Федор Иванович батша заманы 3 страница

Был кн хужа ял итен , тип аауылдар бере л ткрмне. Иртге кн тш яынлашан млд ген лек кг тап булдылар. Хужаны леме бере л тетртмне.

Берр - артайып лде, тип, икенселре - килеп киткндр башына етте,тип ысырыштылар, рнлштелр - шуны менн всслм.

Кренекле шхесте мосолман йолаы буйынса атарып, матур итеп уы юла оаттылар. Ер-с осаына - мер буйы ерг, тхетк талашып, бихисап мдре мерен кикн, фани донъяны рхтен-михнтен тулыынса татыан таы бер “байошон” абул итеп алды.

Эйе, был донъяла мере ген атып алып булмай, уны оонайтыра ла бер сара ю. гр ундай ммкинлектр була, хандар, байар лл кпме кешене мерен атып алып оа ваыт йшрр ине. Тик Алла сн булан бар бнд тиге, ул бер нмне л м затынан орамай.

Ксем ханды леме тураындаы хбр бт Себерг таралды. рустара ла килеп етте.

Себер ханы Ксем ле менн уны ханлыы юа сыманы. Ксем ханды лкн улы ен хан итеп илан итте. Уны тп шл тбндгенн ибрт булды: кс а булыуа араматан, Рсйе сик буйындаы еррен сапын ойошторора, Урал аръяында кн кргн м Рсйг ушылан башорттары, урытаран тартып алып, Себер ханлыына бойондорора.

себер ханлыы эсенд кг эленер башорт биллренн Табын, ерн, Мктин ырыуары мер р. Улар ханлытан ысыныу яына ауышып бткндр ине инде, тик уай млде ктп йрйр.

Эште рустар ре боо. Тмн воеводаы Лука Щербатов стрелецтарын ара Табын олоо ге булан Игебахтина жм итерг ушып ебре. Стрелецтар Игебахтина баып инлр, талайар, бала-саалары, атын-ыары сир итеп алып китлр м аталар. Юлда кбее л, мсхрлн. Себер башорттары менн Ирмл, Урал, Ирндек тауары араында, Аиел-амар аралыында йшгн башорттар менн бйлнештре лгне ю. Брйндр менн бйлнеш хатта тыыыра, буай.

Был юлы ла Игебахтин илселре Икебейг килеп еттелр, хлде алаттылар. атындарыны м балаларыны сирлекк тшрен ик тшрп, к йштрен тктелр.

- Бей аа! - тип башланы илселре етклсе Мостафа, - бе Тмнг жм итерг йыйынабы, ярама 100-150 сая егеттрн торан тркм биреге! Мал менн тлрбе.

- Ярам итербе, лбитт, тик мал хаына тгел, т башорттар исеменн батшаа шийт -ялыу яып арайы, блки файаы тейер. Яу менн барыуы лег тутатып тороо!

Шийт шул кнд к яылды м Сапсал ямына тапшырылды.

жп хл: Ялыу Федор батшаны ен нисектер барып еткн. Батша ф воеводаы Михаил Нагойа тейешле саралар крерг уша. Тмн воеводаына “сирре кисекмтн отарыы, атыландарын - кире айтарыы”, тигн депеша ебр. Щербатов, чинын юалтыуан урып, был ваиа булманы, тип алдаша, шулай а сирре отарып ебр.

Бындай боролош Тмнг жм ите уйынан башорттары ыуындырып уя. ан ойош бер-ни тиклем ваыта тутап тора.

Ошонан у ваиалар аымы таы греп кит. Али хан, бер - ни тиклем уйланып йргндн у, рустара бойонора була м ошо турала хат яып, Тмнг устыын м абруйлы Милебай абзыны йлшерг ебр. Тупа рус воеводаы матур итеп йлше урынына Кбй-Моратты м Милебайы сирлекк алып, зиндана яба. Бындай шарттара Али хан йлшее тутатыра мжбр була м Тмнг сапын яап илселре отарыу уйы менн яна башлай. Сйст лкенд ен аыллыра итеп тотан тотан ф воеводаы Михаил Нагой киреенс ыай мтлрг лгш. Уйламаанда Али ханды улы Ишем менн таныша, фг унаа саыра. Матур итеп аршылай м уны менн йомша ммл була. Мске креп килерг тлим ит.

Мск Ишемг бик ошай, шуа кр ул, айтып тормайынса, был алаа ике атынын, балаларын, асыларын, байраын алдыртыра уйлап, бер тркм армайарын Себерг айтарып ебр. Был тркмг ф воеводаы ене ике илсеен - ф баяры Гаврила Артемьев менн кершен татары Рудак Федоровты ушып ебр. Улар йш ханды Мскг ушылыра ндрг тейеш булалар.

