Федор Иванович батша заманы 5 страница

Шуйскийы сирг алынанын ишеткн баярар думаы поляктары уышы - ние Мскг, Кремлг керетте м Польша короле Сигизмундты улы Владиславты Рсй батшаы итеп илан итте.

Тик Рсй тынлы барыбер урынлашманы, киреенс оторора яа боролоп китте. Халы, поляктара аршы крше масатында, ополчение отрядтары тй башланы. Прокопий Ляпунов, Трубецкий еткселегендге отрядтар поляктара аршы уыша сыты, лкин генераль брелешт еелде.

Ошо ваиаларан у, Козьма Минин м Дмитрий Пожарский еткселегенд Икенсе ополчение тлд. Был скр Мске баып алып, артабан да уышлы уыштар алып бара торас, поляктаран илде тулыынса азат итте. Мске урсылауа башорттар а атнашты.

Походтан у брйндр ошондай хбр алдылар: 1613 йылды 11 июленд Земский собор ун ете йшлек Михаил Романовты Рсй батшаы итеп айлаан. Яы айланан батшаны атаы Филаретты поляктар сирлектн азат итеп, айтарып ебргндр. Филарет Романов, Иван Грозныйы сыбы осо туаны, патриарх итеп айланан.

Ошо ваыттан башлап рус длте ике Романов тарафынан идара ител башланы. “Боланыш” дере бына ошолай тамамланды.

 

Блек

 

Брйндр иленд

Брйндре бейе Икебей яын-тирлге кп ваиалар тураында ишетеп-белеп йрй. Башорт еренд рустар алалар, ллр тйр. йбт яы бар: сауа , аралашыу кбй. Насар яы шул: ала - ллр башорттары ул атында тотоу терген йлнде, р береенд хрби командалар тотола м улар йыл айын кбй бара. фнн урап айтас та бына шулар тураында уйланып ултыра ине ле ул.

Тышта тоно ына ир-ат тауышы ишетелде:

- Ег! Тархан йме?

- й булыра тейеш. Яы ына ошонда йрй ине - инеп киткндер,тим.

Был тауышты танып тора Икебей. оломбттеке ул.

Ишек тбнд д кле оломбт кренде.

- сслмлйкм, хрмтле тархан! Инерг ммкинме ?

- лйкмсслм, оломбт устым! т был яа, яынлап ултыр!

ул бирештелр, биттрен ыйпап алдылар.

оломбт хер - ме башы булып йрй, Икебей е тйенлп уйы, снки ышаныслы егет. Мскг барып айтанда ла ен анатманы. Юлда асыманы лы, ыуаманы ла, мыжыманы ла. Икенсе ятан с туан усты килеп сыа. Шуныы ла бар: едекен тел-ниндй йомошто тертлмй, урмай ушыра була.

- фнн нисек йрп айтты, Икебей аай?

- апылд йбт ле. Юлда арты ауырлытар сыманы.

- ф яындаы урмандар алтынланандыр инде? К килде бит.

- Эйе, ул ята ла япратар ойолоп бтп бара.

- Яаты мште тапшыра алдыымы у ?

- Йт тапшыры был юлы. Тик шуныы: йнлек тирелрен ташып йргн ваытта, крмй аланбы, бер нисен “айыу майы” ртп лгргндр. Осона сыып булманы. Ундаы санауниктар бер а ныынып ала - мутлашыуа, алдауа, талауа, урлашыуа ти йрнлр бер-береенн отоп. Шулай итеп, байлы йыялар тегелр кеше елкенд.

- Аай, алала йшгн урытар кбйгндер инде. Улар кпме икн?

- Кбйгндр, лбитт. ф ле тл башлаан млд, биш - алты дворян, йн ашыу стрелец м пушкарар булан, тир. Шулары йг абатлаа - херге ан уртаса др килеп сыа.

- Баша олотар а барандыр инде?

- Барандар, лбитт, нишлптер бтбег л бер тирл барыра ушалар, абул итеселрг шулай уайлылыр, кре. е уйлап ара: бее Нуай даруаында ына уты оло. Себер даруаында - 25, Казандаында - 17, Юсала - 5. мме - 77 оло. Шуа кр яаты абул ите ананан ашыу ваыт бара. еге имен-ау тороомо?

- Аллаа шкр! Имен - аманбы ле.

- оломбт устым! ур ына йомош тшп тора ле е. - Икебей тама ырып алды. - айылай итеп осрашып йлшеп алыра инде, тип уйлап ултыра инем - е килеп инде, айылай шп булды!

- Тылайым, Икебей аай!

- Мине игек малайар и таныш бит инде. Урал менн Ирндекте йтм. Икеен л ун алты йш тулып тте.

