Казан ханлыы, Нуай ураы лкт юлында
ЕТЕЛ ГЕН ЫРЫУ, БЕРЕЕ - БРЙН
би - тарихи китап
Байма - 2013
ыаса белешм
Хйретдинов Борис Мхмт улы 1948 йылда Байма районыны Икенсе Этол ауылында тыуан. Ауыл мктбен тамамлаас Сибай педагогия училищеенд, Башорт длт университетында уып ,, музыка уытыусыы,” ,, тарихсы “ нррен ала. Крайы йрнесе, баянсы, йырсы, композитор, обайырсы булып танылан. Оа йылдар буйы бер - нис мктп директоры, ауыл Советы рйесе, совхозда эшселр комитеты рйесе, КПРФ - ты Байма райкомы беренсе секретары булып эшлй. Йыр м тарих фндренн уыта. Ул - Рсй, республика конкурстары лауреаты, Батыр Влит премияы лауреаты. Байма районыны кр композиторары м обайырсылары клубы етксее.
Баймата йшй, халы ялда.
Тарихыбыы онотмайы!
Тарихын белмгн кеше тамыры ааса брбр. Шуалыр башорттар элек - электн ткндре менн ыыынан, улары быуын - быуына ксер килгн, шжрлр к араындай алаан. Был матур йола бгнг кнд л дауам ит.
леге ваытта тарихыбыы трл ялап ятыртыу сн ммкинлектр ифрат кп. Улары беле м др йнлешт файаланыу йш быуынды трбил эшенд л ыай йоонто яай. Башорт халыны тарихы атмарлы ла, фемле л. Унан бгнг тормошто атмарлы м бихисап орауарына яуап табыра ммкин.
ле е улыыа алан китапта ла халыбыы ырыуары тарихына, шул иптн и эре м ксл емдре берее - Брйн ырыуыны ткндрен тпл байау яала. Бе ле йшгн тыуан еребег, Таналы буйына беренселрн булып килеп ниге алан данлылы Байма старшинаны тормош- кнкрешенн башлап, Азов походында Рсй геройы булып танылан ырыуашыбы, халыбыы аарман улдарыны берее, Брйн ырыуы тарханы Алдар батыр Икйев (Ингилдин) йшгн дерг тиклем араны беренсе кик эсен ала. Икенсе кикт ХХ быуат башына тиклем ырыуары, шул эстн Брйн ырыуыны ткн юлын эсен ала был енслекле яма. Шулай ырыуары ткн юлына тарихи - би клектн сыып эм - элелекле байау яалан, баа бирелгн, Рус длтен ушылыу осоро др ртлнгн. Уны авторы Борис Мхмт улы Хйретдинова, ерене ысын патриоты булара, был ре яыр сн кп элнерг, тарихи сыанатар тнд эшлрг, улары бер системаа алыра тура килде. Шул хемттре сн ген л ул оло бааа м ихтирама лайы. тарихына битараф булмаусылара был китапты уыра саырам.
Илам Йндлтов,
“Китап” ншрите директоры.
БЕРЕНСЕ КИК
Заманалар булан атмарлы
Етелгенырыу,берее-Брйн
араастай аты тоомо.
л - лер, дошманына бирм
Иел ыуарыны йотомон.
Б. Исужин
Блек
Казан ханлыы, Нуай ураы лкт юлында
Алтын Ура эсенд тутауы дауам иткн анлы талаш - тартыш бйклгменн дан тотан был илде трл ханлытара блеп алды. Оло Ура, Нуай Ураы азан, Себер, ырым, стрхан, аа, збк ханлытарына бленде ул. Ошо ханлытар араында и урыы - Н у а й ханлыы. Ул башорт илене ур майанлы кнъя - кнбайыш лшн эсен алып, азан, Себер, аа м тнъя кнсыыш яынан, урман - тауаран торан м, ене урлыына орурланандай, ййрп ятан ил. Уны баш йорто - А т б , амар йылаы тамаында урынлашып етемс ген йшп ятан, апыл ауыр эштрн бушап, тыныс ына мер ргн арттай, шау - шоуы ына кндрен тыныс ткргн тбк.
Атбг бойонан ырыуар Тамъян, ыпса, ргн м Брйн. Ишле ген ырыуар бойона уа. ыпса биле е ген ете ырыуан тора. Брйн билене дрт - биш тармаы бар: Монаш, Ямаш, Жансары, Баюлы, Яылбай. Эре Монаш менн Яылбай ырыуары е ни тора!
