Булгакова Диляра Асхатовна
Булгакова Д. А.
МЕМЛЕКЕТ
ЖНЕ Ы ТЕОРИЯСЫ
Оу ралы
Алматы
ББК 67.99(2К)я7
Б 83
Оу ралы Экономика жне ы академиясыны Оу
жне Оу-дістемелік кеестерімен сынылан
РЕЦЕНЗЕНТТЕР:
Баймаханов М. Т.—за ылымдарыны докторы,
Р А академигі;
Котов А. К.—за ылымдарыны докторы.
Булгакова Д. А.
Б 83 Мемлекет жне ы теориясы.Оу ралы.— Алматы: За дебиеті, 2006.— 106 бет.
ISBN 9965-620-31-8
Оу ралы “Мемлекет жне ы теориясы” курсыны оу бадарламасына сйкес дайындалан жне жалпы теориялы мсе-лелермен танысуда баыт-бадар беруші рлін атаруа, оушы-ларды аса маызды теориялы ережелермен, за ылымыны ерекше тілімен таныстыруа баытталан.
Оу ралы, е алдымен, за білімдерін беретін жоары оу орындары мен факультеттерді сырты бліміні студенттеріне арналан.
ББК 67.99(2К)я7
© Булгакова Д. А., 2006.
00(05)-04 Б© За дебиеті, 2006.
ISBN 9965-620-31-8 4310020000
Кіріспе
Мемлекет жне ы теориясы – за білімдерін беретін жоары оу орындарыны бірінші курсында оытылатын крделі пндерді бірі. Ол мемлекет пен ы туралы жалпыланан абстрактілі ережелерден ралан. Оны крделілігі мынада: студенттер бірінші курста наты материалдармен – олданыстаы занамамен, за тжірибесімен, мемлекет жне ыты тарихы-мен таныс болмайды, сол себепті де, бл оу ралындаы жалпы теориялы мселелер салыстырмалы трде арапайым алыпта берілген.
Мемлекет жне ы теориясы студенттерде мемлекет жне ы, ыты жне саяси мдениет туралы тере шынайы ылыми тсініктерді алыптасуына, оларды ртрлі тарихи ке-зедердегі мемлекеттік-ыты былыстарды дамуыны басымдылытары мен задылытарын тсінуіне жрдемдеседі. Алайда, жалпы тарихи білімерді барлыын толы мегеру мем-лекет жне ыты жалпы теориясы бойынша оулытар мен маалалармен дербес, з бетімен жан-жаты жмыс істеуді нти-жесінде ана жзеге асуы ммкін.
Мемлекет жне ы теориясы бойынша бл оу ралы зіні ыса мазмны бойынша жалпы теориялы дебиеттерді барлы-ыны орнын толтыра алмаанымен, жалпы теориялы мселелер-мен танысуда зінше бір жол крсетушіні ролін атаруа, сту-денттерді рбір таырып бойынша мейлінше маызды теориялы ережелермен, за ылымыны ерекше тілімен, арнайы за тсінік-терімен таныстыруа баытталан. Бл ралды алан материал-дарды мегеру шін апаратты-дістемелік негізді райтын не-гізгі за тсініктері мен санаттарыны кеейтілген сздігі деп те атауа болады.
Оу ралын дайындауда А.Б.Венгеров, С.С.Алексеев, С.А.Ко-маров, В.В.Лазарев, Н.И.Матузов, А.В.Малько, А.С.Пиголкин, В.Н.Хропанюк жне т.б. сияты ірі мемлекеттанушы-алымдар-ды ебектері пайдаланылды.
араыз: Алексеев С.С. Теория права. М., 1996; Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.,1995; Ч.2.М., 1996; Комаров С.А. Общая теория государства и права. Саранск, 1994; Общая теория государства и права / Под ред. В.В.Лазарева. М., 1996; Марчен- ко М.Н. Теория государства и права. М., 1996; Теория государства и права / Под ред. Н.И.Матузова и А.В.Малько. М.,1997; Общая теория права / Под ред. А.С.Пиголкина. М., 1995; Хропанюк В.Н.
Теория государства и права. М., 1993.
ПННІ НЕГІЗІ ТСІНІКТЕРІ
1. оам — экономикалы жне рухани бірттастыпен, мір сру жадайын йымдастаруды ттастыымен сипатталатын, белгілі бір ауматаы адамдар бірлігі.
2. Тла — оамда автономды жадайы (мртебесі) бар адам жне соан сйкес ытара, бостандытар мен міндеттерге ие болады.
3. Билік — жекелеген тлаларды (билік етушілерді) еркі мен іс рекеті баса тлаларды (баыныштыларды) еркі мен іс-рекетінен басым тратын, стемдік ету мен баыныштылы атынастары.
4. Норма — аныталмаан тлалар шеберіне жне жа-дайларды шексіз санына атысты мерзімі жаынан здіксіз ре-кет ететін жалпыа орта жріс-трыс ережесі.
5. Мемлекет — басару-амтамасыз етушілік, ораушылы функцияларды жзеге асыру масатында арнайы аппаратты иеленетін жне елді бкіл халы шін з еріктерін міндетті етуге абілетті, жария билікті саяси-ауматы егеменді йымы.
6. Мемлекеттік билік — мжбрлеу аппаратына негізделе отырып, мемлекетті функцияларын жзеге асыратын арым-атынастар жйесі.
7. Муниципалды билік — зін зі басаруа негізделген жер-гілікті билік.
8. Мемлекеттік егемендік — мемлекеттік билікті ел ішінде жне одан тыс жерде баса кез келген биліктен (саяси жне идеологиялы) туелсіздігі. Оны басты крінісі: мемлекет зіні барлы істерін дербес жне ерікті трде шешуге ылы.
9. Саяси жйе — елді саяси міріне атысатын мемлекет пен мемлекеттік емес оамды рылымдарды бірттас кешенде арастырылуы.
10. Саяси режим — билік етуді ралдары мен тсілдерінде, демократиялы немесе демократиялы емес сипатында крініс табатын билікті мазмны.
