Деректер базаларын жобалау

5. Реляциялы деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

6. Иерархиялы деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

7. Желілік деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

8. Деректер сздігі

9. Деректер базаларын басару жйесі

10. Деректер моделіндегі зара байланыстарды типтері

11. Деректер базаларындаы деректер асиеттері

12. Коддты ережелері

13. Реляциялы модельді принциптері

14. Апаратты жйелерді жасау принциптері

CALS-технологиялары

16. Эксперттік жйелер

17. Эксперттік жйелерді классификациясы

18. Эксперттік жйелерді деу технологиясы

19. Эксперттік баалау. Дельфи дісі

20. Ранжирлеу дісі

21. Эксперттік жйесіні жмыс істеуші тп тла сатысы

22. Эксперттік жйесіні нерксіп тп тла сатысы

23. Эксперттік жйесіні коммерциялы тп тла сатысы

24. Эксперттік жйесіні зерттеуші тп тла сатысы

25. Сараптама апаратын жйелендіру шкалалары

26. Сыарларымен салыстыру дісі

27. Бірізді салыстыру дісі

28. Топты сараптама жргізу сатылары

Эрроу теоремасы

30. Жйе сапасыны крсеткіштері

1. Деректер базаларыны анытамасы мен негізгі тсініктері

Деректер орыны тсінігі мен анытамасы. Д-ны архитектурасыны тсінігі.

Деректер базасы – белгілі бір арнаулы ауыма атысты деректерді баяндау, сатау мен амал тсілдер мен сата білуді жалпы принциптерін арастыратын белгілі бір ережелер бойынша йымдастырылан деректерді жиынтыы.

Негізгі тсініктері:

Объект деп малматтары деректер базасында саталатын апаратты жйені элементтері аталады. Атрибут - объектіні асиеттерін апаратты бейнелеу. рбір объект атрибутыны кейбір жиынтыымен сипатталады. Деректерді басты элементі деп деректерді баса элементтеріні мндерін анытауа ммкіндік беретін осындай атрибут аталады. Алашы кілт – объектіні рбір данасын бірегей трде жаластыратын атрибуттар тобы. Е алдымен екінші реттегі кіліттер жазбаларды іздестіру операцияларында олданылады.

Негізгі обьектілерге:

ріс – деп обьектіні данасыны белгілі бір сипаттамасын бір текті анытайтын, екі лшемді кестені баанын айтады.

Жазба – дегеніміз обьектіні наты данасыны деректерінен тратын екі лшемді кестені жолы.

Кесте –рістер мен жазбалардан тратын лгі, сраныс, орытынды есеп жне т.б обьектілерді ру шін олданылатын бастапы деректерді жиыны.

МS Access-ті туынды обьектілеріне:

Сраныс– бір немесе бірнеше байланысан кестелерден ажетті деректерді табу шін рылады.

орытынды есепті баспаа шыатын жатты жасау шін рады.

лгілер ордаы зара байланысан кестелерге деректерді енгізу жне оларды ыайлы трде арап шыу шін рылады.

Сонымен атар макростар мен модульдер, олар осы процестерді автоматтандыру ммкіндігін туызып, жаа меню жйесін, сбаттасу терезелерін ру шін олданылады

(BD-СУБД - ДББЖ). Басару жйесі дегеніміз - клемді деректер жиынын ттынушылара ыайлы трде бейнелеп, белгілі бір форматта сатап ана оймай, оны ары арай деуге арналан программалар кешені. ANSI/SPARC деген архитектура бар, біра барлы Д жйесі бл архитектураа баынуы шарт емес, мысала кішігірім жйелер бл архитектураны кейбір функцияларын ктермейді, сонда да кп Д осы архитектурамен орындалады. ДБЖ архитектурасыны 3 дегейін арастырады:

1. Ішкі(физикалы)- физикалы рылыларда млімет сатау жолдарымен байланысты, бітпейтін адрестік кеістіктен трады.

2. Сырты(олданушылы) - р олданушыа апаратты крсетуді жолдарымен байланысты. р олданушы шін ДБЖны з тілі болуы ммкін, олданбалы программист шін программалау тілі, олданушы негізгі шін формалардан тратын меню.

3. Концептуалды(логикалы)- алдыы екі кезені аралы кезеі, бл Д барлы апаратын абстрактілі трде крсету. Деректер схема трінде саталады.

2. Деректер модельдері

Кез- келген деректер орыны ядросы болып деректер моделi болып саналады. Деректер моделi - деректердi рылылары мен оларды деу операцияларды жиынтыы. Деректер модельдер кмегiмен пндi облысыны объектiлерi жне оларды арасындаы зара байланысуды крсетуге болады.

Деректер модельдері:

1. Иерархиялы модель- мліметтер арасындаы байланысты реттелген графтар арылы сипаттауа болады. андайда бір программалау тілінде иерархиялы деректер оры рылымын есептеу шін тарма мліметтер типі пайдалынылады.

2. Желілік модель- мліметтерді элементтеріні еркін графтар тріндегі зара байланысын білдіреді. Желілік деректер орыны схемасын сипаттауа екі тип пайдалынылады: жазба жне байланыс.

3. Реляциялы модель - мліметтерді реляциялы моделін JBM фирмасыны ызметкері Эдгар Код сынан жне ол атынас ымына негізделеді.

атынас деп –картеж деп аталатын элементтер жиынын айтады, атынасты бейнелеуді крнекті формасы екі лшемді кесте болып табылады.

4. Постреляциялы модель- мліметтерді постреляциялы моделі кестені жазбаларында саталан мліметтерді блімбеушілік шектеуін алып тастайтын кеейтілген реляциялы моделі болып табылады. Постреляциялы модель кп мнді, яни мндерді ішкі мліметтерден ралан рістерден трады.

5. Кп лшемді модель - ол кп жйелерге талдау жргізу жне шешім абылдау шін апаратты жедел деуге ммкіндік береді.

ордаы мліметтерді арастыратын кп лшемді тсілі реляциялы деректер орын пайдаланылады. Кп лшемді жйелерге талдау жргізу жне шешім абылдау шін апаратты желі деуге ммкіндік береді. Обьектіге баытталан деректер оры рамына тарма трінде берілген мліметтер. Бл деректер орыны логикалы рамыны сырттай иерархиялы деректер оры сынылады .

