Федор Иванович батша заманы 2 страница

Был ваиа Федор батшаны тетртте, аптыратты, сыарынан сыары. Федоры тхет вариы булырай балаы ю, берн-бер устыы леп ята. Дмитрий бкег снселеп лгн тигнг ышанып етеп булмай! Снки улай булыуы ммкин тгел! Уйлап ултыра: мин - ауырыу кешемен, батша тхетенд лл ни оа ултыра алмамын. ултыртыр кеше ю. Борис Годунов барырай, лкин унда батшалар аны амай. Шуа кр, ул-был булма борон, васыятнам яып, йкл атыны Иринаны тхетк вари итеп билдлп, баяраран ул уйыртып сыыра крк. Иринаы тхетк ултырыуа аршы, ин кит, мин монашка булып алам, тип тик енекен ныый.

Ултырып васыятнамне яы, тикшереп сыты м былай тип тне: ,, Аринаа кшсе итеп патриарх Иов билдлн. Баярар, ул ике енн сымай, берглп идара итерг тейештр.”

Ярай ле васыятнам менн лгрп алды, снки ауырыуы ксйгндн - ксй. уы осора батша Федор Ивановичты хемткрр креслоы менн берг ктреп, крк урына шылдырып алып йрйр.

Рсйе билдле батшаы шигндн-ши башланы. Ауырып ятан уы кндренд ул ятан ложеен атынына килеп йррг рхст итмне, уны кйефе боолоуан урты. Бер кн кис, оа ына ауырып ятандан у, батша Федор Иванович донъя уйы. Календарь битенд 1598 йылды 7 инуары тора ине.

 

 

Блек

 

Себер ханлыында

ыр йыла яын идара иткн Себер батшалыыны ханы Ксем бтен д ишетеп - белеп йрй, снки р мйшт, р ер уны кешелре бар, улар ола ролен тп, бт яылытары килтереп еткереп торалар. Уны ханлыында трл халы йшй: татарар, хантиар, мансиар Таы хан улы атында Нуай Ураы эсен инмгн башорт ырыуары бар: йле, алйот, Бекет, ерн, ыуаан, ара Табын, Бусар, Мктин, ыы. ур биллр тгел улар, шул Нуай Ураы башорттарыны ярсытары.

Ксем хандан алда Себер батшалыында Йдкр хан тхетт ине. Ошо тхетте алыр сн Ксем мыра уа аршы яу асты. Йдкре ырыуы - Шайбанидтар тигн исем атында йрй, збк тоомдары улар. Ошо яуа к сыыр сн рус батшаыны ярамын алыра телгйне, шуа кр 1555 йылда Рус длте вассалы булыуын таныны. Рустара р кешенн берр кеш, йки берр тейен тирее бирербе, тип в ылды ул. Уны ибе менн ханлыта мме 30 700 кеше йшй. Лкин Рус длтен в иткн яаын тулыынса тлй алманы. Рустары илсее Дмитрий Курова мме 700 кеш тирее ген тоттороп айтары. Иван IV-г яаты алыын уыш амасаулауы менн алата. Ысынлап та хле л хрт буландыр, снки тин уны Ксем мыра бер-нис ксргнешле яуа е. Себерг баып инеп, Йдкре сирг элктер м лтер, ханлыты улына тшр. Хан булып ултырас та тышы сйст буйынса и беренсе ур орау башты атыра: рустара бойонорамы, лл бойонмайынса йшргме, лл улара аршы яу асырамы? Ю, лег Мск менн еде а тотора тура килер. Улара кс кп, мылты менн оралланандар. Вассаллы ептрен ыра рг ярамай, тегелрг баш эйеп торора тура килер, лбитт.

Себере яы батшаы ме дана кеш тирее тоттороп, Мскг ене илселрен ебре, яаты элекке килеше буйынса тлйсген батшаа еткере. Рус батшаы Себерг ене илсее итеп, хан илселрен таып, Третьяк Чебуковты оатты. Себер ханыны торолоон м эскерелеген тикшереп торора тейеш ине ул. Чебуков менн берг батша хемтендге бер тркм татарар юла сыты. Араларында юрматылар тотоп алып, батшаа тапшыран Атш менн Бусай баа та бар. Улар икее л дан м мал артынан ыуысылар, и т нбтт Себерг барып урынлашып, байлы кбйтее масат итеп уйандары -ара йлшеренн билдле. Улар ле ике йылдан у Себер солтаныны бер туан энее Ммтол тарафынан лтерелсктре тураында к алдына ла килтермйр, снки крсе тгелдр. м балаына тдиреде асан етеен белм хйерле, бел, лм элек к, бер - ниндй эш эшлмйенс, бер -ике йыл алдан у илай башлар м бер - ниндй эш башармайынса айырып тик ултырыр ине.