11. Демократиялы мемлекет — барлы биліктік органдар халыты мандатына ие болатын мемлекет. Мнда рбір органа тиесілі билікті клеміні шектері замен аныталады, ал барлы
азаматтар сотпен коралатын ажырамас ытар мен бостан-дытара ие болады.
12. Авторитарлы мемлекет — мемлекеттік билік замен аныталса да тікелей халы мандатына ие болмайтын, біра билік етуші органдар мен тлаларды шектелген аясымен баска-рушылы кімшілік аппаратты, арулы кштер мен жазалау меке-мелерін тікелей пайдалану арылы жзеге асырылумен сипатта-латын мемлекет. ы пен адам ытары оамда туелсіз мртебеге жне стемдікке ие болмайды, оларды функциялары рекет етуші задарды сатауды талап етумен шектеледі.
13. Тоталитарлы мемлекет — кімшілік басару брін билеп-тстеуге негізделген мемлекет, ол замен аныталмайды. оам мірінде туелсіз сот трелігі мен адам ытары бол-майды, бкіл оам басарушылы кімшілік аппарат пен жазалау-шы органдарды тоталитарлы баылауына алынады, адам ы-тарын шексіз аяа таптау жзеге асырылады.
14. Мемлекеттік аппарат — мемлекетті басарушылы амтамасыз етушілік жне ораушылы функцияларын іске асыру бойынша жмыстарын жзеге асыратын мемлекеттік орган-дардын, мекемелер мен йымдардын бірттас, иерархиялык жй-есі (кешені).
15. Мемлекеттік орган — мемлекеттік міндеттерді атаратын жне тиісті биліктік кілеттіктерге ие йым немесе басарма.
16. зырет — мемлекеттік орган, сондай-а, сол бір немесе зге лауазымды тула иеленетін жне тиісті зады жатта бекітілетін биліктік ытарды мазмны мен клемі.
17. Мемлекет нысаны — басару нысанында жне мемлекет-тік рылым нысанында крініс табатын, елдегі мемлекеттік би-лікті йымдастыру.
18. Мемлекеттік басару нысаны — мемлекетте жоары би-лікті йымдастыру.
19. Мемлекеттік рылым нысаны — мемлекет рылымы, мемлекетті бірттас жне ауматы бліктер ретіндегі ара а-тынасы, мемлекеттік рылымы.
20. ы — задарда, мемлекетпен танылатын зге де айнар кздерде крініс тапан ылы-рсатты (сондай-а тыйым салынан) жріс-трысты жалпыа міндетті талабы болып табы-латын жалпыа міндетті нормалар жйесі.
21. ыты реттеу — ыты кмегімен оамды а-тынастара, адамдарды жріс-трысына ыты ралдарды барлы жйесімен сер етуді жзеге асыру.
22. Задылы — барлы зады нормаларды, барлы ыты ережелерді барлы субъектілермен, яни азаматтармен, оларды бірлестіктерімен, лауазымды тлалармен, мемлекеттік органадар-мен ата рі млтіксіз сатау мен орындау талабы.
23. ыты тртіп — талаптарыны тжірибе жзінде жзеге асырылуын крсететін, оамды атынастарды іс ж-зінде ретке келтірілу жадайы.
24. ыты жйе — ыты шындыты баса белсенді элементтерімен — ыыты идеологиямен жне сот тжіри-бесімен бірттас арастырылаты ы.
25. ыты айнар кздері — мемлекеттен туындайтын немесе мемлекетпен ресми трде танылатын ы нормаларыны крінісіні жне бекітілуіні, олара зады, міндеттілік мн бе-руді ужатты нысаны.
26. Нормативтік акт — зады нормалардан ралан ресми жат.
27. Зады норма — задарда, мемлекетпен танылатын зге де айнар кздерде белгіленетін жне ы субъектісіні ыты-рксат етілген (сондай-а тыйым салынан) жріс-трысыны талабы ретінде крініс табатын жалпыа міндетті жріс-трыс ережесі.
28. ы жйесі — ы рылымы, оны салалар мен институттара тарматалауы.
29. ы саласы — ы жйесіні басты тармаы. Ол зады реттеуді зіне тн режимімен ерекшеленеді жне бір-тектес оамды катынастарды камтиды.
30. ы субъектілері — ы субъектілікке ие тлалар, яни ытар мен міндеттерді иелене алатын, ыты атынас-тара атыса алатын азаматтар, йымдар мен оамды ры-лымдар.
31. ыты атынас — субъективтік ытар мен зады міндеттерге ие болатын субъектілер арасындаы байланыс.
32. Зады жауапкершілік — кінлі тлаа жасалынан ы бзушылы шін мемлекеттік мжбрлеу шараларын олдану.
1 таырып.
МЕМЛЕКЕТ ЖНЕ Ы ТЕОРИЯСЫНЫ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Мемлекет жне ы теориясыны анытамасы.
2. Мемлекет жне ы теориясыны ерекшеліктері.
3. Мемлекет жне ы теориясыны функциялары.
1. Мемлекет жне ы теориясыны анытамасы.Мем-лекет жне ы теориясы – бл мемлекет пен ыты жалпы задылытары туралы, оларды мні, масаты жне оамдаы дамуы туралы жалпыланан білімдер жйесі.
2. ылым ретіндегі мемлекет жне ы теориясыны ерекшеліктері мынада:
Біріншіден, ол оамды ылым болып табылады, оны пнін оамды былыстар – мемлекет пен ы райды. Бл ерек-шелігі арылы мемлекет жне ы теориясы біратар баса ылымдардан (жаратылыстану, техникалы жне т.б.) ерекшеле-неді.
Екіншіден, ол саяси-зады ылым бола трып, мемлекетті биліктік ызметі, саясаты саласымен тікелей атысты оамды былыстарды зерттейді. Бл ерекшелігі арылы мемлекет жне ы теориясы мемлекеттік-ыты рылымды тікелей зерттемейтін баса оамды ылымдардан ерекшеленеді.