6. Объектіге баытталан модель -объектіге баытталан модель тарматалан трінде беріледі.Объектіге баытталан деректер орыны логикалы рылымы сырттай иерархиялы деректер орына сас.

3. Деректерді негізгі трлері

Мтіндік – мтін немесе есептеулерді жргізуге талап етпейтін сандар (255 табаа дейін).
Санды – есептеулер жргізуге арналан р трлі форматты санды деректер.
Мерзім/уаыт– мерзім жне уаыт туралы апарат сатау.
Ашалы– ашалы мндер жне бтін блігінде 15 табаа дейін, блшек блігінде 4 табаа дейін длдікпен жргізілінетін математикалы есептеулерде олданылатын санды деректер.
Memo– кп клемді мтінді сатау.
Санауыш – арнайы санды ріс. Мнда Access рбір жазуа автоматты трде арнайы реттік нмерін береді.
Логикалы– екі ммкін мндерден тек біреуін ана абылдай алады (и, жо).
OLE объектті рісі – Access кестесіне ендірілген немесе байланысан объект.
Гиперсілтеме - ріп жне цифрлардан рылан жне гиперсілтеме адресін крсететін жол.
Алмастыру шебері– траты мндер жиынтыы немесе баса кестеден ажет мндерді тізімнен немесе тізімі бар рістен тадауа ммкіндік беретін ріс.

Деректер базаларын жобалау

Мліметтер базасы тсінігімен мліметтер базасын басару жйесі тсінігі тыыз байланысты. Бл жаа базасыны рылымын ру, оны мліметтермен толтыру, мліметтерді редактрлеу мен апараттарды визуалдау шін арналан программалы жабдытар кешені. Керектi апараттарды жинау ана емес, оларды жасылап рылымдау да маызды. Кез-келген апаратты рылым келешекте ажеттi апаратты
алу шiн рылады. Сондытан да ол млiметтердi рылымын жасау мына дiстерге сйену арылы жасалады:
1 объектiнi сипаттамаларын анытау;
2 осы объектiлердi атрибуттарын (атрибут – атынас баандары) анытау;
3 объектiлердi арасындаы байланысты крсететiн рылым типтерiн тадау (кесте, иерархиялы, желiлiк).
МБ жобалау процесі алдын – ала пндік облыстаы объектілер классификациясын жасауа, жйеге келтіргенде объектілер жне оларды арасындаы бойынша туралы апаратты береді.
Жобалауды бастапы кезедерде МБ –ны тізімі аныталуы керек. ДБ логикалы рылымын жобалауда инфологиялы модельді деректер моделіне ауысып кетуіне жадай жасайды жне наты МББЖ олданылады да тексеру боланнан кейін даталогиялы модель пндік облыста суреттеледі.
Кез – келген пндік облысты даталогиялы модельде суреттеуді кптеген жобалауды шешімдері бар.
Жобалау дісі е кішкентай логикалы бірлігі (оларды ртрлі аталуына арамастан ) барлы МББЖ семантикалы те болады жне объекті идентификаторына сйкес келуі керек немесе объекті асиетіне немесе процеске.

Жобалауды жеті кезеі

Жобалау - лкен клемді жаттар кру емес, оны негізгі масаты- ажетті осымшаны іске асыруды айын жолын анытау.

1-кезе: Концепциядан бастап іске асуа дейінгі жалпы жобалау

Программалаушылар мен олданушылар арасында сас мселелер кездесуі ммкін. Мселелерді алашы тобы соы олданушыны талаптарына атысты. ру рекеттерін бастамай трып, жйеге ойылан жалпы талаптарын айын анытап алу керек. Жобалау рекеттері итеративтік процесс: р кезе біткеннен со, аныталан жобадан ауытып кетпеу шін алдыы адамдарды мият тексеріп, арап шыу ажет.

2-кезе. орытынды есепті жобалау: рістерді орналастыру

Крсетілген жобалау концепциясында, рістерді орналастырылуы орытынды есепке айтарлытай сер етпейді. Кейде болаша орытынды есепті бетіне тор салып, р рісті орнын длме-дл анытап шыуа болады.

3-кезе: Деректерді крылымын жобалау: кестені крылымында андай рістер болуы ажет

Сонымен, келесі адам - орытынды есептерге кіретін рістерді тізімін кру. Е оай жолы - р орытынды есепті элементтерін анытап, тізімін ру. Содан со крылан тізімдердегі екі немесе бірнеше орытынды есептерге атар кіретін элементтерді анытап алу керек. Ескерту: бірнеше орытынды есептердегі деректерді элементтеріні аттары бірдей болса, онда оларды бір элемент деп санауа болады. Осы кезеде деректерді элементтері шін логикалы топтастыру рекеттері орындалады.рістерді кестелерге лестіру рекеттері функционалды негізінде жзеге асырылады.

4- кезе. Кестелерді жобалау жне біріктіру

Деректерді рылымын жобалау рекеттері орындаланнан кейін, кестелерді рылымы айындалады. Жобаланан кестелерді бір бірімен байланыстыру барысында айталананып келетін деректерді алай деу жайында шешім алдын- ала абылдануы керек.

5-кезе. рістерді жобалау: деректерді енгізу жне оларды ммкін мндерін тексеру ережелері

Келесі кезе кестелер мен рістерді толы анытауды ажет етеді. рбір ріске жне кейбір жаа кестелерге деректерді атесіз енгізу шін, деректерді ммкін мндерін тексеру ережелерін олдануа болады.

рістерді аттарын, тектерін жне лшемдерін жобалау

Е алдымен р рісті атын анытап, меншіктеу керек. рісті аты жеіл есте саталынып, рісті маынасына сйкес келіп, мнді болуы керек. рісті аты те зын немесе те ыса болмауы тиіс.

6-кезе. лгілерді жобалау: енгізу

лгілер кестелер рістерінен крылады да, згерту тртібінде деректерді арап шыу ммкіндігін береді. лгілерді трі здеріне сйкес жаттарды тріндей болуы керек.

Деректерді енгізу шін экранды лгілерді жобалау

лгілерді жобалау барысында экранда ш текті объектілер амтылады:

- белгілер жне деректерді енгізу рісіні текстік жазуы;

- арнайы басару элементері;

- сндік графикалы элементтер.

