нны ебектік теориясы.
н заы- ндірушілер арасындаы байланыстарды, сондай-а оамды ебекті блу мен ынталандыруды реттеп отыран экономикалы за. Бл заны маынасы: тауар ндіру мен айырбастау оны оамды ажетті шыындарымен лшенеді.
н заы нарыта баа заы ретінде крінеді, немесе баа – н заыны крінісі. Бааны згеруі н заыны ндіріс салалары арасында ндірістік ресурстарды айта блу ызметін атаратынын крсетеді.
10-билет.
Экономикалы ресурстар жне негізгі ндіріс факторлары
Ттыну тауарларын жасау шін инвестициялы игіліктер немесе экономикалы орлар ажет. Экономикалы ресурстар –экономикалы игіліктерді ндіру шін пайдаланылатын элементтер, бнда ндіріс факторы табиаттан пайда болады жне оны адам ндіреді. ндіріс ресурстары бл шаруашылы рекетте олданылатын ндірісті ртрлі ралдарыны жиынтыы. Ресурстара жататындар: табии ресурстар, адам ресурстары, аржылы, апаратты жне т.б. Осы замандаы индустриалды нарыты экономика апарат ресурстарсыз болмайды, блар ылыми-техникалы революция кезеінде те маызды рл атарады.
азіргі кезде ндіріс факторлары ретінде апарат лкен рль атарады. Апарат бл сатау ндеу жне жеткізу объектісі болып табылатын мліметтер. Экономикалы трыдан аланда апарат бл экономикалы процеске атысушыларды баа, тауармен ызмет туралы толы мамылаттарды болуы.
азіргі кезде экономикалы теорияда трт ндірістік факторлар крсетіледі: жер, ебек, капитал, ксіпкерлік абілет.
1.ндірістік факторлар ретінде жерекі жаынан аралады:
Ø жер беті ретінде
Ø экономикалы масатта пайдалануа ажетті табии игілік ретінде
Егер ажетті миниралды жне органикалы тынайтыштарды сіресе жаа технологияны олдаса жерді нарлыы саталып ана оймайды одан сайын жасаруы ммкін. Адам саны артан сайын адам басына шаандаы жер клемі жылдан жыла ысаруда.
2. Капитал:
Ø ндіріс факторы ретінде жне аржы ретінде пайдалануа болады.
Ø ндіріс факторы ретінде капитал ндіріс ралдарын сипаттайды. Мнда за уаыт пайдаланылатын ндіріс ралдары (машина, ралдар) жер ыса мерзім пайдаланылатын ндіріс ралдары (шикізат, энергия уаты, жол байланыс ызметі).
Наты капитал пайда болу шін ндіріс ралдарын сатып алуа аржы ажет. Осы аржы аша капиталы болып табылады. ндіріс ралдарын сатып алуа капиталды жмсалуы аржыландыру, ал аша капиталын наты капитала айналдыру- инвестициялау деп аталады.
3. Ебекті де екі жаты тсіндіруге болады:
· адамны ойлау абілетімен имылдау абілеті.
· ндіріс процесінде пайдалануа болатын оамдаы барлы ебек ресурстары.
Ебек ызмет ретінде араанда оны басым ойлау абілетті ажеттілік немесе интелектуалды жне басым имылдау абілетін ажет ететін деп бледі. Білім дегейіне арай:
- кп дайындыты ажет ететін ебек,
- кп дайындыты ажет етпейтін ебек,
- ешандай дайындыты ажет етпейтін ебекдеп блінеді.
4.Соы жылдары кптеген елдерді экономистер ндіріс факторына ксіпкерлік аблетті де жатызды. Ксіпкерлік абілет- бл барлы ндірісі факторларын тиімді пайдалануа абілеті бар адам ресурстарыны ерекшк трі. Оан мынадай асиеттер тн болуа тиіс.
1) ндіріс факторларын дрыс йлестіру мен келістіру шін оны білім дегейі жоары болуы керек.
2) Дрыс шешімдер абылдай білуі керек.
3) Жаамалдыа мтыла білуі керек.
4) Туекелшіл болуы тиіс.
Билет.