Ксемде Рсй батшалыына бойоноуы оаа барманы. Берн - бер кнд хан вассаллыты п, яа тле тутатты. Ксем ханды отортоуын тылап м уны йшерен мерен тп ерле халы рус алаларына жм ит, сауагрре талай. Яа йыйып йргндрг аршы сыыштар йышая, хатта сапындар ойошторола. Пермь алаын туырыу быа миал. Был аланы туырыр сн килеп, уны баып алып, кп кен рустары, остяктары ырып, кемделер лтереп, атындарын, балаларын сирлекк алып ките солтанды яын туаны Ммтолдо эше булды. Юлда китеп баранда Ммтолдо ораллы армайарына Чебуков менн берг батша хемтенд булан бер тркм татарар осраны. Слмлштелр, н - сыты, талаш-айпалаш китте. Был осралы осрашыуы ааы анлы тамамланды: ан кп баран армайар улары оа ваыт туманылар, шунан бтене д баштарын сабып сытылар.

Кусемде тышы сйсте, Рсйг асытан-асы булан дошманлы мнсбте рус длтен сйстте ыра грте крк икнен белгертте. Берн-бер юл - уыш асыу.

Ксем хан ышла-аланы ныытыуы дауам итте. ала тупра, балсы м аастаран торан бейек ойма менн уратып алынды. Эст яы оотар аылды, ер аты юлдары эшлнде, аы тлек ерлнде. Еткселек ите ур тжриб туплаан кеше ул Ксем хан, уны келе и: рустар уны ф итмйсктр, ул ына ла тгел, бына - бына жм башлаясатары кн кеек асы.

ышла бороно Искер аласыы еренд урынлашан. Ултыран урыны уайлы, Тубыл, Уб (Обь) йылалары аралыындаы ныытма ул.

Дошманды кнбайыштан кткйнелр, ул, уйламаан ятан, кнсыыштан Уб йылаы буйлап килеп етте. Рустары ур анлы скрен кткйнелр, уны урынына ниндйер атаман Ермак икн кешенн торан скре менн баып инеп, йыланы ике я ярынла йшсе анлы халытары бойондора - бойондора барып, ышлаа килеп етте м жм ойошторо. Уны отряды Ермак яына сыан татарар, хантиар, мансиар ибен кн д тиерлек тулылана бары. Шула арала отряд ун тапыр тире тиклем артты.

Ксем хан алаын алап йн тслимг уышты. У-ян менн мылтытара аршы кпме тороп булын! Еелде. Халы ла тарау, боларыштаран ялып бткндр, р кемг тыныс тормош крк икнен хан ына аламаа ммкин.

Шулай итеп, Ксем хан ене башалаын алай алманы, алды скрен эйртеп далаа асыра тура килде.

Ермак атаманды уышын ишеткн Иван Дртенсе бик ыуанды м ярама биш й кешенн торан отрядты Себерг оатты. Был отряд интег-интег са килеп етте, ыш буйы аслытан, трл ауырыуаран яфаланды.

Йй кн Ксем менн уыштар таы йнлнде. Ике я та партизан алымдары улланып крш. Уйламатан тнд килеп баа м ятырыуа айалыр юа сыа. Бына ошондай уыштары береенд атман Ермак Тимофеевич лк булды. Кп т тмне батша воеводаы кенз Болоховский цинганан м ыуы тейен был донъя менн мгелекк хушлашты. ышлатаы воевода Иван Глухов араа - Ксем хана аршы торорло кс алмаан, ана айын ике-с кеше ауырыуан леп тора, тутатыр бер мл д ю. Ошо арала Глухов алан кешелре менн Рсйг айтыра мжбр булды.

Себер таы Ксем хан власы урынлашты.

Бындай кс нисбтене торошо ваытлыса икнен Ксем хан бик яшы алай. Рустары ксй барыуын кре менн креп йрй. Эйе, херге ваытта был тирл рустаран да кслрк ем ю. Себере яулап алыр сн трл юлдар менн эш ит. Таы Себер еррен рустар баып ала башланылар. Яуланан ерр острогтар м аласытар т эше ем бара. Себер ханлыы ерре аайандан - аая бара м быа аршы бер - ни эшлп булмай.