Деректер рістеріні реті жаттаыдай боланы жн. Енгізілетін табаларды млшерін алауымызша згертуге болады. Деректер рістері бір келкі орналасуы міндетті емес жне оларды арасында бос орын алтырылуы тиіс.

рістерді таырыбы мен сбаттасу хабарларын крсету шін ыса жазулар (надписи) пайдаланылады. Текстік рістерге текст жне сандар енгізіп, оларды крсетуге болады.

7-кезе. Автоматтандыру тсілдерін жобалау

лгілер компоненттерін бір-бірімен батырмалы немесе деттегі меню жйелері арылы байланыстыруа болады.

5. Реляциялы деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

Реляциялы модель - мліметтерді реляциялы моделін JBM фирмасыны ызметкері Эдгар Код сынан жне ол атынас ымына негізделеді.Реляциялы мліметтер базасы кесте тріндегі мліметтерді сынуды арапайым жне деттегі формасы болып табылады. Реляциялы модельді арапайым трін е алаш рет 1970 жылы IBM компаниясыны ызметкері Е. Кодд сынан болатын.
Бл деректер моделіні артышылыы оны олдануды аспапты ралыны салыстырмалы арапайымдылыы, ал кемшілігі мліметтер рылымына атадыы жне оны жмыс істеу жылдамдыы млеметтер базасыны млшеріне туелді болуы.
Реляциялы модельді негізгі принциптеріне мыналар жатады:
- концептуалды дегейдегі барлы апараттар жол мен бааннан тратын жне оларды атынас(relation) деп атайтын реттелген рылыма келтіріледі. «атынас» деген сзді кп таралан синонимі – кесте. Дл осыдан «реляциялы МБ» деген термин шыады.
- Барлы мндер скаляр болып табылады. Кез-келген жол жне баана шін тек ана бір мн табылады.
- Барлы операциялар ттас атынас шін ткізіледі, жне оларды нтижесі ттас атынас болады. Бл принципті -тйыталу принципі деп атайды. Сондытан бір операцияны нтижесін келесі операция шін берілген мн ретінде олдануа болады.

6. Иерархиялы деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

Деректер моделі дегеніміз - пндік саланы объектілерін беру шін жне оларды арасындаы зара байланыстарды айтамыз.
1968 жылы IBM фирмасыны Information Management System (IMS) иерархиялы жйені кілі.ДББЖ иерархиялы моделін тсіну шін, кз алдыыза аашты елестетсеіз жеткілікті.
1970 жылы бл модельдер Е.Коддпен сынылды.

Иерархиялы модель- мліметтер арасындаы байланысты реттелген графтар арылы сипаттауа болады. андайда бір программалау тілінде иерархиялы деректер оры рылымын есептеу шін тарма мліметтер типі пайдалынылады.
Иерархиялы модельді артышылыы:
ЭЕМ жадын тиімді олдану
Иерархиялы реттелген апаратпен жмыс істеу ыайлылыы
Жмыс істеу жеілдігі
Мліметтермен жмыс істеуде негізгі операцияларды орындауды жоары жылдамдыы
Иерархиялы модельді кемшіліктері:
иын логикалы атынаспен жасалан апаратпен жмыс істеу иындыы;
арапайым олданушы функциясын тсінбейді;
“Кпті кпке” атынасы орнатылмайды;
Мліметтер-ді логикалы туелділігі;
Апаратты артышылыы.
Иерархиялы структура мына шарттарды анааттандыру керек:
Иерархия міндетті трде тамырдан бастау алады
рбір тйін бір немесе бірнеше атрибуттардан трады
Тменгі дегейде туелді тйіндер болады. 1-ші дегей тамыр

7. Желілік деректер моделі. Ерекшеліктері мен кемшіліктері

Желілік модель- мліметтерді элементтеріні еркін графтар тріндегі зара байланысын білдіреді. Желілік деректер орыны схемасын сипаттауа екі тип пайдалынылады: жазба жне байланыс. Мліметтерді желілік моделінде элементтеріні ртрлі зара
байланысын еркін бта трінде бейнелеуге болады, сонымен бірге
мліметтерді иерархиялы моделін жалпылайды. Желілік М-
тжырымдамасы алаш рет толы КОДАСИЛ тобыны сыныстарында
баяндалан.
Желілік мліметтер орыны схемасын сипаттау шін типтерді екі тобы
олданылады: «жазу» жне «байланыс». «Байланыс» типі келесі екі «жазу» типі
шін аныталады: рпа жне аталы. «Байланыс» типі айнымалысы байланыс
экземпрляры болып табылады. Желілік мліметтер оры жазулар жиынтыынан
жне жиындарды сйкес байланыстарынан трады. Байланысты алыптастыру
шін ерекше шектеулер ажет емес. Егер иерархиялы рылымда жазу-
рпаты тек бір ана жазу-аталыы болса, мліметтерді желілік моделінде
жазу-рпаты жазу-аталытар саны еркін алынады (гей аталы). арапайм
желілік мліметтер орыны схемасы 7-суретте крсетілген.

Желілік типті ордаы мліметтерді физикалы орналасуы, иерархиялы
М-даыдай діспен йымдастырылуы ммкін.
Мліметтерді желілік моделіні жетістігі – жадыны пайдалану
крсеткішіні тиімді жзеге асырылуы мен жеделдігінде болып табылады.
Иерархиялы модельмен салыстыранда желілік модельді еркін байланыстар
руда ммкіндіктері кп.
Мліметтерді желілік моделіні кемшілігі М схемасыны аса жоары
крделілігі мен атадыы, сондай-а, М-даы апаратты деуді деттегі
пайдаланушыны тсініп, орындауындаы иындыта болып табылады.
Мнымен атар, желілік мліметтер моделінде байланысты ттастылыын
баылауды лсіздігінде жне жазуларды арасындаы еркін байланыстарды
орнату ммкіндігіні шыуы.
Практикада желілік модель негізіндегі жйелер кеінен таралмаан.
Танымал желілік МБЖ-не: IMDS, DB_VISTA III, СЕТОР, КОМПАС жатады.

8. Деректер сздігі

Деректер сздігі(словарь данных)-ттынушылы деректер рылымын анытайтын жне оларды олдану ммкiндiктерiн анытайтын ДББЖ-нi физикалы бiр блiгi.