шіншіден, ол жалпы теориялы ылым бола трып, мемлекет пен ыты негізгі жне жалпы задылытары мен сипаттарын зерттейді. Бл ерекшелігі арылы ол арнайы за ылымдарынан ерекшеленеді.
Тртіншіден, ол дістемелік сипаттаы ылым болып табы-лады. Мемлекеттік-ыты рылымны жалпы задылыта-рын крсете отырып, ол мемлекеттік-ыты былыстарды мегеру дісі мселесін арастырады.
3. Мемлекет жне ы теориясыны функциялары.Мем-лекет жне ы теориясыны ш негізгі функциясы бар:
1. Теориялы-танымды функция – мемлекеттік-ыты -былыстарды тек сырты, техникалы-зады жаынан ана емес, сонымен атар, оларды задылытары, тере, мндік белгілері трысынан да ылыми тсіндіруге негізделген. Бл, з кезегінде, ылыми болжамдау міндеттерін шешуді, мемлекеттік-ыты былыстарды дамуыны басымдылытары мен баыттары туралы ылыми болжамдарды алыптастыруды амтамасыз етеді.
2. Тжірибелік-олданбалы функция. Мемлекет жне ы теориясы, баса да за ылымдары сияты, мемлекетті ызметін жетілдіруге, занама мен оны олдану тжірибесін жасартуа жне дамытуа баытталаан сыныстар жасауа ызмет етеді.
3. Трбиелік функция. Мемлекет жне ы теориясы ы-ты трбиелеу мселелерін шешуге, адамдарда демократия, тла-ны ытары мен бостандытары, задылы, тртіп жне т.б. крделі мселелерге атысты шынайы ылыми кзарастарды алыптасуына жрдемдесуі ажет.
№ 1 кесте Мемлекет жне ы теориясы — мемлекет пен ыты оларды оамдаы мні, масаты жне дамуы туралы негізгі жне жалпы задылытары туралы жалпыланан білімдер жйесіоамды ылым Саяси-зады ылым Жалпы теориялы ылым дістемелік ылым Мемлекет жне ы теориясыны функциялары Теориялы-танымды Тжірибелік-олданбалы Трбиелік
2 таырып.
МЕМЛЕКЕТ ЖНЕ Ы ТЕОРИЯСЫНЫ
ПНІ МЕН ДІСТЕРІ
1. Мемлекет жне ы теориясыны пні.
2. Мемлекет жне ы теориясыны дістері.
3. Гуманитарлы ылымдар жйесіндегі мемлекет жне ы теориясы.
4. За ылымдары жйесіндегі мемлекет жне ы теория-сыны орны.
1. Мемлекет жне ы теориясыны пні.рбір ылым-ны з зерттеу пні болады. Ол дегеніміз осы ылымны объек-тивтік шындыты зерттеу жаы. Мемлекет жне ы теория-сыны пні болып мемлекет жне ыты пайда болуы, дамуы мен ызмет етуіні жалпы задылытары мен за ылымдарыны негізгі тсініктеріні жйесі табылады. Бл жерде ерекше атап тетін жайт, мемлекет жне ы теориясы наты бір мемлекет пен ыты емес, жалпы мемлекеттілікті пайда болуы, дамуы мен ызмет етуін, сонымен атар, жалпы за ылымдарына тн ы нормасы, ыты атынас, ы субъектісі жне т.б. сияты тсініктерді зерттейді.
2. Мемлекет жне ы теориясыны дістері.ылым дісі – бл пнді тсінуге ммкіндік беретін тсілдер мен баыттарды жиынтыы. Мемлекет жне ы теориясы з пнін зерттеу шін кптеген дістерді олданады. Оларды ішінен мыналарды ерекше атауа болады:
1. Жалпы дістер – ойлауды кешенді аидаларын крсететін философиялы, дниетанымды баыттар. Олара мыналар жатады:
а) метафизика. Ол мемлекет пен ыты мгілік жне згермейтін институттар ретінде арастырады;
) диалектика. з ішінде материалистік жне идеалистік болып блінеді. Материалистік диалектика бл былыстарды оамдаы леуметтік-экономикалы згерістермен, наты айтанда, жеке меншікті пайда болуымен жне оамны таптара блінуімен байланыстырады, яни, мемлекет пен ы наты бір тарихи кезеге сйкес, бір-бірімен байланыстылыта, даму барысында арастырылады. Идеалистік диалектика, з кезегінде, объективтік жне субъективтік идеализм болып екіге блінеді. Объективтік идеализм мемлекет пен ыты пайда болу себептері мен мір
сру жадайын дайды кшімен, ал субъективтік идеализм адамны санасымен байланыстырады.
2. Жалпы ылыми дістер – жалпы дістер сияты бкіл ы-лыми танымды толыымен амтымайды, оны жекелеген кезе-дерінде ана олданылады. Олара мыналар жатады:
а) талдау – крделі мемлекеттік-ыты былысты шартты трде жекелеген бліктерге блу;
) синтез – былысты оны рамдас бліктерін шартты тр-де біріктіре отырып зерттеу;
б) жйелік діс – объектіні ттастыын ашуа, ондаы ртрлі байланыс трлерін анытауа баыттайды;
в) функционалды діс – бір леуметтік былыстарды екінші-леріне атысты функцияларын анытауа баыттайды.
3. Жеке ылыми дістер – мемлекет жне ы теориясыны техникалы, жаратылыстану жне гумантарлы ылымдарды ылыми жетістіктерін абылдауы нтижесінде пайда болатын дістер. Олара мыналар жатады:
а) наты-леуметтанушылы діс – срауды, баылауды, схбаттасуды жне т.б. тсілдерді кмегімен мемлекеттік--ыты саладаы субъектілерді іс жзіндегі жріс-трысы тура-лы мліметтер алуа ммкіндік береді;
) статистикалы діс – наты бір мемлекеттік-ыты былысты санды крсеткіштерін алуа ммкіндік береді;
б) кибернетикалы діс – кибернетиканы тсініктері, задары жне техникалы ралдарыны жйесі арылы мемлекеттік-ыты былыстарды тануа ммкіндік береді.