Олу мыра Шйех Мамай теге донъяа юл аландан у, Атб бер аа хужаы булып торо. Йософ мыра Кесеарайа кскс, уны бер туан устыы Исмил, йшп килгн йола буйынса, бында - Атбг ксерг тейеш ине. Лкин ул, был ханлыа мтенмй, улын Кесеарай тхетен уы. Шул арала талаш - тартыш сыты.Был эшк крше ханлытара ла ыылыу крк булып уйы. Бизмнде ауыр яы ааына тартты. Был тартышта, лбитт, Йософ мыраны азан ханлыына ан - ршт булыуы бер ятан, таы ла Мск длтен аршылыта тороуы, блки, тнлк иткндер. Хандары тге йыйынында у ,, Кесеарайа Йософ мыра ултырыра тейеш м шуа ултыра,” тип уны исемен ырым ханы Схипгрй яланы. лл алдан йлшкндр, баша хандар а баш елкешеп, Схипгрй ханды рен хупланылар. емйеп алан Исмилг таы Нуай ханлыы тдим ителде. Ул, сегепме, лл баша берй форсат килеп сыыуын ктпм - Атбнн баш тартты. Исмилде ундай арары Йософ мыраны ыуандыры ына. Таы кшлштелр м унда Йософ мыраны улын ликрмде ебрелр.
Кесеарайа йшгнд ликрмде бер абруйы булманы. Олу мыраны лкн улы булыуына араматан, таы - азан ханбике Сймбикне бер туан устыы булыуын беллр , арайыылар аым айын унан кллр, айы берре хатта семетеп, й тртп китлр ине. йлнгн айын ауыын шарай асып, бер тутауы инп йргн улын Йософ мыра е л яратып емй ине. “Асы ауы” ушаматы таыланын да килтереп еткергйнелр. Таы уралыы менн д дан алды ликрм.. Урамда осраан этте брег анап йн арай табан ялтыратан. араа, буй - ыны, т - башы, тышы ифте башаларан бер км тгел. Йософ мыра ошо ылыс танаулы, таба битле, тп - трк тнле улын, айа була ла тпкл яара урынлаштырып, яман рн нисек т була отолдороу сараын уйлай ине. Нисек кен булмаын ул - ханды улы т йррг тейеш, даланы шулай.
Исмилде Атбг барыуан баш тартыуы Йософ мырала апма-аршылылы уйар тыуыры. Беренсенн, ошо баш тартыуы араында ликрм сн йтеш урын табылыуы ыуандыры, улан - бауыры, устынан яыныра бит. Икенсенн, устыыны уны ксен баыра ер тороуы хафаландыры. Алтын Урала кпме бер туандар талашып, й яу асып, лтерешк барып еткн миалдары кплп килтерерг була. Бында, Кесеарайа к кйг булып йргнсе, алдына хан булып ултырын й! Кемде улы ? Шуны улы! Хандан хан быуаыра тейеш. Бына шулай уйланы буласа Нуай Ураы ханыны атаы мыра Йософ. Шулай а егетте к уынан ысындырыра ярамай, и ышаныслы мыралары ебреп, ленн - ле хл - хелен белеп торора тура килер.
Бйк Казанды ханы Сфргрй лгндн у, азан тхетен яы хан уйыуа Йософ мыра айырата кп кс алды. Уныса - Казан тхетен Нуай яы ултырыра тейеш. Бер талай талаш - тартыштан у Казанды уы ханы булып Йгр мыра ултыры.
Йгр мыра алаа килеп етм элек к, Сфргрй мрхмде атыны Сймбик атаы Йософ мыранан хат алды. Унда Йгр хан буласаы яылайны. Аптыратты был хбр ханбикне. е сн тгел, берн - бер улы тмешгрй сн урты ул. Эйе, Йгр мыра Сймбикг сыбы осо туан, лкин тхетк талаш башлана - туанымы атаымы, улымы - бер арап тормайар. Тхет ул йрк кеек: й едеке булып етмй, й айырылып булмай. Шул арала тулы шатлы та кисер алмайы. Шатлыы менн айы-хсрте, орурлыы менн урыуы йнш атлай.
Казан ханлыын Иван батша тыныс алдырмаясаын Йософ мыра ла, ырым ханы Длтгрй , стрхан ханы асим да, Трк ханы Слймн д иенлр ине. Тик был кнд ти арала килеп етере бере д башына кермне. “Грозный” ушаматлы Рсй батшаы Сфргрй тере сата у Казана: “Бег уышы - ние ушылыы”, - тип ндм ебргйне, тик буша ына булды, хат яуапы алды. Йгр мыра хан булып ултырас та был ндмне таы абатлап уып сыты, лкин рус длтен ушылыу тураында башына ла керетмне. Иван батша яы хандан яуап кт л - ала алманы. Был хл Казан яынан ушылыра ризалы булмауын алата ине. Рустара берн - бер ысул алды: ханлыты хрби кс менн телндере. Быны сн телк т, кс т, ммкинлек т бар.
Ксйеп килгн рус длтене тышы сйстенд ике йнлеш тмрлнде:
1) Балтик дигеен сыыу мсьлен хл итерг;
2) Яын - тирлге уралар менн эште бтррг;
Бигерк т стрхан м Казан ханлытары, барымта - арымта ойоштороп, сик буйарын талап китере рустары текен ны тей ине.
Иван IV нылы араа килде: Казанды штурмлап баып алыра м ханлыты хрби юл менн бойондорора! Баша сара ю!