Деректер сздiгiнде млiметтердi кздері, оларды арасындаы алыптар жне зара байланыстар туралы,оларды сипаттамасы мен олдану туралы апарат пен жауапкершілікті лестіру туралы хабар болады.

андай да нідіріс орныны немесе жымны тиімді жмыс істеу шартынын бірі - басару жйесінде олданылатын апаратпен ажетті дегейде камтамасыз ету болып табылады. азіргі кезде басару жйелерін сенімді жне толы апаратпен амтамасыз ету шін апаратты жйелер олданылады. Акпаратты жйелерді олдану салалары алуан трлі, олар - ндіріс, оу-аарту ісі, денсаулыкты сатау, ылыми-зерттеу, ораныс, леуметтік жне таыда баса салалар, Масатты функцияларына байланысты апараттык жйелерді мынадай негізгі категорияларга бледі: баскарушы, апаратты-анытама жне шешім абылдауа кмекші (жрдемші) жйелер.

9. Деректер базаларын басару жйесі

Деректер орыны басару жйесi - деректер орыны руын, олданылуын жне жргiзуiн амтамасыз ететiн тiлдiк жне программалы жабдытарды жиынтыы.
ДББЖ – деректер орын румен жргiзуге арналан универсалды программалы рал.
ДБЖ ралдармен кез келген олданушы деректер оры файлдарды руын оларды арастыруын згертуiн апаратты iздестiруiн кез келген формалы басымдары алыптастырылуын орындай алады жне деректер орыны рылымы дискiде жазыландыынан баса бiреуiнен растырылан файлдардан берiлгендердi ашуа, арастыруа, тадауа болады.
ДБЖ – ны негiзгi функциялары:
1. Деректердi анытау (деректер оры рылымыны сипаттамасы).
2. Деректердi деу:
1) жазбаларды осу
2) жазбаларды шiру
3) жаарту
4) жазбаларды iздеу
3. Деректердi басару:
1. деректердi рсатсыз ол жеткiзуден орау
2. кп олданушыны режимiнi кмегi
3. деректермен жмыс жне деректердi ттастыымен келiсiмдiлiгiнi амтуы.
ДБЖ- негiзгi асиеттерi:
модельдердi р трлi обьектiлерiнде деректердi айталауыны жотыы;
деректер орыны ттастыы;
деректердi тадауды барлы ммкiндiктерi;
программаларды деректерден туелсiздiгiн амтамасыз етуi;
деректердi айта жктеусiз деректер оры рылымын згерту мкiндiгi.
КезкелгенМББЖмліметтерментртарапайымоперацияорындауаммкіндікбереді:
кестеге бір немесе бірнеше жазбаны осу;
кестеден бір немесе бірнеше жазбаны жою;
кейбір рістерді бір немесе бірнеше жазбаларындаы мндерді жаарту;
берілген шартты анааттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды табу.
ДБЖ олданбалы программаларды дестелерi трiнде келетiн программалы нiм, оны компьютерде орналастыру шiн компьютердi конфигурациясын, ресурстарын жне операционды жйесiн есепке алып орнатады.ДБЖ – ны орнатаннан кейiн деректер орыны руын деректер оры трмысты тапсыруын, деректердi енгiзiлуiн жне ДБЖ – ны функционалды ммкiншiлiктерi мен арастыран кез келген амалдарды орындауа болады.ДБЖ кптеген тадаулы факторлармен аныталады, бiра соны негiзгiсi растырылан деректер моделiмен жмыс iстеу ммкiндiгi. Сондытан негiзгi сипаттамасы – модельдiк типi болып саналады. Кбiнесе ДБЖ –ны реляционды моделi олданылады.

10. Деректер моделіндегі зара байланыстарды типтері

Деректер моделі жне трлері
1. Иерархиялы модель - мліметтер арасындаы байланысты реттелген
графтар арылы сипаттауа болады. андайда бір программалау тілінде
иерархиялы деректер оры рылымын есептеу шін тарма мліметтер типі
пайдалынылады.
2. Желілік модель - мліметтерді элементтеріні еркін графтар тріндегі
зара байланысын білдіреді. Желілік деректер орыны схемасын сипаттауа
екі тип пайдалынылады: жазба жне байланыс.
3. Реляциялы модель -
мліметтерді реляциялы моделін JBM
фирмасыны ызметкері Эдгар Код сынан жне ол атынас ымына
негізделеді.
атынас деп –картеж деп аталатын элементтер жиынын айтады,
атынасты бейнелеуді крнекті формасы екі лшемді кесте болып табылады.
4. Постреляциялы модель - мліметтерді постреляциялы моделі
кестені жазбаларында саталан мліметтерді блімбеушілік шектеуін алып
тастайтын кеейтілген реляциялы моделі болып табылады. Постреляциялы
модель кп мнді, яни мндерді ішкі мліметтерден ралан рістерден
трады.
5. Кп лшемді модель - ол кп жйелерге талдау жргізу жне шешім
абылдау шін апаратты жедел деуге ммкіндік береді.
ордаы мліметтерді арастыратын кп лшемді тсілі реляциялы
деректер орын пайдаланылады. Кп лшемді жйелерге талдау жргізу жне
шешім абылдау шін апаратты желі деуге ммкіндік береді. Обьектіге
баытталан деректер оры рамына тарма трінде берілген мліметтер. Бл
деректер орыны логикалы рамыны сырттай иерархиялы деректер оры
сынылады [2].
6. Объектіге баытталан модель - объектіге баытталан модель
тарматалан трінде беріледі. Объектіге баытталан деректер орыны
логикалы рылымы сырттай иерархиялы деректер орына сас.
1.2 Кестелерді байланыстыру жне байланыс трлері
Кестелерді байланыстыруды негізгі жне осымша кестелері болады.
Негізгі жне осымша кестелерді байланыс рістері алай аныталуына
туелді. Жалпы жадайда екі кесте арасында келесі 4 негізгі байланыстар трі
орнатылуы ммкін:
1:1 - негізгі жне осымша кестелерді рістері кілтті болан жолдарда
рылады жне мндай екі кестені кілттік рісті мндері айталанылады;
1:К - негізгі кестені бір жазбасы осымша жазбаны бірнеше жазбаа
сйкес келген кезде орындалады;
К:1 - бір немесе бірнеше негізгі кестені жазбаларыны бір жазбасы
сйкес келсе, оны бірді кпке байланысы деп атайды;
К:К - негізгі кестені бірнеше жазбалары осымша кестені бірнеше
жазбаларына сйкес келгенде орындалады