4. Жеке ыты дістер – тек за ылымдарына ана тн болып келеді, олара мыналар жатады:
а) формалды-зады діс – за тсініктерін,оларды белгілерін анытауа, трлендіруді жзеге асыруа, ыты ережелерді мазмнын тсіндіруге жне т.б. ммкіндік береді;
) салыстырмалы-ыты діс – ртрлі ыты жйелерді не оларды жекелеген элементтерін оларды жалпы жне арнайы асиеттерін анытау масатында салыстыруа ммкіндік береді.
3. Гуманитарлы ылымдар жйесіндегі мемлекет жне ы теориясы.з жиынтыында ылым жйесін райтын ылыми пндерді шартты трде ш топа блуге болады: 1) тех-никалы ылымдар; 2) жаратылыстану ылымдары; 3) гумани-тарлы ылымдар.
Гуманитарлы ылымдар оамды, адамды, леуметтік аты-
настар мен институттарды зерттейді. За ылымдары – гуманитар-лы ылымдарды бір трі, себебі, мемлекет пен ы леуметтік институттар болып табылады. За ылымдарын мынадай трлерге блуге болады:
– мемлекет жне ы теориясы;
– тарихи-ыты ылымдар (мемлекет жне ы тарихы, саяси жне ыты ілімдер тарихы);
– салалы за ылымдары (конституциялы, азаматты, ылмысты жне т.б. ы салалары);
– олданбалы ылымдар (криминалистика, сот медицинасы, сот психиатриясы жне т.б.).
Мемлекет жне ы теориясы гуманитарлы ылымдар жй-есінде бола тра, философиямен, леуметтанумен, саясаттанумен жне т.б. тыыз байланыса тседі. Солай, философияны к-мегімен мемлекет жне ы теориясыны дниетанымды ба-ыттары алыптасады, оны нтижесінде мемлекеттік-ыты шындыты тануды жалпы дістемесі алыптасады. з кезегінде, мемлекет жне ы теориясы кеейтілген философиялы жалпылаулар шін наты материалдар береді.
4. За ылымдары жйесіндегі мемлекет жне ы Тео-риясыны орны.За ылымдары жйесіндегі мемлекет жне ы теориясыны орнын оны тарихи-ыты ылымдармен араатынасын мысала ала отырып арастыруа болады. Мем-лекет жне ы теориясы мен тарихи-ыты ылымдара тн орта белгі – олар мемлекет пен ыты зерттейді. Ал айырма-шылытары мынада – тарихи-ыты ылымдар мемлекеттік-ыты былыстарды даму дерісін хронологиялы тртіпте зерттесе, мемлекет жне ы теориясы бл дерістерге жалпы сипаттама береді, мемлекет пен ыты мнін, оларды ызмет ету задылытарын жне т.б. зерттейді.
Салалы за ылымдарына атысты мемлекет жне ы теориясы жалпылаушы сипатты иеленеді; ол мемлекет пен -ыты пайда болуы, ызмет етуі мен дамуыны жалпы зады-лытарын зерттейді. Ал кез-келген салалы ылымны пні о-амды атынастарды тек наты бір саласымен ана байланысты болады. Сонымен атар, мемлекет жне ы теориясы барлы салалара орта мселелерді зерттейді, яни, мемлекет жне ы теориясыны тсініктері мен институттарыны негізінде салалы за ылымдарыны тсініктері мен институттары алыптасады.
№ 2 кесте
№ 3 кесте Мемлекет жне ы теориясыны пні — мемлекет пен ыты пайда болуыны, рекет етуіні жне дамуыны жалпы задылытары Мемлекет жне ы теориясыны дістері — бл пнді тануа баытталан дістер мен тсілдер Жалпы дістер Метафизика Диалектика Материалис-тік Идеалистік Орта ылыми дістер Анализ Синтез Жйелік Функцио- налды Жеке ылыми дістер Наты-леуметтік Статистика-лы Тарихи жне т.б. Жеке ыты дістер Формальды зады Салыстыр-малы ыты За ылымдарыны жйесі Жалпы теориялы за ылымы мемлекет жне ы теориясыМемлекет пен ы туралы жалпы тарихи ылымдар - Мемлекет жне ы тарихы; -Саяси жне ыты ілімдер тарихы;Салалы за ылымдары - Конституциялы ы; - кімшілік ы; - Азаматты ы; - ылмысты ы жне т.б. олданбалы за ылымдары - Криминалистика; - Сот медицинасы; - Сот психиатриясы жне т.б.
3 таырып.
МЕМЛЕКЕТТІ ПАЙДА БОЛУЫ
1. Мемлекетке дейінгі кезедегі леуметтік билікке жалпы сипаттама.
2. Мемлекетті пайда болу себептері.
3. Мемлекетті пайда болу нысандары.
1. Мемлекетке дейінгі кезедегі леуметтік билікке жалпы сипаттама.Мемлекетке дейінгі кезедегі леуметтік билікті ерекшеліктері болып мыналар табылады:
- ол тек бір ру клемінде ана таралды, оны еркін білдірді жне анды туыстыа негізделді;
- тікелей оамды болып табылды, алашы ауымды демократияны, зін-зі басаруды бастамаларыны негізінде алыптасты;
- бл билікті биліктік органдары ретінде рулы жиналыстар, асаалдар, скербасылары жне т.б. ызмет етті, олар алашы ауымды оамны мір сруіні маызды мселелерін шешіп отырды.
2. Мемлекетті пайда болу себептері.Мемлекетті пайда бо-луы туралы мселе даулы болып табылады, себебі, этнография жне тарих ылымдары оны пайда болуы туралы кннен-кнге жаа мліметтер беруде. Мемлекетті пайда болу себептері тура-лы біратар теориялар бар, оларды негізгілері болып мыналар табылады:
1. Діни теория – мемлекетті, мемлекеттік билікті пайда болуыны дайлы бастамасын негізге алады, «барлы билік дайдан» деген тжырымдаманы бекітіп, жатайды. зіні діни мазмнына арамастан, бл теория біратар шынайы жадайларды крсетеді, наты айтанда, алашы мемлекеттерді теократиялы нысандарын–абыздар билігін, шіркеуді ролін, діни жне кімшілік орталытар арасындаы билік блінісін. Бл теорияны крнекті кілдеріні бірі – Фома Аквинский.