1551 йылды ййенд Казан шре аршыында бураларан торан “Свияжск” исемле ныытма пй булды. таы бер йылдан у, сентябрь уртаында Казанды штурмлау башланып китте, октябрь башында ул шр, ны аршы тороуа араматан, оланы. Мылтытара аршы у-ян менн аршы тороу ай-ай ауыр эш икнен аланы алаусылар кре менн крелр, идренд татынылар.
Казана ярам ите масатында ырым ханы Тулаа жм итте, лкин ул ныытманы ала алмайынса кире сигенде.
Казан халы батырарса уышты, лкин оайлы оборона тактикаы килеп сыманы. Хрби инженер Иван Выродков Казан Кремле атына шартлатыс алдыры, ксл шартлау араында ныытма - диуары бер лш емерелеп тшт. Шул асылытан рус скре алаа аарматан баып инде.
Икенсе октябрь ине был кн. Ошо кнд Казан длте йшн тутаны.
Йгр ханды мсет эргенд тотоп алдылар. Полк командиры кенз Полицкий яугирре мсетте м уны алдындаы биналары арап йргнд, блмлре береенд юлы - барлы ссен йола -йола кемделер арап ултыран, бысранып бткн, йолоша ошаан мг юлыты.
- Быны нишлтерг? - тип ораны офицерары берее полк командирынан.
- Башын сабып г мине арттан юлыыы артабан дауам итеге, - тип кртм бире кенз Полицкий.
- Тута тим! Мин - Казанский хан Ядкар! Тшндм ? Ми тейерг ярамай, аылаы булмаы,кафырар! - Шулай ысырына башланы баяы бнд.
лтермнелр, тикшерерг булдылар. Тин уны таныусылар а табылды. Хан е к ула килеп элккс, Иван IV аршыына терелй алып барыра булдылар.
Рус батшаы эрген индергс т Йгр хан ен - е инг ташланы, илау - ытау аша мерен ме тенде.
Казанды алыу шатлыынанмы, лл баша бер сбп араындамы рус батшаы был юлы ханды йнен ыйыртманы, уата егеттрс ыланды, яымлы булыра тырышты, бкр а уйланыырап торо ла йтте:
- гр христиан динен ксеп ми торо хемт ит - тере алдырам! Тере алдырыу ына тгел, хатта бер аланы блк итм. Тик ул ала бынан булмаяса!
Ризалашты хан Йгр, динен алмаштырыуа ла аршы килмне. Рхмттр йт - йт батшаны ая атына йыылды.
Шулай итеп, сирг элккн Йгр хан кмк яугирар арап торанда суынды м христиан динен, оа уйлап та тормайынса, абул итте. Шул кнд к Семеон Касаевич исеме атында рус длтен хемт ит башланы. Иван Дртенсе уа Звенигород алаын блк итте.
Аиел менн ариел арауыында урынлашан Имнлеаланы мелелр килеп ыйратан осора, яйын табып, хмтгрй хан са асып отолдо. Торлаын башорттар урата башлаанда ие: тотола - баш китск. жм итеселр йллп тормаяса, снки ваытында ул мелелре е ны ыты, хер шуны оорон тшррг килгндр, лл Казанды олауын ишеттелр микн, тип уйланы хан. Уны уйарында дрлк ярылып ята ине.
Нишлрг? айылай итеп отолора? Крк буланда баш эшлмй торан!
Шул арала ханды торлаын уратып алдылар м эск инмйенс ген жм итеселр атын -ыара, бала - саалара сыыра уштылар. Улары урытма сн шулай эшлнелр, буай, улар сыып бткс - йг инеп ир - атты барлай башланылар. Хан уйлай торас яйын тапты. Бис булып кейенеп, ике баланы етклп, атын - ыар менн берг сыып шылды. Тора биргс, ярандарын йыйып алып, Атбг килеп етте.
Ааы Йософ мыраны теге донъяа оатандан у, Исмил мыра ене бик майры ына булан аыбай исемле улын бында, Атбг хан итеп ебргйне. Йш мыра был урында бер ана ла ултырып лгрмне, урыныс хбрр тейп Имнлеаланан хмтгрй хан килеп тшменме! Мелелре хана аршы баш ктрее аыбайы бтнлй урытты.
- Ю мин бында алмайым, - тине ул, - бгнм - иртнме бындаы халы уыа - мин айа барам ? Бигерк т брйндр менн ыпсатар ышанысы м урыныс халы. инн, алмайым, абзый!
м алманы. Сыбы осо булан хмтгрй хана эйреп, бт йыйан байлыын тейп, ораллы асыларын йлп эйртеп, аыбай Кесеарай яына юл тотто.
Бына шулай Нуай хандары ярандары менн берлект ханлытарын ташлап ,, тайыу “ яын аранылар. Хер инде ырыу баштары ре - баш, ре - тш булып алдылар.
Нуай Ураыны ханы йш осоро башланды.
Блек