Уйламаандаартхан бер ыуаныслы хбр ишетте ле. 1584 йылды яында Иван Грозный батша, ктмгнд, был ыы - зыылы фани донъяны ташлап, баый донъяа кскн. Рустар сн батшаны леме ктмгнд м кенесле булды, Ксем хан уны лемен оа ктт. Яы батша Себере онотор, тип уйлаайны. Улай булмай сыты. Иван Грозный батша урынына 27 йшлек улы Федор ултыранын килтереп еткерелр уа. Лкин Себерг арата сйст грмне. Бик сирлшк, аулыы лл ни булмаан йш рус батшаы осоронда Себер ерен баып алыу, алалар, ныытмалар т киреенс емерк дауам итте. Ана, Чимга- тура урынына Тмн алаы тлд. Кп т тмй Тагил, Тара, Тобольск аласытары ктрелде м те, Верхотурье крепосы, Тмн йылаы ярында трм-ныытма барлыа килде.

- Иван батша менн крш торас, мин д ааалдары береен йлндем, ткн мер юлына араанда был яы яыныра. Тере сата уландарым менн нылап йлшеп алайым ле, - тип Себер ханы хемтселре алдында йлнеп йрн л бер кн улдарын саыртыра ушты.

йтелгн ваыта Ксемде дрт улы: Али, алнай, Азим м Кбй-Морат килеп етте. уш уллап крешкндн у, рене тйен урындарына тын ына барып, ая бклп ултырыштылар.

Балалар менн йлшее келде ыран мсьллрн башлау крктер, тип уйлап, арт хан е былай тип башланы:

- Балалар! е мине ниндй эштр алып баранды, урытара аршы нисек кршкнде белеп йрйг. Улар менн кп яалаштым, й едем, й еелдем. Нисек кен булмаын урытар херге млд и ксл ем. Шуа кр л бее яйлап - яйлап ыырылайар, бее ер ныытмалар, алалар тйр. Себер урытары тп терге - Тмн. гр кс туплап, ошо алаа жм итк - бик шп килеп сыыр ине, тип уйлайым.

- Унда кем хужа ле - тип орап уйы Кбй - Морат атаынан. Хан артабан дауам итте:

- Беренсенн, улым, йлп бткнде кт! Тормошта темлелек баатур булыуан да юарырыра баалана. Тмнд, ораасыы йтйем, воевода булып Лука Щербатов ултыра. Сары Бату-Тара алаыны хужаы, леге кнд аланы ныытыу эше менн мшл булып йрй. Был ерр бег и яыны. Сары Бату фнде - татар неленн, шуа кр ул бее - и беренсе дошманыбы! Иван Мансуров менн Данило Чюлков исемле воеводалар - икенсе дошманыбы! Бен алыыра булан еррге халыты ул атында тотоуы ыйын. Строганов билмлрен яын булан Кама, Сылва, Инва йылалары буйында йшсе халытар бойоноу тгел, киреенс бег аршы уыштара атнашалар. Араларында башорттар бихисап. ышла эргенд йшсе ханти, манси, татар халытарыны урытара баш эйере ег билдлелер. Таы айы ерре йтерг оноттом таы?

- Мис, Исет й, аиел йылалары башында йшгн башорттар а баш эйгндр, - тип г ушылды Азим. - Унда атай, йле ырыуы башорттары йшй. Бына улара, хыянат иткндре сн, сапын яара крк!

- Яарбы! Бер а тын алайы ле! - Хан улдарына к йгертеп сыты ла ен артабан дауам итте. - Бе Себере ки урман - далалары буйлап йрп, уры ауылдарына блдргс сапындар яап торабы. Артабан да шулай дауам итербе, иншалла. Лкин бгнг йлшее тп мне икенсерк юыта.

Эш былай тора: урытары яы батшаы Федор Иван улы “Грамота” ебргн ми. Был аыа уры батшаы уышты тутатыра тдим ит, йлше - килеше сн Мскг саыра. гр урта тел табыла - Рсйе берй алаын йки олоон ми бирерг в ит. гр улары килеше шартына кнм - Себер еррене башлыы итеп алдырыра ризалы бир!

Кем нисек уйлай? Мин ем нылы арара кил алмаана кр кшк ее саырым.

е беренсе булып алнай башланы:

- Мин Мскг ушылыуы хуп крм. “Айырыланды - айыу ашар, бленгнде - бре ашар”, тигн йтемде ишеткнем бар. И беренсее, д дошмандан отолабы, икенсенн, ошо у ер хан булып алаы, снснн, атыртын эш алып барып та була бит.