2. Патриархалды теория – мемлекетті пайда болуын отба-сымен байланыстырады, ал мемлекет басшысыны билігін отбасы мшелеріні алдындаы ке билігінен туындатады. Бл теория патшаны шексіз билігін негіздеуге баытталан, ал бл билікті айнар кзі ретінде дайды емес, отбасындаы кені, патриархты шексіз билігі орын алан отбасы нысанын таниды. Бл теория Грецияда пайда болан, з негіздемесін Аристотельді ебектерінен иеленсе, з дамуын аылшын алымы Филмерді е-бектерінен тапты.
3. Шартты теория – ХVІІ-ХVІІІ асырларда кеінен таралан. Оны жатаушыларды атарынан Голландияда Гуго Гроций мен Спиноза, Англияда Д.Локк пен Т.Гоббс, Францияда Ж.-Ж.Руссо, Ресейде А.Радищев орын алды. Мысалы, А.Радищевті ойынша, билік халыа тиесілі, алайда ол мемлекет басшысына берілген жне оны халы баылауы тиіс. Шартты теорияа сйкес, мем-лекет шарт нтижесі ретінде пайда болады, оны атысушылары болып адамдар табылады, олар шартты негізінде з бостан-дытарыны, з билігіні бір блігін мемлекетке береді.
4. Кштеу теориясы – мемлекетті пайда болу негізі ретінде кштеу рекетін, бір халыты екінші халыты жаулауын таниды. Жауланан халыты стінен билікті бекіту шін, оан кштеу жргізу шін мемлекет рылады. Кштеу теориясы ХІХ асырда пайда болды, оны кілдері – Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг.
5. Психологиялы теория – мемлекетті пайда болуын адам психикасыны кріністерімен: баыну ажеттігімен, еліктеумен, алашы ауымды оамны жоары топтарына туелділікті сезінумен, белгілі бір рекет трлеріні ділдігін тсінумен жне т.б. байланыстырады. Психологиялы теорияны кілдеріні ата-рынан Л.Петражицкий мен Г.Тардты атауа болады.
6. Органикалы теория. Бл теорияны кілдері Г.Спенсер, Вормс, Х.Прейс мемлекетті аза ретінде тсіндіреді. Оны б-ліктері арасындаы траты байланыстар тірі азаны бліктері арасындаы байланыса теестіріледі, яни, мемлекет – биология-лы дамуды бір трі ретінде крініс табатын леуметтік даму німі. Биологиялы азаны бір трі ретінде мемлекетті з миы (басшы) мен оны шешімдерін жзеге асыру ралдары (халы) болады.
7. Ирригациялы теорияа сйкес мемлекеттерді алашы а-наушы нысандарыны пайда болуы шыысты аграрлы айма-тардаы ірі ирригациялы рылыстарды жргізу ажеттігімен байланысты. Бл теория азіргі кездегі неміс алымы К.-А.Вит-тфогельді ебектерінен айрыша крініс тапан.
8. Материалистік теория – мемлекетті пайда болуын леумет-тік-экономикалы факторлармен, яни, жеке меншікті пайда болуымен жне оамны таптара блінумен, байланыстырады.
Бл теорияны кілдері – К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин –мемлекет бір тапты екінші тапты стінен стемдігін сатау жне бекіту, оамны бірттас аза ретінде мір сруі мен ызмет етуін амтамасыз ету масаттарында пайда болан деп санайды.
3. Мемлекетті пайда болу нысандары.Мемлекетті алып-тасуы – ртрлі халытарда трліше жзеге асан за деріс.
Шыыста «ндірісті азиялы тсілі» (Египет, Вавилон, н-дістан, ытай жне т.б.) нысаны кеінен таралды. Бл жерде рулы рылымны леуметтік-экономикалы бліктері – жердік лес, жымды меншік жне т.б. траты сипатты иеленді. Ежелгі Шыыста пайда болан алашы мемлекеттер ауылды ауым-дастытарды анай отырып, оларды басарды, яни, ндірісті йымдастырушы ролін атарды.
Афины мен Римде мемлекетті пайда болу баыты басаша жолмен жзеге асырылды, бларда лиеленушілік мемлекет меншікті пайда болуы жне оамны таптара блінуі негізінде пайда болды. Афины – мемлекетті пайда болуыны е таза, классикалы нысаны, себебі, мемлекет рулы рылым ішіндегі тапты арама-айшылытарды негізінде пайда болады. Римде мемлекетті пайда болуы плебейлерді римдік аристократтар –патрицийлерге арсы кресіні нтижесінде тездетілді.
Ежелгі герман мемлекетіні пайда болуы кптеген жерлерді алып жатан бтен ауматарды жаулап алумен байланысты, бл жерлерге стемдік орнатуда рулы оам лсіз болды, сол себепті, мемлекетті пайда болу ажеттігі туды.
Барлы нысандаы мемлекеттерді пайда болуына негіз болып 10-12 мы жылдар брыны неолиттік революция табылды. Оны мні мынада: з ажеттіктерін анааттандыру масатында адам дайын сімдік жне жануарлы нысандарын иемденумен байланысты ралды ызметтен табиатты згертумен жне азы дайындаумен байланысты шынайы ебек ызметіне ауысты, яни, иемденушіден ндіруші экономикаа ту орын алды.
Сонымен, мемлекет объективтік трде, сырттан емес, ішкі факторларды негізінде пайда болады.
