Нарыты экономика жадайында экономикалы тиімділікті амтамасыз ету мселелері.

ндіріс тиімділігі — экономикалы категория. Ол — ндіргіш кштер мен ндірістік арым — атынасты ке клемді кешенді шарттарыны алыптасуы. Соны нтижесінде кеейтілген дайы ндірістік деріс амтамасыз етіледі.

Тиімділікті басты мселесі — нарыты экономика жадайында тауар ндірушілерді мддесі шін ттыну кнын ндіру кезінде ресурстарды мейлінше немдеу. Осы жадайда ксіпкерлік ызмет зіні туекелділігіне мліктік жауапкершілігі шегінде йымдастырушылы, ыкты нормативті актілермен аныталып, ндіріс табыстылыыны есебінде жргізіледі.

Тиімділік — лаймалы дайы ндірісті тымды жргізуді алы шарты. Ресурстарды тадау кезінде баламалы нсаларды анытау шін пайдаланылатын сапалы баалау крсеткіші болумен бірге, ол ндіріс резервтерін анытау, ндіріс рылымыны алыптасуын жалпы да тікелей баалау кезінде олданылады. Тауар — аша атынасы жадайында ндіріс тиімділігі тымды экономикалы тиімділікті сипаттайды. Мндай жадай жалпы ндірістік шыындардан ол жеткен нтиже шамасы абсолюттік млшерде арты болып транда ана орын алады. Осындай тымды тиімділік кез келген йымды — ыты шаруашылыты отайлы жмыс істеуіні, кеейтілген ндірісті жргізуді е бір ажетті шарты болып есептеледі. Сондай — а ол материалды ндірісті барлы буынында ылыми — техникалы прогресті дамуы шін зор экономикалы озаушы кшке айналып, ттыну ныны сапасын жасартады. Бсекені салыстырмалы еркін іс — рекет жасаан кезінде ндірісті тиімді жргізудін басты міндеттерін бір уаытта шешуге жол ашатын нарыты тетік « механизм », біріншіден, тауар ндіруді дл сол мезгілде оамды сраныма сйкестігін бааласа «санды жне сапалы жаынан», екіншіден, ойылан міндеттерді тиімді жолмен шешу шін ндіріске жаа тсілдерді енгізуді ынталандырумен бірге, бааны згеруі мен ауытуы, пайда, таы басадай нды категориялар арылы халы шаруашылыында ндірістік ресурстар мен тауарларды аымды нарыты сранымына сйкес блуге, экономиканы отайлы дамуына о ыпал ете отырып, экономиканы тиімділігін арттырады.

Баа нарыты экономика жадайында ртрлі тауарлар нарыыны дамуына, солар арылы жалпы оам клемінде ндірістік ресурстар мен тауарларды блу арылы оамды ндірісті реттеуші рлін атарады. Мндай жадайда рбір ндірістік ресурсты зіне тн баасы болады жне ол тауарлы баа сияты белгіленген ресурсты сранымы мен сынымыны згеруіне байланысты згеріп отырады. Осы бааны рылымы белгілі боландытан, мейлінше аз шыын жмсай отырып, кп нім ндіру шін, соан лайыты ндірістік дерісті тадау ммкіндігі туады.

Жмыс кшіне жоары аы тленген жадайда ндіріс дерісін техникалы жаратандыру шаруашылыты отайлы жргізуге ынталандырып, тмен болан жадайда ндіріс дерісіні ебек сыйымдылыын уаытша тотатып оюа ыпал ететіндіктен, ндірістік ресурстар баасы тауар ндірушілерді арзан ресурстарды ндірістік деріске кеінен олдануа, ал ымбат ресурстарды немдеуге итермелейді. Бл жадайда тауарды баасы оамда ндірістік ресурстарды блуге алай сер еткенін еске алады. Яни бааны калыптасуыны нарыты тетігі келешекте ндіріс тиімділігін арттыруды негізі болып табылма. Нарыты бааны алыптасуы тетік кмегі арылы те тиімді шаруашылы шешімдерін жзеге асыруа ке жол ашпа .

Кейбір ксіпорындар шегінде мндай ыайлы тандауа иек арту ірі шаруашылы кешендерінде ндіріс тиімділігі мен ебек німділігін арттыруды шешуші факторы болма. Екінші сзбен айтар болса, ,барлы табии ресурстарды толыымен пайдаланып, оан толы клемде ол жеткізген жадайда ана экономика алыптаспа.. Осындай жадайда экономика мселелеріні маызы аныталынады. йткені ресурстарды жеткіліксіз млшерде болуы ндірісті толы клемде тауар ндіру ммкіндігін шектейді. Мндаы е басты мселе — е алдымен андай тауарлар ндіру ажет, ал андай трлеріні ажет еместігін шешіп алан жн. Осыан байланысты ндірісті экономикалы суі, барлы табии ресурстарды толы игерілуі, экономикалык тиімділік, бааны траты дегейі, ндірушіні экономикалы еркіндігі, тауарды ділеттілікпен блісу сиякты негізгі экономикалы масаттар алыптасады.

Агронерксіп кешеніні тиімділігін анытау шін, оны масатын, оамны материалды жадайыны отайлануыны жне леуметтік факторларды камтамасыз етуді ескеру керек. Нарыты экономика жадайында ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігіні мселелері — бл е ажетті ауыл шаруашылыы тауарын ндірушілерді мселесі. Бл орайда ндірісті экономикалы тиімділігін арттыру мселесін нарыты экономика жадайында маызды леуметтік-экономикалы факторларды ескермей, арастыру ммкін емес. Бан ндіріс ралдарына меншік трлеріні згеруі де жатады.

