0,05 мг/л мнай су рамында болса, су ішуге жарамсыз, ал концентрациясы 0,5 мг/л боланда кптеген су ортасымен байланысты азалар тіршілігін жояды. Ластануды серінен балытар мен таы баса азаларды миграциялы жолдары згереді.
Мнайлы абыша су бетіні шаылыстыру абілетін згертеді. Ол жылу балансыны згеруіне жне аламды жылу мен ылалды тасымалдау былыстарына келеді. Мнайды айтарлытай млшері жаалаудаы экожйелерді жояды. Бзылан экожйелерді алпына келуіне те кп уаыт керек еткізеді.
Егіншілікпен айналысатын аудандарда ауыл шаруашылыы суды негізгі ластаушы кзі болып табылады. Су топыраты бзылу німдерімен, тыайтыштармен, улы химикаттармен, мал шаруашылы кешендерінен шайылан сулармен ластанады. Мал шарушылы кешендері кейбір айматарда негізгі табыс кзі болып табылады. Алайда 100 мы ірі ара мал басы бар кешен оршаан ортаны миллион халы бар аламен бірдей ластандырады.
Жер сті немесе жер асты суларына химиялы заттарды, микроорганизмдерді немесе баса заттарды тсуі суды ластану кзі деп аталады.
Атмосфералы ауаны ластануы
Атмосфера – ртрлі газдарды оспасынан, су буларынан жне шанан тратын, планетаны газ трізді абыы. Жерді космоспен зат алмасу атмосфера арылы жзеге асады. Жер космосты ша мен метеориттік материалды алып, е жеіл газдарды сутек пен гелийді жоалтады. Атмосфера бірнеше абаттардан трады.
Атмосфераны негізгі рамына азот, оттек, аргон жне кмір ышыл газы жатады.
Атмосфералы ауаны ластануы табии жне антропогендік жолдармен жреді.
Табии ластану кздері: космосты шадар вулкандарды атылауы, теіз суларыны булануы, тау жыныстарыны шайылуы, топыраты шуы, орман, дала рттері т. б.
Антропогендік ластану кздері: ндірістік орындар жне транспорттар, ауыл шаруашылы, рылыс жне трмыс обьектілері.
Антропогендік ластану барлы ластану кздеріні 5% райды. Антропогендік ластаыш заттарды химиялы рамы крделі, улы, рі ауіпті.
Атмосферадаы ластаушы кздерді чері 3 км ашытыа жетеді. Ауаны жылдамдыына байланысты ондаы ластаыш блшектер 1 км, желсіз ауа-райында кмбез рап 300-500 м дейін ктеріліп, осыдан ша біртіндеп айтадан жерге онады. Есептеулер бойынша, жыл сайын Париж бен Чикагода рбір кв. км. 260 т, Нью-Йоркке – 300 т, Лондона – 390 т, Алматыа – 125 т ша онады.
Бкіл лемдік денсаулы сатау йымыны мліметі бойынша дамыан елдерді 20% ртрлі формалы аллергиялы аурулармен ауырады екен. Ауадаы ша концентрациясыны жоары болуы да – кпе ауруларыны бір себебі.
Ауа бассейніні негізгі ластаушыларына ккірт оксидтері, ккірт сутек, кміртегі оксидтері, азот оксидтері жне кл мен кл-оымдар ретіндегі атты блшектер жатады.
Арал теізінен атмосфераа жыл сайын м, ша, тздар 140 млн тоннаны райды. Ауыр блшектері 800-1000км. онып алады, ал майда блшектері Белорусия, Литва, баса елдерге тарайды.
Екібастз кмір бассейінен атмосфераа 150 млн тонна ша, кл, оыс Монолияа, Сібірге, Орта Азияа тарайды.
Ауаны мемлекеттік шекарасы болмаандытан, Атмосферадаы ауаны орау глобальды маынаа ие болады.
азастанда 1951ж. бастап ШПК(ПДК) нормативтері енгізілген, зиянды шыарылымдар 446 химиялы заттар мен 33 оларды комбинациялар бойынша. азастанда «Атмосфералы ауаны орау» туралы за 1981ж. абылданан.