11. Деректер базаларындаы деректер асиеттері

Деректер базасы – бл апарат, яни деректер арнайы форматта (*.mdb) саталынатын файл.
Деректер базасын басару жйесі – бл программа. Ол арылы апарат деректер базасына енгізілінеді, срыпталынады, сзбеу жргізілінеді, ажет апарат ізделінеді, ажет апарат баса программалара кшірілінеді.
Деректер базасындаы сталатын деректерді асиеттері келесідей:
1) Интеграция – кптеген ттынушыларды ( олданушыларды ) олдануына арналан мліметтер жиынын базада йымдастыру ммкіндігі. Оны стіне рбір ттынушыны жне рбір бадарлама пакетіні масаттары саталады. р олданушыны тінішіне жауап ретінде тек керек боланы мліметтер жне тек андай трде керек болса, сол трде беріледі.
2) Туелсіздік екі трлі жаыдайда ажет: а) жалпы логикалы рылымдардаы ммкін болар згерістер бадарламалар пакетіне сер етпеу керек; ) ол жеткізу тсілдеріндегі немесе сырты зердеде мліметтерді йымдастыру жолдарындаы згерістер оны жалпы логикалы рылымына да, бадарламалар пакетіне де сер етпеу керек; Сондытан, ол екі трлі туелсіздікке блінеді: логикалы жне физикалы. Логикалы туелсіздік дегеніміз - саталатын мліметтерді жалпы логикалы рылымы ммкін болар згерістерінен, олданушылар мен бадарламалар пакетіні туелсіздігі. Физикалы туелсіздік дегеніміз – мліметтерді физикалы йымдастыруыны ммкін болар згерістеріне олданушылар мен бадарламалар пакетіні туелсіздігі.
3) Артыты ( мліметтерді осалылау ). Ол ДБ-ны андай да бір минималды немесе басарылатын дегейде стап трады. осалылауды толы жоюа тырысу керек, йткені бл зердені арты жмсауа кеп соады да деуді иындатады. Алайда, іздеу процесін жедлдету шін осалылауды бір дегейін сатау керек.
4) ораныс. ораныс екі аспектіде арастырылады: а) олданушылар жаынан жне де бадарламалы, аппаратты жаынан байаусыздан ол жеткізуден, иратудан немесе исайтудан орану; ) олданушылар жаынан дейі істелген ол жеткізуден, иратудан жне исайту-згертуден орау. Бірінші жаыдайда мліметтерді ауіпсіздігі туралы айтады. ауіпсіздікті сатау ДБ-ны ішкі ісі. Екінші жаыдайда пиялы туралы айтады. Бл ДБ-ны сырты ісі. пиялы кімшілік жне за жолымен саталады.
5) Бтіндік. Бл уаытты рбір кезінде мліметтерді шындыын, дрыстыын сатау.

12. Коддты ережелері

Британды алым Эдгар Кодд реляционды млімет оры тжырымдамасын тсіндірген жне Коддты ататы 12 ережесін алыптастыран. Коддты моделіне сйкес, барлы мліметтер кестелерде саталады, олардан рнектеу жолымен Коддты зі байланыс деп атаан жаа кестелерді алуа болады. Осылайша реляционды мліметтер оры ымы пайда болады.
0-ші ереже. (орныты ереже). Деректер оры басаруы шiн реляциялы жйе тек ана реляциялы ммкiндiктер олдануы керек
1-ші ереже(апаратты ереже). Барлы млімет реляциялы деректер базасындаы логикалы дегей кесте саталан мндер трінде жне аны трінде крінеді.
2- ші ереже(гарантиялы рсат ережесі). Логикалы рсат етілген барлы реляциялы деректер базасындаы рбір млімет элементіне комбинациядаы кесте аты, баан аты жне алышы кілтті мнімен амтамасыз етіледі.
3-ші ереже(белгісіз мндерді деу ережесі). Реляциялы базасындаы сыну ммкіндігіндегі белгісіз мндерді іске асыру керек.
4-ші ереже (МБ сздігіне кіруге рсат ережесі). Деректер база сздігіні логикалы рылымы, реляциялы тіл кмегімен деректер базындаы рылымдарымен басара алатындыын олдану шін реляциялы болуы керек.
5-ші ереже. (мліметтерді басару тіліні толытыыны ережесі).Транзакция шекараларын анытау
6 ереже (тсініктерді жаарту ережесі). Теориялы трде жаартуа болатын барлы тсініктер жаартылып труы ажет.
7 ереже (кптеген жаартулар ережесі). Кестедегі мліметтерді оу сияты, жаарту жне жою, ою операцияларды базалы кестеге олданылу ажет.
8 ереже (физикалы дегейдегі туелсіздік ережесі). Мліметтерді немесе аппаратты блімні физикалы дегейінде андай да згерістер болса да, мліметтерді басару утилиттеріне немесе олданбалы программаларды алыптасуына серін тигізбей ажет.
9 ереже (логикалы дегейдегі туелсіздік ережесі). олданбалы программалар МБны рамына егізілген згерістерге туелді болмауы ажет..
10 ереже (ттасты шарттарыны туелсіздік ережесі). Реляционды МБ тілінде берілген МБ ттасты ережесін растыру ммкіндігі болуы ажет
11 ереже (шашырауды туелсіздік ережесі). МБ лестірілуі немесе баса компьютерлерге ауысуы ммкін, жне бл олданбалы прогрпммалы амсыздандырумен байланысты болмауы ажет.
12 ереже (жалызды ережесі). Егер реляционды жйеде тмен дегейлі тіл болса, онда МБ каталогында саталатын жне реляционды тілде растырылан ттасты шарттарын жне ережесін айналып ту шін олданылатын ммкіндіктер болмауы ажет.