Был тркм т ара-Табын олоона йнл м оло старшинаы тмеш Абаровты таба. Улар мрхм Ксем хан улдарыны айа икнен орашалар м табалар. Лкин Тмн воеводаына секкн Али хан ф илселрен абул итмй кире айтарып ебр. Шул кн ул Тмн йене Кынырск алаына жм ит. Тмнде яы воеводаы Матвей Годунов аланы ныытан була, шул арала жм итеселр алаа ин алмай кире боролалар. Годунов, кс йыйып алып, скр башлыы Изьядиновты Али ййлен элп табып баыра сыарып ебр. Ишем йылаы буйындаы Шамши урманында таба ул ййле. араа: ййле алаусы кс ю, хан скре Тара алаына жм ойошторора киткн икн.

Изьядинов ййле тар - мар итеп ташлай. Али ханды м Азимды аиллрен сирг алып Тмнг килтер. Был турала ишеткн Али хан Тмнг жм ит, лкин уыша иреш алмай. уы алышта е сирлекк элгеп, алан мерен таш зинданда ткр.

Шулай итеп, Себер башорттарыны Табын, ара Табын, Мктин м ерн биллре, ханлы бтнлй емерелгс кен, Рсй составына инлр.

 

Блек

 

Тхетт Борис Годунов

 

Рсй тхетен Борис Годунов оон - оа юлдар теп кен кил алды м ур илде ауыр йгн идрен алды.

Рсйе нисек ала ебрерг? Нисек был масата ирешеп була? Ниндй юлды айлара? Бына ошо орауар бгнг кнд уны борсой.

Яыра крепостной кртиндрг аылан указ сыары: улара помещигын алмаштырыу хоуын бире. Ошо указ араында кпме кешене трмнн, ргндн отары. Насар эшлнеме ни? Ю, лбитт.

Халы ярлы йшй, наанлы ксл. Уныын нисек хл итерг? Крепостнойлы системаын бтрп булмай бит инде! Бтр икн,ти. Ул ваытта кем помещикка эшлй, длт кемг таяныра тейеш?

Тхетк ултырыу церемонияында патриарха арап, башалара ишеттерерлек итеп ошондай ре йткйне: “Бог свидетель сему, никто не будет в моем царстве нищ и беден. И сию последнюю рубаху разделю со всеми”.

Годунов алай, хатта т креп тора: кп баярар уа аршы. Сйнп ткррр ине - хлдре етмй. Угличтаы цареевич Дмитрийы Годунов лтерткн, тигн хбре баярар тарата. Шулай булас, улар менн крше - яы эш тгел. Тормош - крш. ле Романовтары икен монаха йлндереп, монастыра япты, уайы тап килде. аршы сыандары ындырыу сн, ргнг ебрее улланыра тура килер.

Борис Годунов, а клдк-ыштандан кй, ялан ая, аастан эшлнгн эскмйл уйланып ултыра. Тыша к алды.

Яы ына ояш сыты, уны нурары трл ттге быялалар аша блм эсен тшп ялтырай. Тышта апрель, кндр йылына башланы.

Тышта кндр ялтырауы, кйефтрг ыай тъир ит торан мл, мм батшаны келе ялтыр тгел, кйефе ю, йрге снсеп тик тора.

Бына ун кн инде Борис Федорович йолай алмай ыалай, й абыраы ыа, й йрге снс. аман тт таба алмай ыалай ул.

- Борюшка! - ул атыныны йооло тауышын ишетте, - таы йолай алмай ыланып ултыраымы лл? Булмаа, торайым да лекарь саыртайым.

- Кркмй, Марья! Лекарь саыртыуан файа булма! Йргем ылай мине, йргем! Келем тыныс тгел. уны дауалап булмай!

- йт ми, ерлем, ниндй уй-айылар йргеде телгелй - блки еелйер. Ир менн атын араында шатлы- айы урта булыра тейеш, Борюшка.

Марья Лукьяновна тороп ултыры, ки аас эскмйнн яланас аятарын тшр.

- Борюшка, кил ле бында! Башыды тара менн тырнап - тарап алайым. ал ле башыды мине тубыа!

Рсй аас тара менн баш тарауы бте л ярата. Батша башын атыныны тубыына алды:

- Атайымды башында бер бртк сс булманы, - тип йлп алып китте Мария, - блки, шуалыр, крктй аал йртт. Мин блкй сата: “ыым, аалды тарап ебр ле”, - тип йт торайны. ур аас тара менн тараам - йолап кит ине. Шул ваыттар матур бер мл булып ит алан.