- Белм ул малайары! Мскг барып йлнгн йылы тыуылар. е ике тауы исемдрен сабыйара уштырайны.

- Эйе, тап шулай. Ошоа тиклем артаталарыны йнд белем алдылар. Ябай ына йткнд, леп-пей-тей-сейы йбт беллр. Хл бара - артабан уытыра ип бар ине. е креп йрй: арабыа уыан абыар ю ибенд. Ошо малайары Бохара лкендге Смранда ебреп, уытыра ине.

- Бркалла! нрле ир рг оса, нрее - клг оса, тигн мл д бар бит ле, Икебей аай.

- Эйе. Белемле - уыр, белеме - ятып туыр, тип т йтлр. Ирндек ситк китеп уыра шатланып риза булды. бына Уралды бер барыы килмй.

- Нишлп? - оломбт аптырай биреп уйы.

- Ните икенсе. Мине, ти, оло йн писарь ярамсыы итеп уй! Урыса яыра, уыра са ына белм, артабан йрнерг крк. Бег урыса белгн старосталар, старшиналар кп крк! е д олоайы, тора-бир ине л алмаштырыра ваыт етее ммкин, тип шаяра.

- Урал усты е телгс - нисек аршы бараы инде! Нит млдн арты, тир. Ыайына булдымы шунан?

- Эйе, булдым, ризалы бирем. бына Ирндекте Смранда улып барып, урынлаштырып айтыра крк ине. устым! Ошо эште башарыра инн д улайыра кеше ю! Биш-алты ораллы егеттре эйртеп, барып йлн алмаымы?

- Барам, аай, барам! Нишлп бармай ти! Бер е барам! асан сыыра крк у?

- Ике кндн. Мыштырлара ваыт ю!

- ле егеттр айа ? Кренмйр тгелме ?

- Йомран тотора, тип сыып киткйнелр. Шунан, килештекме, устым ?

- Ярай, аай, килештек. Улайа - айтайым, ышаныслы егеттр менн йлшйем, ерлнйем.

Ике кндн у, Ирндек Икебей улын оатып барыусы атлы тркм Урта Азияа арай юл алды. Ирндек, Смранд мрсен уыра алып, бер-нис йыла брйндр иленн юалды.

игектре икенсее - Урал тыуан ауылы Тарауыл да алды. Китмене сббе бар: ауылда берн-бер уры неленн булан писарь Юрий Воровскийы ыы Софья менн ду булып йрй, ярата ул ул ошо ары ссле ыыайы. Софья е башортса тап-таа йлш, Уралды русса йлшерг йртеп алды, хер инде уыра-яыра йрт башланы. Егет Софьяны атаы Юрий Ивановичты ярамсыы булып китте, кркле аыары ике телд тултыра, крк була - тржеми эш менн д шллнеп ала. Воровский рен араанда, Аллаа шкр, тржем эше матур ына килеп сыа икн.

Шулай тормош мшттре эсенд йрй торас, ике йыл ваыт “” тигнсе теп китте. Урал Софьяа йлнде, айырым й алып сыты. й ауылдан ситтрк матур симле ерг ултыртты ул. Эрген й алыусылар табылды. Был ер Яы Тарауыл ауылы хасил булды.

Яыра айныы Воровский писарлы эшен кейен тапшыры, е ял итерг булды, ахрыы, блки, йыбанып та киткндер.

Бер кн, бтнлй ктмгнд, Ирндек имен-аман кй айтып тшт. ыуанысынан Икебей, блкй кск тауышы сыарып илап алды, уа атыны ушылды. ур шатлыты блешер сн, туан-тумасаларын мжлеск йыйы аталары, шунан йн- йг ксеп уна итеше китте.

Бер анан у, Икебей сй мжлесен Урал улын, Софья киленен сй мжлесен баша туандарынан айырым саыры. Ишек алдында аршы алды Ирндек Уралды.

- Нишлп бер е? Суфыя айа? - тип ораны Ирндек.

- Ауырлы бит, ауырып тора ле ул. Шуа кил алманы.

- Шулай мы ни? Улай булас, и, Суфыяа, гр ипк алаы, бер тдимем бар: ы бала тыуа - Глнарат, тип исем ушыы, малай була - Байма, тип. Был исемдре араалпатара буланда ишеттем мин, яыраштары матур, икенсенн, был ятара ундай исемдр осрамай. Глнарат - араай сске, тигн мнл йрй. Нарат - беес араай аасы. Байма - быйма баыусы тигнде алата. Икенсе мне - йнсел.

- Инеге, нишлп ишек тбнд тутаныы, - тип тауыш бире слре, - сй эсеп ултыранда йлшер инеге!