№ 4 кесте
Мемлекетті пайда болуы туралы теориялар
№ 5 кесте Алашы ауымды оамдаы билікті ерекшеліктері Билік рулы ауымнан, руды барлы ересек мшелерінен туындайды Асаалдар скери олбасшылар, абыздар ру мшелеріні жиналысымен сайланатын болды, олар биліктік функцияларды ру мшелеріні жиналысыны баылауымен жзеге асырды, жне кез келген уаытта жиналыс мшелерімен орындарынан алынуы ммкін болатынТек ана басарумен айналысатын арнайы аппарат болан жо Теологиялы –билікті дайдан пайда боландыы туралы пайымдайды Фома АквинскийПатриархалды –мемлекетті пайда болуын тікелей жаняны таралуымен байланыстыра арастырады Аристотель, ФилмерШартты –мемлекет оамды шарт негізінде пайда болды Г.Гроций, Т.Гоббс, Ж.-Ж. Руссо, А.РадищевКштеу теориясы –мемлекет ішкі (экономикалы жне саяси) жне сырты кштеу (біреуді екіншісін жаулап алуы) нтижесінде пайда болады Е. Дюринг, Л. Гумплович, К. КаутскийПсихологиялы –мемлекет адамдарды йымдасан оам жымды араатынас аясында мір сру жніндегі психологиялы ажеттіліктері нтижесінде пайда болды Л. Петражицкий, Г. ТардОрганикалы– оам мен мемлекет, тірі адам азасы тірі жасушалардан тратын сияты, адамдардан ралатын оамды азаны білдіреді Г.Спенсер, Х.ПрейсИрригациялы –мемлекетті пайда болуы шыыс аграрлы облыстарда ірі ирригациялы рылымдарды салу ажеттілігімен байланыстырылады К.-А. ВиттфогельМатериалистик (тапты)– мемлекетті пайда болуы леуметтік-экономикалы факторлармен, яни жеке меншікті пайда болуымен жне оамны таптара
4 таырып.
МЕМЛЕКЕТТІ ТСІНІГІ ЖНЕ МНІ
1. Мемлекетті тсінігі жне белгілері.
2. Мемлекеттік билік леуметтік билікті ерекше трі ретінде.
3. Мемлекетті мні.
1. Мемлекетті тсінігі жне белгілері.Мемлекет – бл ар-найы басару жне мжбрлеу аппараты бар, оамны кілі бола тра, оны басаратын жне оны дамуын амтамасыз ететін, ба-ралы билікті саяси-ауматы, егеменді йымы.
Мемлекетті рулы рылымдаы леуметтік биліктен ажыра-татын тмендегідей белгілері болады:
1. Баралы билікті болуы. Міндетті трде мемлекетті бас-ару жне мжбрлеу аппараты болуы тиіс, себебі, баралы билік – бл шенеуніктер, скер, полиция, трме мен баса да меке-мелер.
2. Ауматы блініс. Мемлекет з аумаында мір сруші бар-лы адамдарды з билігімен жне орау арылы біріктіреді.
3.Салытар жйесі. Олар мемлекеттік аппаратты мір сруін амтамасыз ету шін ажет.
4. Егемендік. Бл мемлекетке тн з аумаындаы стемдік пен халыаралы атынастардаы туелсіздік.
5. ыты болуы. Мемлекет ысыз мір сре алмайды, себебі, ы мемлекеттік билікті задастырады.
2. Мемлекеттік билік леуметтік билікті ерекше трі ре-тінде.Мемлекеттік билікке сипаттама берместен брын леу-меттік билікке анытама беріп алу ажет. леуметтік билік – бл адамдары кез-келген бірігуіне тн стемдік пен баынушылы атынастары, бл кезде бір тлаларды – билік рушыларды – еркі мен рекеттері баса тлаларды – баынушыларды – еркі мен рекеттеріне стемдік рады. леуметтік билік кез-келген йымдасан, белгілі бір дрежеде траты адамдар тобына – руа, тайпаа, отбасына, оамды йыма, партияа, мемлекетке, о-ама жне т.б. тн.
Мемлекеттік билік леуметтік билікті ерекше бір трі ретінде крініс табады. Бл мемлекеттік мжбрлеуге сйенген, субъек-тілер арасындаы стемдік жне баынушылы сипаттаы ба-ралы-саяси атынас. Мемлекеттік билікті ерекшеліктері:
1. Баралы билік. Ол бкіл оамны, халыты атынан ызмет етеді жне з ызметінде баралы негізге – азына млкіне, з кірістеріне, салытара ие.
2. Аппаратты билік. Ол аппарата, мемлекеттік органдар жйесіне сйенеді жне олар арылы жзеге асырылады.
3. За олдайтын билік. Сол себепті, ол аппарат пен за нормаларыны кмегімен елдегі барлы халы шін міндетті сипатты иеленеді.
4. Егеменді билік–ол кез-келген биліктен дербес жне туелсіз.
5. Задастырылан билік. Яни, ол зады негізді жне оам-ды тануды иеленген.
Мемлекетте ебек блінісі болан жадайда ана, яни, ерекше ызмет тріне негізделген дербес билік трлері алыптасан жадайда ана, мемлекеттік билікті тиімділігі артады. Мндай билікті ш трі бар: за шыарушы билік, атарушы билік жне сот билігі.
3. Мемлекетті мні.Мемлекетті мнін тсіну мемлекет жне ы теориясыны негізгі міндеттеріні бірі болып табы-лады. Мемлекетті мні – бл оны мазмнын, масаттарын, ызмет етуін анытайтын басты асиеті. Мемлекетті мнін бл тсінікті ке жне тар маынасында анытауа болады.
Ке маынада мемлекетті леуметтік мнін биліктік-саяси йымдасан оам, ыты задара баынан кптеген адамдар бірлестігі ретінде анытауа болады. Мндай бірлестіктерді т-тастыы сйкес мемлекеттік-ыты институттар мен атынас-тарда крініс тапан баралы-биліктік рылымдар не-гізінде алыптасады.
Тар маынада мемлекетті леуметтік табиатын оамнан блектенген, жекелеген класстар мен леуметтік топтарды да, оамны да мддесін білдіруші рі ораушы басару аппараты, баралы билікті ртрлі мекемелеріні жйесі ретінде аны-тайды.