- Улай бармай, - тип ысырып ебре Али. - ушылмаа крк! уы кс бткнсе уышыра м уышыра! Ммкинлек алмаа - яы еррг ксенерг! Уры - бее мгелек дошман!

Азим ризалы бирерг, лкин ушылмаа, тигн фекерен белдере. Кбй-Моратты бер-ниндй фекере булмауы асыланды.

Оа уйланы Ксем хан айылай итерг ? Олоайан кнд Рс башында ултырыусы малай-шалайы ул атына ингее л килмй ине. Икенсе ятан - бер тутауы уыш та алып барып булмай.

- Ярай улайа, балалар, фекер алышыуы ыартып торайы, мин ем уйлаштырып йрп, берй фекерг килермен, и уайлы кренгн юлды алармын. Таы алдан у йтеп куяйым: ми, Аллам алаын, бер-бер хл булып уйа, Али, ин, и лкн ул булара, Себер ханлыына хужа булыры! Бтге ишетме? Бындай тртип ата-олатайаран ксеп кил. Хан тхетен талашып, -ара яулашып йрмге аатан, - тип ен йомаланы.

Артабаны ваиалар Азим тдимен ярашлы йнлешт китте. Ксем хан рус батшаы менн килеше трг риза булды, шарттарын тееп яы, лкин насар аулыына ылтанып, Мскг барыуан ыра баш тартты.

Шулай итеп, тыныс юл менн йлшеп-килеше килеп сыманы. Рус хкмте Себере тулыынса яулау сн яы поход ойошторора булды. Масат билдле: Себере ула тшррг! Ханды, уны яындарын ула алыра!

Ваиалар яа арай уйыра башланы. Апрель башында Тара ныытмаы воеводаы Андрей Воейков отряды Обь йылаы ярарына килеп етте. Элн, ораша торас, Ксем хан ураын тапты. Апрель ояшы Обь буйарын йылытып ирет алмаан ле. Ат йргн юлдар боланып атан ара асы крен. Ксем хан ставкаы алы эсенд урынлашан. Бер ген юлдан баша ятан яынлау ммкин тгел. Юлда саырым айын тиерлек арауыл тркмдре. Улар менн алышы-алыша рус отряды ураа яынланы. Ханды алаусы биш й армай аршы сыты м ике тапыр кберк булан отряда аршы уыш башланы. Тадан башланан уыш ара киск тиклем дауам итте. Рустар стана барып ингнд, хан унда булмай сыты. Уны урынына Ммтол сирлекк элкте. Ханды яын ярамсылары, араылытан файаланып, ре ген белгн ума буйлап, Обь йылаыны тубн яына - Чат еррен алып киткндре беленде.

Бер а тир-ята иллек урынлашас, Ксем, хер инде ере м тхете хаким, ене ярандары менн Иртыш буйлап кмлр кнъяа арай юл алды. Шул ятара йрп, яынан кс йыйып Себерг кире киле ине уны уйы.

устыы Ммтолдо сирг тшен ишетте ул, лкин ни ылаы ? Малайына шулай яыландыр. Ярай ле уландары е менн берг, бте л ин-ау, шуныы оло ыуаныс.

Себере ташлап асан Ксемде Иртыш башы далаларында нуайар араында йре тураында Бохара кензе Сйет хмт ишетеп алды. Кпме йылдар Сйет хмт Ксем хандан с ала алмай йргйне. Элек Ксем хан Сйетте олатаы Йгр ханды лтереп тхетен ултыры. Шул ваытта бер юлы Сйетте атаы хмтте л теге донъяа оатты. Хер с алыра ммкинлек тыуып тора, Ксемде башына етерг ошонан да уайлы ваыт ютыр, кре. Армайары менн оа ына кщлшкндн у, Ксемде тыныс юл менн был донъянан оатыра ризалашты.

Ксемде “йомша” яын элй торас - таптылар, насыбай имерг яратанын белеп алдылар, шунан хрмт йнн унаа саырып айтыу сн илселр ебрелр, Бохара кензе исеменн рустара аршы ярам итсктрен белдерелр. айтыр ваытта блкк “хикмтле” йбере, аыу едерелгн насыбайы алдырылар.

Бохара илселре сыып кп т тмне, элекке хан янсыа ынтылып ны асты, насыбайы екп араны, сыаманы, тел атына алып им л башланы. Аыулы насыбай тнг еел еде. Ксемде т йооо килде, тора-бара ая-улы ауырайы, ыбырлатырлы та кс алманы. Уны мейее томаланды м ул янтая биреп тшт л араылыа осто.