«Жылу эффектісі»
Атмосфераны маызды компонентіні бірі озон О3 болып табылады. Оны тзілуі мен ыдырауы кнні ультраклгін сулелерімен сііруіне байланысты. Озон Жерді инфраызыл сулелеріні 20% стап алады жне ауаны жылыту серін кшейтеді. Озон абаты 122-124км. биіктікте орналасады «озон экраны» деп атайды.
Жылу газдары серінен жылу балансыны згеру нтижесіндегі жер шарыны лемдік температурасыны жоарлауыны ммкіндігі «Жылу эффектісі» деп аталады.
Американ экологы Б.Небел климатты жылу ммкіндігін, яни «жылу эффектісін» болашатаы орасан зор катастрофа ретінде арастырады.
Егер 60 млн. жыл брын жер бетіне ірі астероидты тсуінен болан катастрофа, Небел пікірінше, жануарлар мен сімдіктерді ттастай жойылып кетуіне себеп болса, климат згеруіне байланысты катастрофа да жеке азалар тобына немесе экожйеге ана емес, бкіл биосфераа ауіпті.
Негізгі «жылу эффектісін» тудыратын газдарды біріне кміртегі оксиді жатады жне «жылу эффектісін» тудыратын газдарды 50-65% райды.
Баса «жылу эффектісін» тудыратын газдара метан (20%), азот оксидтері (5%), озон, фреондар жне баса да газдар (10-25%). Олар атмосферадаы барлы газдарды 30% райды.
Алынан мліметтер бойынша осы газдарды серінен жердегі ауаны орташа жылды температурасы соы жзжылдыта 0,3-0,60С ктерілген.
XXI -да планетаны орташа жылды t0-сы ртрлі жерлерде 1-3,50С ктерілуі ммкін.
Егер мхит дегейі 1,5-2 м. ктерілсе, рлыты 5млн.км2 жері су басып кетеді деп болжанады. Біра бл аудан кп емес (рылыты 3% ана) райды.
Климатты жылуы ауа-райыны трасыздануына, табии зоналарды шекараларыны ауысуына, шторм мен ураганны кбеюіне, жануарлар мен сімдіктерді жойылуыны жылдамдауына келіп соады деген де болжам бар.
Осылардын барлыы 1979 ж. Торонтодаы Халыаралы конференцияда климатты згеру проблемасы бойынша келесідей пікірді туызды: «жылу эффектісіні соы салдарын лемдік ядролы соыспен салыстыруа болады» - деген.
Атмосфераа СО2 шыарылуыны негізгі техногендік кзі органикалы жанар майларды жау болып табылады. Болжаулар бойынша XXI - бірінші жартысында кміртегіні блінуі жылына 10 млрд.т. те болады.
Атмосферадаы кміртегіні млшерін сііруші негізгі факторлара фотосинтез процесінде жне мхиттармен сіірілуі жатады.
«Озон тесігі»
Атмосферадаы озон проблемасыны адам іс-рекетімен байланысты екі аспектісі бар:
1. Озонны жоары абаттаы бзылуы («озон экраны»).
2. Жерге жаын кеістіктегі концентрациясыны кбеюі.
Озон экраныны шекарасындаы озон (О3) екі атомды оттегі молекуласыны ультраклгін сулелеріні серінен ыдырап, келесі бір оттегі молекуласымен осылуы нтижесінде тзіледі. О3 трасыз боландытан айтадан О2 тзіліп отырады.
Соы жылдары атмосфераны жоары абаттарындаы озон млшері 3%-ке азайан. Егер озон 1% азайса, онда теріні рак ауруы 5-7% кбейеді. Озонды е кп жойылуы Антарктидада тіркелген. Бл жерде соы 30 жылда озон абаты 40-50% жаран.
Озон концентрациясыны азаюы тіркелген кеістік шегін «озон тесігі» деп атаймыз.
«Озон тесігіні» пайда болу себептері осы кнге дейін аны емес. Е алаш рет олар XX асырды 80-жылдарыны басында байалан.