Жоарыда аталандарды негізінде, мемлекетті мнін арас-тыруда екі аспектіні ескеруді маызы зор:
1) формальды – кез-келген мемлекетті саяси билікті йымы екендігі;
2) мазмнды – осы йымны кімні мдделеріне ызмет ететіндігі.
Мемлекетті мнін анытауда келесі баыттарды атап туге болады:
- классты, бан сйкес мемлекетті экономикалы стемдік
рушы топты саяси билігіні йымы ретінде анытауа болады;
- жалпы леуметтік, бан сйкес мемлекетті ртрлі класстар мен леуметтік топтарды мдделерін ескеру шін жадай жасай-тын саяси билікті йымы ретінде анытауа болады.
Сонымен, мемлекетті мні саяси билік аппаратыны кме-гімен оамны ттастыын жне алыпты ызмет етуін амта-масыз етуден крінеді.
№ 6 кесте
№ 7 кесте
Мемлекетті тсінуді ртрлілігі Мемлекет – басару мен мжбрлеуді жзеге асыратын арнайы аппараты бар. Жария билікті саяси-ауматы, егеменді йымы. Бл йым оамды білдіре отырып, задарды кмегімен осы оамды басарады жне оны интеграциясын амтамасыз етеді.Мемлекет белгілері:1) жария биліктін болуы; 2) трындарды ауматы блінуі; 3) салы жйесі; 4) егемендік; 5) ы. Аристотель –азаматтарды барлы ой жне адамгершілік мдделерін топтастыру Цицерон –орта ы бастамаларымен жне орта пайдамен біріккен адамдар одаы Коркунов, Шершеневич, Трубецкой –белгілі бір аума шегінде ерікті адамдара жеке дара мжбрлі билік етуді білдіретін оамды одаГумплович –белгілі бір тртіпті орауа арналан табии жолмен пайда болан билік ету йымыЕллинек –зады субъект болып табылатын жне ытарды иеленетін тлаларды масатты бірттастыы
№ 8 кесте Мемлекетті леуметтік масаты ыты тртіпті, адам бостандытары мен ытарын орау оамны ртрлі таптары тарапынан олдау тапан шешімдерді жзеге асыру леуметтік арама-айшылытарды жою Бейбітшілікті сатау, арулы атыыстарды алдын алу леуметтік тіл табысушылыа ол жеткізу, халыты ртрлі топ тарыны мдделерін ескеру мен йлестіру
5 таырып.
МЕМЛЕКЕТТІ ФУНКЦИЯЛАРЫ
1. Мемлекет функцияларыны тсінігі.
2. Мемлекет функцияларыны трлері.
3. Мемлекет функцияларын жзеге асыруды нысандары.
1. Мемлекет функцияларыны тсінігі.Мемлекет функция-лары – бл мемлекетті ызметіні негізгі баыттары, олардан мемлекетті мні мен масаты крініс табады. Мемлекетті функциялары оны міндеттерімен тыыз байланысты, олар мем-лекетті мніне туелді болып келеді жне оны згеруіне арай здері де згереді. Сонымен, мемлекет функциялары – ауыспалы сипаттаы категория. Олар мемлекет тріні баса трге ауысу жадайында да згереді.
2. Мемлекет функцияларыны трлері.Мемлекет функция-ларын трлерге блуді ртрлі негіздер бойынша жзеге асыруа болады:
а) рекет ету затыына арай функциялар траты жне уаытша болып блінеді. Траты функциялар мемлекет дамуы-ны барлы кезедерінде жзеге асырылса, уаытша функциялар ттенше сипаттаы белгілі бір міндетті шешумен з рекетін жояды.
) маыздылыына арай – негізгі жне осымша функциялар;
б) оамды мірді ай саласында жзеге асырылуына бай-ланысты – ішкі жне сырты функциялар.
Мемлекетті ішкі функциялары – оны алдында тран ішкі міндеттерді шешудегі ызметіні негізгі баыттары. Ішкі функ-циялара мыналар жатады: адам жне азамат ытары мен бос-тандытарын орау, ыты тртіпті амтамасыз ету функция-сы, экономикалы функция, салы салу функциясы, леуметтік орау функциясы, экологиялы функция жне мдени функция.
Мемлекетті сырты функциялары – оны алдында тран сырты міндеттерді шешуге байланысты ызметіні негізгі баыт-тары. Сырты функциялара мыналар жатады: мемлекетті орау функциясы, бейбіт тртіпті сатау функциясы, баса мемлекеттер-мен одатасу функциясы жне т.б.
3. Мемлекет функцияларын жзеге асыруды нысандары– бл мемлекетті функцияларын жзеге асыруа баытталан оны органдарыны біртектес ызметі. Мндай нысандарды екіге блуге болады: ыты жне йымдастырушылы нысандар. ыты нысандара мыналар жатады:
а) ышыармашылы – бл нормативтік актілерді дайындау мен шыаруа атысты ызмет;
) ыолданушы – бл ы олдану актілерін шыару арылы нормативтік актілерді жзеге асыруа байланысты ыз-мет, бл задарды орындау мен басарушылы сипаттаы ртрлі мселелерді шешуге байланысты кнделікті жмыс;
б) ыораушы – бл адам мен азаматты ытары мен бостандытарын орауа, ыбзушылытарды алдын алуа жне кінлі тлаларды зады жауапкершілікке тартуа жне т.б. байланысты ызмет.
йымдастырушылы нысандара мыналар жатады:
а) йымдастырушылы-реттеуші – бл белгілі бір рылымдар-ды жаттар жобаларын дайындаумен, сайлаулар жргізумен т.б. байланысты мемлекеттік органдарды ызмет етуін амтамасыз етуге баытталан аымдаы жмысы;
) йымдастырушылы-шаруашылы – бл бухгалтерлік есеп-пен, статистикамен, амтамасыз етумен т.б. байланысты жедел-техникалы жне шаруашылы жмыс;
б) йымдастырушылы-идеологиялы – бл жаадан абыл-данан нормативтік актілерді тсіндірумен, оамды кзарасты алыптастырумен жне т.б. байланысты мемлекетті ртрлі функцияларын орындауды идеологиялы амтамасыз етудегі кн-делікті трбие жмысы. \
№ 9 кесте
6 таырып.
МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІ
1. Мемлекет механизміні тсінігі.
2. Мемлекет механизміні рылымы.
3. Мемлекеттік аппаратты йымдастыруды жне оны ыз-метіні аидалары.
4. Мемлекет органдарыны тсінігі жне трлері.
1. Мемлекет механизміні тсінігі.детте за дебиеттерінде «мемлекет механизмі» жне «мемлекеттік аппарат» тсініктері синоним сздер ретінде олданылады. Мемлекет механизмі – бл мемлекетті міндеттері мен функцияларын жзеге асыруа баытталан мемлекеттік органдарды жйесі. Мемлекет аппара-тыны, оны барлы блімшелеріні мазмнын оамды мірді барлы салаларыны тиісті йымдаусы мен тиімді ызмет етуін амтамасыз етуге баытталан басарушылы, йымдастырушы-лы ызмет райды.
Бл ызметті нысандары кп жадайда басарудаы задар мен ыты механизмдерді олданылу шамасына байланысты. Осыан сйкес мемлекеттік аппарат ызметіні келесі нысандарын бліп арастыруа болады:
1) тікелей басарушылы – бл ылыми сыныстар жасаумен, тжірибе алмасумен байланысты, ыты сипатты иеленбеген ызмет трлері;
2) ыты нысандар – ыты зады сипаттаы ызмет трлері, яни, олар барлы субъектілер шін міндетті болып табы-лады жне мемлекеттік-міндетті салдарды туындатады. Мемлекет аппараты ызметіні негізгі ыты нысандарына мыналар жатады:
а) ышыармашылы ызмет – бл нормативтік актілер жобаларын дайындауа, оларды абылдау мен жариялауа байла-нысты ызмет;
) ыолданушы ызмет – бл ыты нормаларды ж-зеге асырумен байланысты ызмет;
б) ыораушы ызмет – бл задарды саталуын баы лаумен жне адаалаумен, кінлі тлаларды зады жауапкер-шілікке тартумен т.б. байланысты ызмет.
2. Мемлекет механизміні рылымы.Бл рылыма мына-лар кіреді:
1) здеріні тікелей биліктік функцияларын жзеге асыру барысында тыыз байланыстаы жне зара баыныстылытаы мемлекеттік органдар;
2) биліктік кілеттіктерге ие емес, алайда, экономика, білім беру, мдениет, денсаулы орау, ылым т.б. салаларда жалпы леуметтік функцияларды атаратын мемлекеттік мекемелер мен ксіпорындар;
3) басарумен арнайы айналысатын мемлекеттік ызметшілер;
4) мемлекеттік аппаратты ызметін амтамасыз ету шін ажетті йымдастырушылы,аржылы жне кштеу ралдары.
3. Мемлекеттік аппаратты йымдастыруды жне оны ызметіні аидалары– бл мемлекеттік органдарды ру мен оларды ызмет етуіні негізгі баыттарын анытайтын баста-машылы ережелер. Олара мыналар жатады:
1) адам мен азаматты ытары мен бостандытарыны артышылыы аидасы, бл аидаа сйкес, мемлекеттік ыз-метшілер аталан ытар мен бостандытарды мойындауы жне орауы тиіс;
2) демократиялы аидасы, бл аида мемлекеттік органдар ызметін алыптастыру мен йымдастыруа азаматтарды ке клемде атысуын білдіреді;
3) билікті тарматара бліну аидасы, бл аида билік органдары мен лауазымды тлалар тарапынан засыз рекеттерді болдырмауа негізделген;
4) задылы аидасы, бл барлы мемлекеттік ызметші-лерді Конституцияны, задар мен заа сйкес актілерді сатау міндеттілігін білдіреді;
5) жариялылы аидасы, бл аида наты бір мемлекеттік органдарды тжірибелік ызметіне атысты ы субъекті-леріні апараттармен танысуын білдіреді;
6) ксібилік аиадсы, бл аида мемлекеттік аппарат ыз-метінде мейлінше ксіби ызметкерлерді пайдалануа олайлы жадайлар жасайды,
7) алалы пен жалызіліктілікті йлесу аидасы, бл аида мемлекеттік аппаратты демократиялы жне бюрократиялы бас-тамаларыны саналы сйкестігін амтамасыз етеді;
8) сайлаушылы пен таайындаушылыты йлесу аидасы, бл аида мемлекеттік басарудаы орталытандыру мен орта-лысыздандыруды тиімді байланысын білдіреді;
9) баыныстылы (иерархичность) аидасы, бл аида мемле-
кеттік органдарды мемлекеттік аппараттаы ртрлі дегейде орналасанын білдіреді.
4. Мемлекет органдарыны тсінігі жне трлері.Мемле-кеттік орган – бл мемлекеттік міндеттерді орындаушы жне осы масатта сйкес биліктік кілеттіктерді иеленген йым немесе мекеме. рбір мемлекеттік органа мыналар тиесілі: а) оны оралымды басаруындаы мемлекеттік, азыналы мліктер; ) аржы ралдары, банктегі есепшот, бюджеттен аржыландыру кзі; б) зіне тн йымдастырушылы рылымы, онымен байланысты ызметтік баыныстылы жне ызметтік тртіп жйесі; в) биліктік кілеттіктерді ажетті клемі, оларды негізінде лауазымды тлалар мен алалы органдар зады міндетті рекеттерді жзеге асырады.
Мемлекеттік органдарды трлері:
1. Мемлекеттік ызметті жзеге асыру нысанына арай мем-лекет органдары кілдік, атарушылы, сот, прокурорлы жне баса да баылаушы-адаалаушы органдар болып блінеді.
2. Билікті тарматара бліну аидасы бойынша – за шыа-рушы, атарушы жне сот органдары.
3. ызметіні ыты нысандары бойынша – ышыару-шы, ыолданушы жне ыораушы органдар.
4. Баыныстылы дегейіне байланысты – республикалы жне жергілікті органдар.