13. Реляциялы модельді принциптері

Реляциялы мліметтер базасы кесте тріндегі мліметтерді сынуды арапайым жне деттегі формасы болып табылады. Реляциялы модельді арапайым трін е алаш рет 1970 жылы IBM компаниясыны ызметкері Е. Кодд сынан болатын.
Бл деректер моделіні артышылыы оны олдануды аспапты ралыны салыстырмалы арапайымдылыы, ал кемшілігі мліметтер рылымына атадыы жне оны жмыс істеу жылдамдыы млеметтер базасыны млшеріне туелді болуы.
Реляциялы модельді негізгі принциптеріне мыналар жатады:
- концептуалды дегейдегі барлы апараттар жол мен бааннан тратын жне оларды атынас(relation) деп атайтын реттелген рылыма келтіріледі. «атынас» деген сзді кп таралан синонимі – кесте. Дл осыдан «реляциялы МБ» деген термин шыады.
- Барлы мндер скаляр болып табылады. Кез-келген жол жне баана шін тек ана бір мн табылады.
- Барлы операциялар ттас атынас шін ткізіледі, жне оларды нтижесі ттас атынас болады. Бл принципті -тйыталу принципі деп атайды. Сондытан бір операцияны нтижесін келесі операция шін берілген мн ретінде олдануа болады.

14. Апаратты жйелерді жасау принциптері

Апаратты жйені жасау процесі негізделетін 6 принципті растыран: жйелік, даму (ашыты), йлесімдік, стандарттау(унификация) жне эффективтілік.
Жйелік принципіні негізі декомпозиция кезінде жйені рылымды компоненттеріні арасында корпоративтік жйені ттастыын жне баса да жйелермен зара рекеттесуді амтамасыз ететін байланыстар орнатылуы ажет. Берілген міндетті басалардан блек жасауа жне оны тек ана бір аспектісін жзеге асыруа болмайды. Мселелер барлы ммкін болатын апаратты байланыстарымен бірге жйе ретінде арастырылуы ажет.
Даму(ашыты) принципіні негізі р трлі себептермен шартталан жйеге згерістерді енгізу - жасаланды айта тземей, тек ана жйеге осымшаларды енгізу арылы жасалуы тиіс, яни жмыс істеуін бзбау ажет. Бл принципті практикада жзеге асыру иын, себебі ол лкен аналитикалы жмыстарды ажет етеді.
йлесімдік принципі жйені жасау кезінде орнатылан ережелерге байланысты баса да жйелермен зара рекеттесе алатын апаратты интерфейстерді руа негізделген.
Стандарттау принципі. Жйені жасау кезінде типтік, унификацияланан жне стандартталан элементтер, жобалы шешімдер, олданбалы программалар пакеті, компоненттер, комплекстерді рационалды олдану ажет.
Эффективтілік принципі. Басару процесіндегі автоматтандыруды енгізу аяталаннан кейін алынатын жне пайдасында крінетін соы нтижелерді оса аланда жйені жасауа кеткен шыындар жне арнаулы эффектілер арасындаы рационалды араатынаса жету арастырылады.

CALS-технологиялары

CALS (Сontinuous Acquisition and Life Cycle Support) – бйымны немесе німні мірлік циклін здіксіз апаратпен амтамасыз ету. Бл Ц-не атысушыларды заманауи апаратты зара арым-атынас дісін егізу арылы нерксіпті шаруашылы ызметіні процестеріні пайдалылыын жне німділігін, тиімділігін ктеретін стратегия болып табылады.
CALS-технологияны олдануды масаты – німді дамыту жне зерттеу процестерін тездету, бйыма жаа асиет беру, німді ндіру жне олдану процестеріндегі шыындарды азайту, техникалы ызмет крсету жне олдану процестеріндегі ызмет крсету дегейін ктеру арылы оларды ызметіні тиімділігін ктеру болып табылады.
CALS-технологияны пні – апаратты интерграцияны технологиясы болып табылады, яни Ц-ні тіп жатан рбір кезеінде нім туралы апараттарды бірлесіп олдану жне айырбастау.
CALS-технологияны негізі:
- бірыай апаратты модельдер жейсін олдану;
- апаратты алу дістерін жне оларды дрыс тсіндірілуін стандарттау;
- апараттарды бірлесіп олдануды занамалы сратарды, апараттарты ауіпсіздігін амтамасыз ету;
- Ц-ні барлы этаптарында CALS форматында апараттарды айырбастау жне шыара алатын автоматтандырылан программалы жйелерді олдану(CAD/CAM/CAE, MRP/ERP, PDM жне т.б.);
CALS-технологияны кмегімен шешілетін мселелер.;
- Ц-н жне бизнесс-процестерді жргізуді модельдеу
- Бйымды жобалау жне ндірісі.
- Бйымны эксплутациясы.

16. Эксперттік жйелер

Экспертті жйелер (ЭЖ) - р трлі облыстардан білімдерді жинатауа, шыаруа, трлендіруге жне осы білімдер негізінде шешемдерді алыптастыруа ммкіндік береді.
Эксперттік жйелер – бл формализацияа жатпайтын есептерді шешу шін мамандарді тжірибелерін жне білімдерін колданылатын апаратты технологиялар.
Концепция:
Интеллектуалды жйелерді ру шін бір заттар саласындаы жоары сапалы білім ажет.
Арнаулы программалы жйелер – шаын заттар саласындаы эксперт (сарапшы).
Мысалы, ауруды диагностикасы, компьютерлік конфигурацияны талдау, пайдалы азбаларды алдын-ала болжау жне т.б.
ЭЖ ерекшеліктері
-иын практикалы есептер шін олданылады
- тиімділік жне сапалылы
- пайдаланушыа шешімі тсінікті (санды немесе статистикалы дістерге араанда)
- экспертті кмегімен білімін толытыруа ммкіндік бар
Жалпы трде ЭЖ = білім базасы жне логикалы шыару механизмі
Білім = фактылар жне ережелер трдегі апарат
Деректер жне ережелер жалан немесе шын болуы ммкін, кейбір кезде бл деректер жне ережелер сенімділігі трасыз болуы ммкін.
Эксперттi жйелердi классификациясы
"Эксперттi жйелер" классы бiрнеше мы р трлi программалы комплекстердi бiрiктiредi.