1.Рынок: мн-маынасы, трлері жне орны мен рлі.(5 даристи оындар)
Нары - экономикалы йымдасан атынастар жйесі. дайы ндірісті барлы салаларында ндіру, ттыну, блу, айырбастау, сату- сатып-алу арылы жзеге асырылатын жйе. Нары келесідей маызды ызмет атарады:
Біріншіден, оамды ндірісті реттеу жзеге асырылады, яни "не, алай, кім шін ндіру керек?" мселелері шешіледі;
Екіншіден, ндіруші мен ттынушы арасында байланыс алыптасады. Нарыты рбір атысушысы бір мезгілде рі сатушы, рі сатып алушы болып табылады. Ол міріне ажетті немесе ндірісіне ажетті тауарды сатып алады да, осы нарыта зі ндірген німді, немесе млікті, не болмаса жмыс кшін сатады;
шіншіден, нары арылы ндіріске кеткен шыындарды айындауа болады. Нары тек не ндіру ана екенін анытамайды, сонымен атар оама ажетті німді алу шін анша шыын жмсайтынын айындайды. Егер шыын дегейі жоары болса, онда німді сатып ала алмайды жне нім алдаы уаытта ндірілмейді. Длірек айтанда, нарыа шыындарын жаба алатын жне баалары олайлы таайындалан тауарлар шыады;
Тртіншіден, нарыты маызды ызметі - бааны белгілеу. Баа сраныс пен сыныса арай ауытып отырады. Егер тауарды андай да бір клемі сранысты жоарылататын болса, онда баа тмендейді, оан сйкес ндіріс пен сыныс та тмендейді. Керісінше, жоары баа ндірісті кеейтеді.Бл сулер тепе - те баа алыптасанша жаласа береді;
Бесіншіден, нары ндірушілерді дифференциалдайды. Бсеке кезінде шыыны нарыты баадан тмен фирма мір сре алады. Бл кезде фирма пайда таба алады. Егер жмсаан шыындар нарыты баадан асып кететін болса, ол бос шыындалуа алып келеді. ндірушілерді дифференциясы тиімді фирмаларды дамуына, ал тиімсіздеріні жойылуына алып келеді.
Нарыты сипаттамасы оны рылымыны, рекет етуші тлаларыны жне оларды ызыушылы объектілеріні зерттеуінсіз толы болмайтын еді. Нарыты рекет етуші тлалары немесе субъектілері й шаруашылыы, фирмалар жне мемлекет болып табылады.
й шаруашылыы - бл бір немесе бірнеше тланы рамындаы экономикалы бірлік. Ол:
• з бетінше шешім абылдайды;
• андайда бір ндіріс факторыны иеленушісі болып табылады жне зіні млкін, капиталын, жмыс кшін сата алады немесе жала бере алады;
Фирма - бл экономикалы бірлік. Ол:
• сату масатымен нім дайындау шін ндіріс факторларын пайдаланады;
• пайданы максимизациялауа мтылады;
• з бетінше шешім абылдайды.
Мемлекет оамды масаттара жету шін нарыа жне шаруашылы субъектілеріне баылауды амтамасыз ету шін саяси жне занды билікті жзеге асыратын кіметтік мекемелермен сынылан.
й шаруашылытары, фирмалар жне мемлекет нары объектілерін сату жне сатып алу, пайдалану, иелену туралы экономикалы атынастара кіреді. Нарыты шаруашылыты объектілері: тауарлар мен ызметтер, ндіріс факторлары (ебек, жер, ндіріс факторлары), аша, кнды ааздар субсидиялар, леуметтік тлемдер т.б. болып табылады. Нарыты наты рылымы бар.
Нары рылымы - бл нарыты блек элементтеріні ішкі рылысы. Нарыты рылымын р трлі критерийлермен жіктейді. Оларды ішіндегі маыздылары келесілер болып табылады:
• экономикалы міндеттеріне байланысты: тауарлар мен ызметтер нарыы, ндіріс ралдары нарыы, ебек нарыы, инвестициялар, нды ааздар, аржы нарыы;
• географиялы орналасуына байланысты: жергілікті, айматы, лтты жне лемдік нарытар;
• бсекені шектелу дрежесіне байланысты: монополиялы, олигополиялы, еркін жне аралас нарытар;
• саласы бойынша: автомобиль, бидай нарыы;
• сату тріне байланысты: ктерме, блшек сауда нарыы.