- йт ле, Марьюшка, кешелре язалап айтандан у, атайы ен нисек тота торайны? Лукъян Скуратов-Бельский менн бт Рсйе ул заманда урыта торайнылар. Язалаандар араында берг ашап эсеп, осалашып, ду булып йргндр бихисап ине. Мин белм! Намы м выждан азабы уны келен айыламанымы икн?

- Длт сн тырышты атайым, батша сн. Нишлп уны выждан азабы ыалатыра тейеш ле?

- Креп йрнм, шуа орайым. айы бер кндре с-дрт кешене язалап уя торайнылар. Тнен ыырылан тимер баыу, баштбн аяынан аып уйыу, тн иттрен ыыстар менн йолоп алыу - барыын да улландылар.. Инде хле бт, йки йлш алмай башлаа - й аып, й башын сабып, эште тамамларар ине. Шуа орайым: айным эштн айтас, йолай ала торайнымы?

- йбт йолай торайны. Арып айта - ашап та тормай, ятып, башын ятыа тере була - йолап та кит торайны.

- мине холом икенсе. Бер трл йтеп, икенсе трл эшлм - -емде эстн айылайым. Йоо алмай, ем-ем урын таба алмай тик йрйм.

- ин, йклм, лл ни кп уйланма - алим тгеле! гр ин ылан эш длтк файалы икн, ниндй юл менн эшлнгне мим тгел. Тик заговоран алан! Беренсе заговоры илйеме?

- Илмгн айа ул!

- Ми шуны бер еткер йлмне, Боренька. орай башлаа - ул елтй уяы.

- Нимг ул и? Бындай ваианы бер ыыы ла ю, Машенька. Ул ваиаа кп ваыт тте инде. Ярай, белге килгс тыла улайа! Эш былай булды: Иван Федорович Мстиславский мине унаа саырайны. Шуйскийар шунда, йн сыармайынса, мине лтереп алыра кш тотандар. Мине ктселрем был ара эште иемлп, унаа бармаа тдим яанылар. Был юлы мин кшселре ен тыламаным. асылары кберк эйртеп, кркле кртм биреп, саырылан йг киттем. Байрам тленд нир ген ю: диге аръяынан килгн ашамлытар, емеш-елк, трл ут, фигуралы рус аластары, вино, араы. и уртала, кмш ауытта, бтн кй бешерелг суса балаы. Мин уныын-быныын ауы итеп ултырам, ем уйлайым: белерг ине - айы ятан ми лемесле урыныс янай икн. лл берй эсемлекк аыу алырармы? лл снскелп лтерерг тырышырармы? Уйланып ултырам, лкин белгертмйем. Бындаы а, тауы, суса иттрен, балытары ауы иткндн у, бер - нис трл бутаа сират етте. Шунда у ке, медовуха, вино, араы - кпме телйе - шул тиклем йотаы! й хужаы Мстиславский бер ни иермй, йгереп йрп ыйлай.

- Ай, ттгене, тп аышынан ситлшеп, ашамлы менн эсемлек йлп алды да китте! ине нисек арбара тырыштылар у? Шуныын тиерк йт!

- Тороп тор ле, эм-э йлгем кил. Уйлап ултырам: айан янай икн был урыныс, асан башлана? Белеп булмай. ыр бирмйем, ашап-эсеп тик ултырам. Шул ваыт Иван Воейка, мине и ышаныслы хемтсем, килеп олаа шыбырланы: правитель, аарып ултыр! Кладовойа саыралар - тшм! Шунда ине йнеде алыра самалап ктлр. й хужаы тин, ене алтын - кмштрен кртер сн, ине шунда саырып тшррг тейеш.

Ашап-эсеп туйынас, зала шуттары, карликтары саырылар. Улар бейеп-ырып йрй башлаайнылар, Иван Федорович мине келтен саыры, байлыын кртерг булды был.

- Ним тип саыра инде ул - тлк ойроло арт бре?

- йт: Борис Федорович, минд ирк иконалар бар. Кешел булмаан бер-нис китап алана. Шулары арап сыайы ле! Берг л крткнем ю, ти был. Тел китаптары береен блк итм, ти баяы мртт.

- Шунан, шунан ин айылай итте?

- Уйлап ултырам: барырамы, юмы ? Бармаам - ниндй сбп табып шылып китерг була? лл тл артында алырамы? лл, тегенд стрелецтар ына тшнм! Улай а булмай! Бында ала - аыу алырар, айылай а отолормон тим!