17. Эксперттік жйелерді классификациясы

18. Эксперттік жйелерді деу технологиясы

азіргі кезде эксперттік жйелерді деу технологиясыны анытамасы 6 этаптан трады:
1-этап.Идентификациялау
Шешімі бар тапсырмаларды анытайды.деу жолдары (ходы),эксперттік жйені прототипі жоспарланады.Керекті ресурстар (уаыт,адамдар,ЭЕМ жне т.б.),білім кздері (кітаптар,осымша мамандар,дістер), сас баса да эксперттік жйелер,масаттар жне т.б. аныталады.
Идентификация этапы-деушілер жымын таныстыру жне оыту.Орташа затыы 1-2 ай.
Бл эксперттік жйелерді деу этапында білімді алу теді.Білім инженері экспертке эксперттік жйені жмыс істеуіне ажет ртрлі тсілдерді:мтінді талдау,диалогтар,эксперттік ойындар,лекциялар,интервью,баылау жне т.б. олдана отырып білімді рылымдауа жне анытауа кмектеседі. Орташа затыы 1-3ай.
2-этап.Концептуалдау.
Мнда пндік облыс туралы алынан білімні рылымы аныталады.
Концептуалдау-білімні пндік облыс туралы тсінік жне негізгі концепциясын білдіретін баан,кесте,диаграмма немесе мтін тріндегі формалды емес сипаттамасын деу.Этапты орташа затыы 2-4 апта.
3-этап.Формалдау.
Формалдау этапында концептуалдау этапында аныталан барлы негізгі тсініктер мен атынастар білім инженері сынан формалды тілде рнектіледі.
Мнда олданылып отыран ралдар арастырылып отыран мселені шешу шін бола ма екенін немесе зіндік деу керек пе екенін анытайды.
4-этап.Тарату(реализация)
Білім базасы жне баса жйе блігін райтын эксперттік жйені прототипін райды.
Бл этапта келесі ралдар: арапайым тілдегі (Паскаль,Си жне т.б.) программалау,жасанды интелект тапсырмаларында (LISP, FRL, SmallTalk жне т.б.) олданылатын арнайы тілдегі программалау жне т.б. олданылады.
Бл этапта бадарламалы комплекс рылатындытан,эксперттік жйелерді деуде негізгісі болып табылады.Орташа затыы 1-2ай.
5- этап.Тестілеу
Прототип- ыайлылыына жне шыару –енгізу интерфейсіні дрыстыына,басару стратегиясыны тиімділігіне,тексерілетін мысалдарды сапалылыына,білім базасыны дрыстыына тексеріледі.
Тестілеу-тадалан тсілде ателіктерді анытау,прототипті таратудаы ателіктерді анытау,сонымен атар жйені ндірістік нсаа дейін жеткізу туралы сыныстарды дайындау.
6-этап.Тжірибелі олдану(эксплуатациялау)
Соы пайдаланушыа эксперттік жйені жарамдылыы тексеріледі.Бл этапты нтижесі бойынша эксперттік жйені модификациясы ажет болады.

19. Эксперттік баалау. Дельфи дісі

Эксперттік баалау дісі -халыаралы зерттеуді аппликативті дістеріні бірі. Бл діс бойынша арастырылып отыран мселеге атысы бар маман сарапшылар арнайы шаырылып, з бааларын береді.
Эксперттік баалауларды негізіндегі басты идеясы баалауды санды дістері жне алынан жетістіктерді айта жасалынуына сйенетін адамны интуициялы-логикалы ойлауыны тиімді процедурасын румен сипатталады.
"Дельфи" дісі – эксперттік болжамды жасауды негізделген жне ата процедураларын жасау амалдарыны бірден бір трі, бл дісті АШ корпорацияларыны бірінде ызмет ететін ызметкерлер Т. Гордон мен О. Хелмер екеуі ашан, 1964 жылы, олар бірнеше ылымдар трі бойынша даму перспективаларына атысты мамандарды ортатандырылан жне статистикалы ойларыны жинаын жарыа шыаран болатын. Оны ылым мен техниканы даму болжамдары барысында жне инвестициялар мен баса аспектілерді болжауда пайдаланады. Бл дісті масаты:Дельфи дісі - сарапшыны тобыны барлы атысандарыны туелсіз пікірін талылап барлы идеяларды біріктіріп, бір шешімге орытындыа келеді."Дельфи" тсіліні маынасы – кптеген ебектік жекеленген сауалнамаларды бадарламаларын жасау. Эксперттерді жекеленген сауалнамасы анкета-сра трінде жргізіледі. Кейіннен статистикалы орытындылар ЭЕМ-де жасалынады, топты жымды ойы алыптасады, р трлі пікірлерге байланысты аргументтер аныталып ортатандырылады. ЭВМ-дегі арастырылан апарат эксперттерге хабарланады, олар берілген бааларды тзете алады, жне де жымды пікірлермен келіспегенддері болса, тсіндіруге болады. Бл процедура 3–4 рет айталануы ммкін. Соны салдарынан бааларды диапазоныны азайаны байалады, объектіні даму перспективаларына атысты келісілген пікір алыптасады.

20. Ранжирлеу дісі

Ранжирлеу – бл зіні сраына іздеу жйесінен жауап таба отырып нтижесин кру процессі.Жйе сранысты алады да оны дейді,берілгендер орында бар мліметтерді барлыын реттейді,яни ранжирлейді жне нтиже шыарады.Нтиже сраа жауап беретін белгілі ретпен тран сілтеме орналасан бет трінде болады.Осы сайттарды белгіленген тізбекпен орналасуы ранжирлеу болып табылады .
Бл діс эксперттермен аныталан сапасыны су не кему ретімен бааланатын объектіні орналасуын ажет етеді.
Мысалы, m экспертке жйе ру шін необходимо ранжировать n масатты ранжирлеу керек
Эксперт i рбір масата
1 денn диапазонындамасат мні су ретімен j
Ранг беруі керек. Егер ранжирлеу кезінде экспертке бір рангты р трлі объектілермен иелену керек болса, онда ол ранг бл объектілер орналасан орынны орташа мнін амту керек.
Эксперттерден срау нтижесинде эксперттік баалау нтижесінде Yматрицасы рылады.
Матрицаны Yij элементі i эксперттік баалауды рангін анытайды.