азіргі нары инфрарылымсыз, яни кмекші салалар мен йымдарсыз ммкін емес. Нары инфрарылымы - бл нары атынастарыны стті жмыс істеуін амтамасыз ететін коммерциялы жне мемлекеттік фирмалар мен мекемелерді жиынтыы. Нары инфрарылымыны ш трін ажырату абылданан: тауар, аржы жне ебек нарыы.
Тауар нарыыны инфрарылымы биржалы емес сипаттаы делдал фирмалары, жрмекелермен, аукциондармен, ктерме жне блшек сауда ксіпорындарымен, тауар биржаларымен сынылан.
аржы нарыыны инфрарылымы зіне валюта жне ор биржаларын, банктерді, сатандыру компанияларын жне орлады осады.
Ебек нарыыны инфрарылымы зіне ебек биржасын ебекпен амту ызметі мен кадрларды даярлау мен жмыс кшіні миграциясын реттеуді жне т.б. осады.
Кріп отырандай классикалы нарыты инфрарылымны негізгі элементтері сауда торабы, биржалар, жне банктер болып табылады.
Нары механизміні негізгі элементтеріне жататындар: баа, сраныс пен сыныс, бсеке. Сраныс пен сынысты ара атынасыны згерістеріне байланысты баалар алыптасады.
Бдан баса нарыты стті жмыс істеуі жарнамасыз, апаратты жне кеес беру ызметтерінсіз, тексеру жне баылау мекемелерінсіз ммкін емес.
Солара келейік.
Жарнама(лат.- айайлаймын) - бл сранысты кбейту масатымен тауарлар мен ызметтер туралы мліметтерді тарату. Ол тауар ндірісіні дамуыны алашы кезеінде пайда болды. Ежелгі Грецияда жне Римде коммерциялы сипаттаы хабарландырулар ааш, ола, сйек татайларда жазылып ала жаршыларымен айайлап оылан. 20 . басында жарнама бсеке кресіні негізгі ралдарыны бірі бола бастады. 70 ж. ортасынан бастап жарнамалы бизнесті индустриясы жарнама агенттіктеріні ке торабымен тсіндіріледі, ал жарнаманы зі маркетингті рамдас блігі ретіндегі жаа басару жйесіні элементі ретінде арастырылады.
Апарат (лат. - млімдеу) - бл нары жадайын болжамдау жне талдау жасауа олданылатын мліметтер. Кез келген фирма сраныс туралы, сыныс туралы, пайда нормасы туралы, ай жерде ымбата сатып жне арзана сатып алуа болатыны туралы апаратты ажет етеді. Алан мліметтерді негізінде фирма зіні жріс - трысыны стратегиясын жасайды. Нары инфрарылымыны азіргі кезеіне жекеленген апараттан мліметтерді автоматты деуді информациялы жйесін руа ту тн.
Консалтинг - коммерциялы бастамаларда мамандандырылан фирмалармен жзеге асырылатын баылаушылы кеес беру. ызметтер ноу-хау, лицензиялар, ызметтер мен тауарлар нарыыны болжалдауымен жне зерттеуімен крсетіледі. Сонымен атар за ызметтері крсетіледі. Жеке мамандарды стаудан осындай кеестерге тлеу арзана тсетіндіктен фирмалар консалтингті ке ауымда пайдаланады.
Аудит компаниялары ( аылш. ревизор) - бл фирманы бизнес сферасында ммкіндіктерін баалау масатымен фирманы аржы - шаруашылы ызметіні кешенді ревизиясын жзеге асыратын йымдар. детте, аудит компаниялары акционерлік компанияларды ызметін баылап отыратын мемлекеттік органдардан арнайы кілдік алады.
орытынды: Нары инфрарылымы нары атынастарынан туындайды. Ол нары атынастарыны атысушыларына, оларды ызыушылыыны іске асуына жне ызметтеріні ркениетті сипатын амтамасыз етуді жеілдетуге бейімделген.