- Келтен тшп сытымы лл, Борюшка?

- Ю! Улай булманы! Дрт стрелецты алдым да келтк йнлдем м барып етм борон, боролоп тыша сыып киттем. Мстиславскийа: “Батша менн осрашыуа улап барам”, - тип алаттым. Тышта ктп торан тн асылары менн берглп айтыра сыты.

- тегенд нисек булан? Яуыздары тота аландармы? - Марьяны тауышы алтырап китте.

- Мине стрелецтар Мстиславский бабайы уша алып, аа тшкндр. Шунда быса менн бер ктп торан. ула аландар тегене.

- Шунан, язаын алдымы ул мртт?

- Мин батшабы Федор Ивановича был турала еткерем. Язаа тарттырыра крк,тип йттем. Ул: “Мстиславскийара тейм! ин аман ан кйеме”, - тип уны язалара ммкинлек бирмне. Шулай а Иван Федоровичты ссен алып, монастыра ябыра батша уыра са ризалы бире. Ярай, булды, Мариша, ана торайым!

Мария Лукъяновна ирене ссен тарауан тутаны. Эренн тороп киткн ирен орауарын дауам итте:

- лл таы ине йнеде алыра телселр бармы? Була - йт! Иклшеп берй юлын табырбы! ин уый белмгс - китап тотмайы инде. айа ле кис тотоп ултыран китабым? , бында, яында икн. Ошо “Ветхий завет” китабында алама кешелрг аылан урындары бар. Унда былай тип яылан: “Боо кешелр менн атнашмаы! Улар юлынан йрмге! Улара ышанмаы! Ундай кешелре и яратан шл - бооло. Уйы: шул боолоо аша м балаларын лктк илте. м балалары ашамай-эсмй тора алмаан кеек к, келе боотар этлек эшлмй тора алмай. Ундайар кешег зыян эшлй алмаалар - йолай алмайар. ине ниндй ауыр уйар борсой у, Боря, йт!

- Илйеме, Мариша, мрхм Федор Иванович, ауыр тупраы еел булын, батша булып йргн ваытында с туан елеен Риганан Мскг айтартты. Ливон королеваы Мария Владимировна тураында йтм, фамилияы - Старицкая. Шуны еп килгн бер ыы бар. Исеме - Евдокия. Илйеме шуны ?

- Эйе, илйем. Шунан? лл шул ыа йлнерг самалап йрйм? Шельма! йлндертмйем, хет лтер!

- Ю, улай тгел!Шулар мине келде хафаа алды бит ле.

- А-а, нишлп улай булып китте? лл улар тураында берй насар ишеттеме? лл и аршы баш ктрерг самалайармы?

- енн лл ни зыян иелмй, дррге - ю ыма. Тик уы ваытта эргенд билде шхестр йрл башланы. Баяылар Мария Владимировнаа: “е, йки ее ыыы Евдокия Рсй батшаы булып ултырыра тейеш, ее ген аныы - ысын батша аны”, - тип шыбырлайар икн. Мария Владимировнаны йре Федор Тютчев та ми аршы булан дворяндар менн атнаша. Бына шул ик менн ним эшлрг белмйем. Мине дошмандар бына шулары байра итеп тотоп, иреде тхеттн бреп тшрре бик ихтимал! Улара эйрерг ген торан елыуарар бихисап.

- Сстрен алдыртып, тптрк урынлашан берй монастыра икеен д биклтеп уй! Ни тиклем тиерк ыбырлаа - шул тиклем е тынысыра буласа, - тип Мария, аты ына йтеп, ирен йнлеш биреп уйы. - гр ин ни эшлрг белм - тыла! Бында ятан икенсе бер китаптан ктр уыйым ле. Унда и аылан урындары етрлек. Уыйыммы ?

- Уы!

Мария китапты ынтылып алдына алды.

- Китапты исеме “О государстве”. Бер блеге былай тип атала: “Каким образом государь должен исполнять свое слово”.

- Ярай, дауам ит! Тылайым.

- Уыйым. Масатыа иреше сн ике юл бар: яылан анундар буйынса йки йыртыстарса. Длт башында тороусылар ике ысул менн д эш ит белерг тейештр. Бер юлы ул арылан да, тлк л була белен. гр арылан булып ына эш башара - хйлкрр уйан апана элгее ммкин. Тлк ысулын ына айлаа - дошмандара аршы тора алмаяса. Гел ген ялтарыуы да бер осо буласа.