Сй мжлесен ултырылар.

Ирндек абы сй алдынан рхтрг баышлап, аят уыра булды. “Бындай матур итеп, кйлп аят уый белгн муллалар бында бик ирк, тик нишлптер келе ыра тарта”, - тип уйлап алды Икебей. Ошонан у ул улы менн ымы ойоп таратып бире, ил яылытарын йлп алды м мшттре менн булышыра сыып китте. Артабаны гм ике йш кеше араында дауам итте.

- Шулай итеп, ин Юрий Ивановичты ыын да, эш урынын да алды инде, - тип йылмайы Ирндек. - айны ырын к менн арамаймы и ?

- Ю! Урытар араында ла йбт кешелр бар икн, едекендн арты! Эш урынын айным е кслп бире. лкнйеп т китте инде бер ятан.

Килеп ингн Икебей ааын ишетеп алды.

- ин, Урал улым, писарь булып оа ултырыра уйлама, тин старшина итеп уясабы, - тип аартты Икебей. - урыныа писарь эл м йрт! Таы, Брйн ырыуы башы вазифаында мине кем алмаштыра? ин, лбитт.

- Нишлп мин д мин. Ирндек т бар бит!

- Ирндек таы ситк китерг самалай, и йтмнеме ле?

- Ю йтмне. Ирндек! Атай ысынды йлйме?

- Эйе, атай дрт йт, - тип Ирндек йлп алып китте. - Кнсыыш илдрен сйхтк сыып китерг булдым мин. Белемемде артабан арттырыра ибем бар. Урта Азияны уымышлы м бйк алимы Ибн Сина бер ыайан табиб та, астроном да, билдле шаир а булан. Настрадамус исемле табиб крселек менн шллнгн м уны йткндре гел тап килгн - шуныы жп. Шуны тлимттрен нылап йрне бар, барыын да белге кил. Бында емде ыыы урында торандай тоям.

- е беле, Ирндек! Ауыртмаан яыа ят! “Тырышан - табыр, эшлгн - абыр”, тигндй, ер тырнамаан тауыты тамаы туймай, келе булмай ул. ине ыма уымышлылыр китаптара сосонмаа - келдре ту булмайыр, кре.

- Уныын дп - др йтте, Урал. Херге белем нигее - дини белемде алдым. Лкин мине фн, табиблы эше ны ыыындыра. Ота табиб мле лемдн д отара ала. Бее ятара, ошо Урал тауарында, кпме дарыу лндре . Кем таный? Таныан м балаы ирк. И еел тип аналан киег аршы ла крш белмйбе. Урал тауы бтм-ткнм дарыу лндренн, аастарынан, емештренн тора. Кп кеше бе ялы -кл ыуы тейерен ауырый. гр алана бел, алдан у аланып йр- ауырымаа була. Анды менн гй ин лнененн дарыу эшлй бел - кп кен ауырыуан отара. Тик др уллана белерг крк. Уйлааны юмы, нишлп брйндр пк ауырыуы менн ауырымай? йтм: снки ымыы кп улланабы.

- Мине, млн, са ына ыуы башлана - тамаым шеш. Уны нисек дауалап була ?

- Иед алдыр, Урал. гр тама шеш: бер лш айын япраы, ике лш мтршк алаы! айнар ыуа алаы да ярты ст тотаы! Шуны менн кн д ашаандан у с-дрт тапыр таматы сайатаы! Дрт кнд шеше айтаса.

- айылай ябай ына килеп сыа дауаланыу, - тип аптыраны Урал, - илп алайым ле, ми бик крк бит!

- Таы бер ысул бар, - тип дауам итте Ирндек, - йк сскен бер лш, болан ке сскен с лш итеп алаы м айнар ыуа алып тотаы. Шуны менн таматы сайатаы!

- айнымды быуындары ылай. Уны нисек дауалара була?

- Тегнк тамырынан, атамыр лненн, юшан лненн тнтм эшлп эсе! Тик был лндре алдан ерлрг крк.

- Алашылды, Ирндек! Рхмт. - Урал бер а фекер туплап торо. - йт ле ми: китерг булан уйыды атайа йткс - асыуланманымы ?

- Асыуланманы, хатта бтнлй аршы ла килмне. Келе ыра тартас - кит! Тик теледе, иледе онотма, мосолман донъяына файа килтереп йр, тине.

- айы ятара юл тотора уйлайы ?

- Суриг, шунан Мысыр илен.

- Ниндй ыы табыра уйлайы ул сит - ят ерр, -тип аптырап ораны Урал, - ул ятар бее я менн бтнлй бйлнмгн бит.