Озон абатын бзатын негізгі антропогендік фактора фреондар (хладондар) жатады.
Пропилент – фреондар те траты газдар, олар атмосферада 100 жыл мір сріп, озон абатына жетіп , кшті хлор бледі. рбір хлор атомы 100 мы озон атомын бзады.
Монреальды отырыста 1980ж.-2000ж. кптеген мемлекеттерде фреондарды ндіруді 50% ысарту жне пропилленттерді басалармен алмастыру мселесі арастырылан.
Біратар елдерде (АШ, лыбритания, Франция) фреондар (ХФС)–>(ГХФС) гидрохлорфторкміртекпен алмастырылып жатыр, оларды мір сруі 2-25 жыла ыса, О3-ды ыдырату потенциялы ХФС-а араанда 10 есе аз. Озон абатыны тратылыын жоарлатуды баса жолдары іздестірілуде. Озон абатына этан мен пропан беру атомды хлорды лсіздендіріп хлорсутекке айналдырады. Таы да озонны тзілуімен жинаталуына электормагниттік сулелендіру, лазер сулелері, электр зарядтары ыпал етеді. Олар оттекті фотодиссоциациясын жасартады жне озонны жинаталуы мен тзілуіне ыпал етеді
«ышылды жабырлар»
Ккірт оксиді – ышыл жабырды пайда болуына ыпал ететін негізгі ластаушы. Ккірт ангидриді су буларымен осылып, ккірт ышылы ертіндісіне айналады. ышылды жанбырды тзілуіне SO2 лесімі 70% райды. Ал 20-30% ышылды жабырлар баса заттарды, сіресе СО2, шыаруларына байланысты.
Алашы ышылды жабырлар 1907-1908 жж. Англияда тіркелген. азіргі уаытта жабырды рН 2,2-2,3. Мндай мндер лимон шырыны немесе трмысты уксусты ышылдыына жаын. сіресе, ышылды жабырлар Скандинавия елдері шін, Англия, Германия, Белгия , Дания, Польша, Канада, АШ солтстік аудандарына тн.
алаларда 70-90% атмосферадаы ластану, соны ішінде ашылды жабырларды тзілуіне автотранспорт себепті. ышылды жабырларды жаымсыз серлері рилы. Олар топыраа, су экожйелеріне, сімдіктерге, архитектуралы ескерткіштерге, баса рылыс обьектілерге сер етеді.
ала жне ауылдарды ауа ортасын жасартуда архитектуралы жне жоспарлы іс-шараларды лкен маызы бар. Жоспарлау рылымы микроклиматты жасартуа жне ауа бассейінін орауа ыпал жасау керек. оршаан ортаны негізгі ластану кздерін ескеру ажет.
Жасыл ааштар зиянды оспаларды, радиоактивтік блшектерді заласыздандыратын биофильтр болып табылады.
Жалпы атмосфералы ауаны ластанудан орау тек айматы немесе трылыты масштабта ана емес, глобальды сипатта болуы керек.
Орытынды.
Биосфера тіршілік абаты. Биосфера ылымын ХХ асырды 20-жылдарында В.И.Вернадский жер шарыны тіршілік абаты жне тірі организмдер жайлайтын блігі, е лкен экожйе екенін ылыми трде негіздеді. В.И.Вернадский биосфера заттегі геологиялы жаынан жеті блшектен тратынын атап айтты: тірі заттек, тіршілік заттек, лі заттек, биологиялы заттек деп блді.
Биосфера заттектер айналымын збей сйемелдеп тратын аламшарды е лкен экожйесі, яни тіршілікті сіп-нуіне, кбеюіне ммкіндік бар абат. Биосфера +500С-дан -500С –а дейін температурасы болатын термодинамикалы абат болып саналады. Жерді оршап тран ерекше бір абат – биосфера. Биосфера тірі организмдер таралан айматарды брін амтиды. Биосфераны пайда болуымен бірге жер бетінде тірі организмдер сіп-ніп, сырты оршаан ортаны эволюциялы дамуына сйкес алыптасады.