Аграрлы саясатты азыы болып есептелінген ірі ксіпорындара иек арту негізінде дрыс болатын. Мндай ндіріс сіресе нерксіп технологияларды олданып жмыс істейтін мамандадырылан ксіпорын ебек німділігін арттыру мен табии, материалды — техникалы ебек ресурстарын тиімді пайдалануды лкен ммкіндіктеріне ие болады. Бірата ірі ндірісті абсолюттеу, шаын жне орта ндірісті, оны ішінде шаруа ожалытары мен жеке осалы шаруашылытарды елемеу республиканы ауыл шаруашылыына нсан келтірері ха .

азіргі кезде экономикалы атынастар мен ндіріс жадайыны згеруіне байланысты нарыты атынастара кшу кезіндегі ауыл шаруашылыы дірісіні экономикалы тиімділігін анытау ажетті дегейде дей алмаймыз. Бл жадай е алдымен баалауды теориялы жне дістемелік аспектілерін натылауды кажет етеді.

 

5-билет,

1. Экономикалы жйе теориялары: лшемдері жне модельдері.

Экономикалы жйе –бл материалды, рухани игіліктер мен ызметтерді ндірушілер мен ттынушылар арасындаы байланыстарды ерекше реттелген жйесі.

Дстрлі экономикалы жйе дет-рыпа, дстрлерге негізделеді. ндіріс процесі, айырбас, блу жне ттыну уаыт алыптастыран дет-рыпа сйенеді.

кімшіл-міршіл жйе мемлекеттік монополиялы меншікті жне оны монополиялы мемлекет кіметі тудыран стемдігімен сипатталынады. Бл жйеге басаруды ата типтік иерархиясы тн. Длірек айтса жоспарлаушылар бл жйеде андай тауарлар ндіріліп жне андай ызметтер крсетілуі керектігін анытап алады.

міршіл-кімшіл жйеге тн ерекшеліктер мыналар:

1. ндіріс факторлары жалпы халыты немесе мемлекетті меншігінде болады;

2. Экономикалы ызметті жоспарлай отырып, бір орталытан шаруашылыа атысты жалпы шешім абылдау процесі барынша кшейеді;

3. Ксіпорындар мемлекеттік жоспарларды орындауа ажетті ресурстармен орталытандырылан орлар арылы амтамасыз етіледі;

4. ндіріс рал-жабдытары мен халыты ттыну тауарлары ндірісі арасындаы халышаруашылы атынас бір орталытан аныталып бекітіледі;

5. Бсеке жадайы млдем болмайды, нтижеде ндірушілер монополиясы туындайды;

6. ндірушілерді ынталандыруа баытталан нары жйесі жо;

7. ндірушіні ттынушы алдындаы стемдігі, билігі, абыройы артады, йткені тек ндірілген тауарлар ана сатып алынады, яни ттынушыны тадау ммкіндігі жо.

Нарыты экономикалы жйе жеке меншік ыыны аныталуына, келісім-шарт кепілдігіні саталуына орай жеке меншіктікке жне экономикалы мселелерді шешуге негізделеді. Ол ресурстарды тиімді пайдалануа жне экономиканы тез ктерілуіне ыпал етеді, алайда табыс жнінен оамны блшектенуіне ыпал етеді.

Нарыты жйені ерекшеліктері:

1. ндіріс факторлары жекешелендірілген;

2. Адамдарды шаруашылы ызметін басару жне йлестіру нарыты жйеге негізделген;

3. Жйеге атысушыларды іс-рекетін оларды жеке, зіндік мдделерін орау арылы ынталандыру, соны негізінде оамды мддені амтамасыз ету рдісі кшейген;

4. Капитал иесіне ксіпкерлікпен емін-еркін айналысу жне капиталын ашан, ай жерде жне андай ызметке салу керектігін тадауа ы берілген

5. рбір шаруашылы субъект здігінше шешім абылдап, пайда табуа мтылады

6. Жекелеген ндірушілер мен ттынушыларды экономикалы билігіні лсіздігі соншалыты, оларды белгілі бір блігіні шынайы экономикалы билігі жо десе де болады, яни олар нарытаы жадайды згертуге дрменсіз алады;

7. Таза немесе дамыан бсеке нтижесінде ндірушілер тарапынан ресурстар барынша тиімді, рі немді олданылады жне "е аз шыын жмсап, е кп пайда табу" аидасы жзеге асырылады;

8. Ттынушыны ндіруші алдындаы стемдігі, билігі, абыройы артады. йткені тек сраныс білдірілген тауарлар ана ндірілетін болады.

Аралас экономикалы жйе.Аралас экономика идеясы ХІХ асырда леуметтік мселені шешу ажеттігі туындап, мемлекетті шаруашылы мірге араласуы нтижесінде пайда болан, яни аралас экономика теорияларында е алаш рет экономика ілімінде мемлекетті экономикаа араласу ажеттігі турасында ой-тжырымдар айтылан. Ол мемлекеттік реттеу арылы нарыты толытыруа негізделінеді. Нарыты механизм мынадай проблемаларды шеше алмайды: оамды игіліктерді жасау, леуметтік мселелер, экономикалы тратылы, технологиялы айта рылу, оршаан ортаны орау жне т.б. Экономикалы мселелер жеке ндірушілер дегейінде нары арылы шешіледі. оамды сипаттаы мселелер мемлекетпен шешіледі. Мемлекеттік реттеу дрежесі р елде р баса. Жоспарлы жйені басарудан бас тарту жне з бетімен саналы нарыты экономикаа ту елімізде аралас экономикаа туді басты баыты болып табылады.