- Бйлнгн. Млн, Алтын Ура ваытында Мысыра йыш ына башорттар а барып юлыан. Шундайары берее - илметдин Санжар л-Башорди Мысыра мир, беес ил батшаы булып торанлыы билдле. Таы бер башорт Насретдин л-Насыри шул илд кренекле алим, ип булып танылан. Лкин кп шиырары, ссм рре билде. Бына шулары табып, илебег айтарыра ине. Был башорт тарихыны бер лш м ул мгелекк юалыуы ммкин.

- Ай-ай! Уйарыды тормоша ашыра ала ярай а у...

Ике бер туандар ояш батансы йлшеп ултырылар. Был гмлшее уы тапыр икнен икеене д келе имй ине ле.

Иртге кнд Ирндек абыз яшы ата атланып, оон м мштле юлдаран торан сфрг сыты. Бт ауыл менн оаттылар уны. Ата менгн егет - елкенск бер - нис сарым эйр барып, оатып уйы.

 

Ирнлек китег ай ярым ваыт ткс, Уралды улы тыуы. А йл, йшел кле малай т менн кберк се яына тартан ине.

- Атайым мине старшина итм, ти. Бына айа старшина ята ул, - тип йш атай булан Урал алдына йлнде. Мулла яы тыуан сабыйы олаына “исеме Байма булыр”, тип с тапыр ысыры, аяттарын уыны.

Улы тыуандан у Уралды эшенд бер-ни тиклем грештр булып алды. Улары шунан ибрт: атаы Икебей уны старшина итеп уйы. Ул эшт йрнеп кен бткйне, бейлекте уа тапшыры. Шулай итеп, Урал Икебей улы брйндре ырыу башы булып китте. Софьяны писарь итеп, оломбт аайын старшина итеп тйенлне. Шул арала Софьяны ата- се бер- бер артлы гр эйлре булып уйы..

Икебей артты ла эше тыныс алдырманылар. Ааалдар йыйыны уны Брйн олоо ааалдарыны “ор башы” итеп айланылар.

Байма ике й араында йрп еп кил. артатаы бер олон эйенселгйне уа. Шуны, нисектер ула эйлтеп алып, олон кйнс менеп йрй, шайтан!

Кндре береенд Софья ирен тйенлнгн сурышлы пакет тотторо.

аыа р ырыуан Мскг й иллешр ыбайлы ебрерг ушандар. Масат: Мске Польша м Щвеция илбаарарынан азат ите. И ата ике ултама:

 

Глава “Совета всея Руси”, правитель

Дмитрий Пожарский.

Товарищ главы всея Руси, член боярской думы

Кузьма Минин.

 

Таы бер аыа ф воеводаыны кртме:

- Хрби тркмдре тулыынса оралландырыра м етерлек провиант менн тьмин итерг;

- Августы беренсе яртыында фг килеп етерг;

оломбт старшин йыйылма отрядты башы итеп ене улы лбайы тйенлне м егеттр, ерлнеп бтп, ф-Мск ятарына арай юла сытылар.

Рус хкмтен башорттар тарафынан хрби ярам крте бына ошолай м ошо ваыттан башланып китте.

Ме уышсынан торан Урал аръяы башорттарыны ополченины ф аша Мскг яынлап, асим алаы татарары отрядына ушылдылар м рус ополчениелре менн берг илбаарары илдн ыуыуа тос лш индерелр.

1612 йылды 22 октябренд ополченецтар Китай - городты, 26 октябр Кремлды поляк м швед илбаарарынан тулыынса азат иттелр.

 

Блек

 

Байма старшина

 

Башорттара я м к кндре йыйын йыйыу борондан килгн йолаа йлнгн. Крк ваытта р ауыл йки ырыу уны ткр ала. Бер-нис ырыу вкилдре атнашан йыйылыштар а була. Уныы - “оролтай” тип атала м биш-алты, ун йыла бер ткрелеп, бт ырыуарара аылан дйм мсьллр арала.

Тап бына ошондай яы йыйынды береен ткрерг самалай Байма старшина. айы ер ткрерг? Бына шул турала уйланып ултыра старшина. йыйында бик мим мсьл араласа: яы урына ксеп донъя ороу.

Байма старшинаны тдиме бар: ыыы тау - таш араынан сыып, далаа тартым яа ксерг ине. Шул уйы йыйындан хуплатып - ксеп ките. лбитт, кем телй, тик шул эйр. Кем телмй ана, Аиел буйарында алын й! айы ятара ксенерг бел ул, арыры-буй арап сыты. Таналы йылаыны урта аымы тиренд, Ирндек буйында шп урындар бар, шул яа ксерг ине.