21. Эксперттік жйесіні жмыс істеуші тп тла сатысы

Эксперттік жйелер – бл формализацияа жатпайтын есептерді шешу шін мамандарді тжірибелерін жне білімдерін колданылатын апаратты технологиялар.
ЭЖ ерекшеліктері
· иын практикалы есептер шін олданылады
· тиімділік жне сапалылы
· пайдаланушыа шешімі тсінікті (санды немесе статистикалы дістерге араанда)
· экспертті кмегімен білімін толытыруа ммкіндік бар
Жмыс істеуші тп тла - бл эксперттік жйені е тменгі сатысы болып табылады. Ол барлы талап етілген міндеттерді сенімді орындайды, алайда крделі есеп орындау шін кп уаыт пен жадыны талап етеді.
Эксперттік жйені жасаудан бастап оны жмыс жасаушы тп тла сатысына дейін жетілдіру шін 1-2 жыл уаыт ажет. Бл сатыда ережелерді саны 500-1000 аралыында болады.

22. Эксперттік жйесіні нерксіп тп тла сатысы

Эксперттік жйелер – бл формализацияа жатпайтын есептерді шешу шін мамандарді тжірибелерін жне білімдерін колданылатын апаратты технологиялар.
ЭЖ ерекшеліктері:
- иын практикалы есептер шін олданылады;
- тиімділік жне сапалылы;
- пайдаланушыа шешімі тсінікті (санды немесе статистикалы дістерге араанда);
- экспертті кмегімен білімін толытыруа ммкіндік бар.
Эксперттік жйені жасау сатылары:
- идентификация. Бл саты крсетуші тп тлаа жатады;
- концептуалды. Бл саты зерттеуші тп тлаа жатады;
- формализация. Бл да зерттеуші тп тлаа жатады;
- реализация.Бл жмыс жасаушы тп тлаа жатады;
- тестілеу. Бл саты нерксіптік тп тлаа жатады;
- тжірибелі эксплуатация. Бл коммерциялы тп тлаа жатады.
нерксіптік тп тла - бл уаыт пен жадыны минимумында барлы міндеттерді жоары сапалы орындалуын амтамасыз ететін эксперттік жйені сатысы болып табылады. Жмыс жасаушы тп тладан нерксіптік тп тланы жасау процесі базалы білімді кеейтуден (150 атарылатын бекітулерге дейін) жне оны мият талылаудан трады. Эксперттік жйені жасаудан бастап оны нерксіптік тп тла сатысына дейін жетілдіру шін 2-4 жыл уаыт ажет. Бл сатыда ережелерді саны 1000-1500 аралыында болады.

23. Эксперттік жйесіні коммерциялы тп тла сатысы

Эксперттік жйелер – бл формализацияа жатпайтын есептерді шешу шін мамандарді тжірибелерін жне білімдерін колданылатын апаратты технологиялар.
ЭЖ ерекшеліктері:
- иын практикалы есептер шін олданылады;
- тиімділік жне сапалылы;
- пайдаланушыа шешімі тсінікті (санды немесе статистикалы дістерге араанда);
- экспертті кмегімен білімін толытыруа ммкіндік бар.
Эксперттік жйені жасау сатылары:
- идентификация. Бл саты крсетуші тп тлаа жатады;
- концептуалды. Бл саты зерттеуші тп тлаа жатады;
- формализация. Бл да зерттеуші тп тлаа жатады;
- реализация.Бл жмыс жасаушы тп тлаа жатады;
- тестілеу. Бл саты нерксіптік тп тлаа жатады;
- тжірибелі эксплуатация. Бл коммерциялы тп тлаа жатады.
Коммерциялы тп тла – сарапты жйесіні е жоары сатысы болып табылады. Сарапты жйесіні бл сатысы тек зі пайдалануа ана емес, сондай-а р трлі ттынушылара сатуа жарамды. Бл тп тланы ережелеріні саны 1000-3000аралыында болады жне осы эксперттік жйені жасау шін 3-6 жыл уаыт кетеді

24. Эксперттік жйесіні зерттеуші тп тла сатысы

Эксперттік жйелер – бл формализацияа жатпайтын есептерді шешу шін мамандарді тжірибелерін жне білімдерін колданылатын апаратты технологиялар.
ЭЖ ерекшеліктері:
- иын практикалы есептер шін олданылады;
- тиімділік жне сапалылы;
- пайдаланушыа шешімі тсінікті (санды немесе статистикалы дістерге араанда);
- экспертті кмегімен білімін толытыруа ммкіндік бар.
Эксперттік жйені жасау сатылары:
- идентификация. Бл саты крсетуші тп тлаа жатады;
- концептуалды. Бл саты зерттеуші тп тлаа жатады;
- формализация. Бл да зерттеуші тп тлаа жатады;
- реализация.Бл жмыс жасаушы тп тлаа жатады;
- тестілеу. Бл саты нерксіптік тп тлаа жатады;
- тжірибелі эксплуатация. Бл коммерциялы тп тлаа жатады.
Эксперттік жйе тп тласыны екінші сатысы зерттеуші тп тла болып табылады. Эксперттік жйесіні бл сатысы талап етілген есептерді барлыын шешеді, алайда жмыс барысында трасыз, рі толы тексерілмеген. Зерттеуші тп тланы жасау шін 1-2 жыл уаыт кетеді жне оны ережелеріні саны 200-500 болады.

25. Сараптама апаратын жйелендіру шкалалары

Сараптамалы апартты деуді мні сарапшыларды жеке баалаулары бойынша нтижелік баалауды табу болып табылады. Сараптамалы апаратты деу шін статистикалы жне алгебралы дістер, шкалалау дістері олданылады.
Шкала – былысты белгілі бір сипаттамасын баалайтын лшеу ралы. Шкалаларды даярлау кезінде континуум – зерттелетін былысты шекті кйін, сонымен атар оны баалауды дифференциалдану дрежесін, яни позициялар мен рангтерді санын орнатады.
Шкалаларды келесі трлері бар:
номиналды, реттік жне интервалды.
Номиналды (реттелмеген) шкала дегеніміз объективті сапалы сипаттамаларды немесе мотивтарды, пікірлерді тізімінен тратын атаулар шкаласы.
Реттік шкала дегеніміз зерттелетін асиеттерді реттелуі (мысалы кбірек маыздыдан азыра маыздыа немесе керісінше) шкаласы. Реттік шкалалар апаратты реттеуді ке таралан дісіне жатады. Бірінші жадайда шкалу арту ретінде, екіншісінде – кему ретінде болады.
Интервалды шкала дегеніміз зерттелетін &