Федор Иванович батша заманы 6 страница

Тышта эт ргн, ат бышыран, йлшкн тауыштар ишетелеп алды. Шаынылар. “Быныы кем таы”, тип уйлап та лгрмне ишек шыырлап асылып китте.

- Ммкинме инерг ? Хужа йме?

- Ммкин, ммкин! Трн у.

- сслмлйкм, Байма аай! Хл - хел нисек?

- А -а! Требире усты тгелме? Бураш дуты улы?

- Шул - шул, Байма аай! и атайымдан, тамьяндаран оло слм! аулы телйр е. Имен - аманлымы ?

- Аллаа шкр, именбе ле, апылда. еге нисек ?

- Бе шулай, ине фатихала.

Мосолмандарса ике уллап крешеп, биттре ыйпап алдылар.

- Бер бирешмгне ле, старшина аай! Элеккес теремек кене!

- ыр бирмйбе, устым! Иллене ткс, лл ни шп йгереп булмай. Тын ыа.

- ыр бирмйбе, тигндн у бер ыа ына хикйт ик килеп тшт. Элегерк булан был хл: Ернс сснде Бндбик менн нисек танышанын беледер инде?

- Белм, белм. Шунан?

- Шул. Ернс ссн - сыышы менн ргн егете, Бндбик табипсы булып дан тотан ы кеше. Бер са Наы йылаы буйында, рген ййле эргенд, Ернс сснде аты арбаы менн уша батан. Бер нисек т сыара алмай икн был ат менн арбаны. Шул са, Бндбик килеп сыып, кшен биргн: арбаны кендегенн ысындырып, т алы ксре сыар! Шунан кисее кире сыып арбаны алан яын арта арай тарт. Бндбикне кше бик ярап уя, арба батан урынынан сыа. Ссн шунда аыллы ыа итибар ит, айа торанлыын орай. “Эйек йылаы буйындабы”, ти Бндбик.

- ине тирмне ййлеге нисек табыра була? - тип орай Ернс ссн.

- Мине тирмм башаларыынан айырылып тора. Тир яына ыр г йгнмен.

Ернс ссн уйлап-уйлап араан, лкин был ре тп рсен аламаан. уыра ул Бндбикне ййлен килеп, ыр г йлгн тирмне элй, лкин таба алмай. Кешелрн орашып алып ына тирмне таба. Яынлаа - г-флн кренмй. Тирм эсен ингс кен абайлап ала: тирм туан, тишектренн г буйы ояш нурары тшп тора икн.

Иклшеп клшп алдылар.

- Йткере йонсота, - тип зарланып алды Байма старшина, - лл айы арала ыуы тейеп лгр. ышты имгес йрп ткрм. Март тыуа - йткер башлайым.

- Мин йткер башлаам, сйем ары, й а майы иретеп эсер торайны. Шулай иткне юмы?

- Ю ле. ем д белм - эшлгнем ю! Бушап та булмай!

- сйем мине халы табибе булды. Ул - был нмлрг мине л йртештере. Былай тип йт торайны: тын юлдарына, пкг ыуы тей - буры й айыу майын ккркк, араа ртп, ылара крк. Булмаа, сусаны эс майы ла бара, уны иретеп эсерг крк.

- Берй йомошо бар инеме лл, Требире?

- Бар. Атайым слм йтеп ебре. Байма старшина яындары менн Таналы яына ксенеп, мал-тыуарын урынлаштырып бткндн у, ете ырыу вкилдренн торан оролтай ткреп алыра крк, ти. Шуны ткрее и йкмтерг йлшкндр. Бик мим мсьл килеп сыып тора, Байма старшина ул турала бел, ти.

- Ярар, алашылды. уыра атайыа ем сапын ебрермен. ле ем таы бере йлшер сн, бгн - иртн йыйын ткрерг йрйм. йлшее мне былай: кем телй, шул мине менн берг, яы ерг, Таналы буйына ксен!

 

Таы ярты ай ваыт теп китте.

Трл йберр тейлгн арбалы аттар, ыбайлылар тркм бер карауан булып, Урал тауары араынан кнъяа арай аыла. Кнтшм тауын артылыу оаыра булды. арыуы тшп бткс т, Ирндек тауы яына тура тарттылар м биш алты сарым Ирндекк етмй, тигелек буйлап таы кнъяа арай юл уылар.

Карауан алдынан йылы кте, артынан - ыйыр малы, улар менн уша буталып ары - кзлр йкм шылыша. Бер - нис аил ксенеп бара бгн.

Байма старшинаны м ике улыны аиллре, писарь, баауылдар аиллре менн, ямыштарын хоайа тапшырып, яы ерг ксенеп китеп баралар.

Тб алыулыы, Тала кле артта, кгреп ятан тауар теме яында алды. Байма старшина уылып ятан тауара к алды. Мабт тауар кк томан эсенд згр тк буяландай крен.

р уяндары кп рсегн тау эргенд яла тутанылар.

Брйндр старшинаы ике егетте саырып алды:

- устылар! Барып урынлаша торан тйкк ун ике сарымдай ара алды. Алдан сабыы! Тйен урынды белеге, шунда ике баана ултыртып, балта менн йырыслап сооп “Хуш килдеге !” - тип яыы! Шунда бее аршы алыы! - тип мер бире.

- Ярай, эшлрбе! Булдырырбы!

Аттара менеп, таы уалып киттелр. Старшина йштре йлшкндрен ола алып бара. Байматы улы Анаол ене ун йшлек малайы Бикбирег нимлер алата, орауарына яуап бир.

- Был я ояшлы икн, - тип ыуана Бикбире.

- Асы ерн килгнг ояш бер тутауы крен, улым!

- Атай! Берй кит йл ле! Юлыбы ыара бирер!

- Ана, Бретдин олатайыа йт! Ул китте кп бел. Бретдин аай! ин айа? , алы тгел икне. Бынау малай кит йл, тип быуына тшп бара. Берй кит йлйеме лл?

- Бында яыныра кил, Бикбире улым. йлйем, лбитт. Тыла!

Бретдин Байма старшинаны лкн улы, Анаолдо бер туан ааы.

Байматы атаы Бикбулат, артатаы Урал лл-асан у гр эйлре инде, шулары ик алды старшина, ауы тупратары еел булын!

- Ярай, тыла! - тип башланы Бретдин, - Ана-а, улаайа Ирндек тауары уылып ята. Креме шулары? Шул тауара аылышлы бер китте йлйем ле.

- йл! - тине Бикбире, - ми ыы.

- Борон Урал менн Ирндек тауары араындаы ауылда бер бабай менн бей йшгн, ти. Улар ярлыны да ярлыы буландар: ишек алдында ерйеп ултыран бер сыуалдан, й тигндрене эсенд бер оштаба менн с алатан , бер ижау менн с тутатан баша бер йберре булмаан, ти, былары.

Бабай артлытан леп киткн, бей Омора исемле буйа етеп килгн берн - бер улы менн тороп алан, ти. Берн - бер кнд бей улына:

- Бында ерйеп ултырансы илг сыып, эшлп, - башыды бтйтеп, була ла ризы табып айтыу яйын ара ине, - тигн.

Шунан Омора ситк сыып киткн, бер байа ялсы булып ингн, ти.

Бай Омораа ктг барып, бер ыыл быауы салып, толоптай тиреен ыырып алып алып айтыра ушан. Омора был эште башарып айтан. Шунан улар ат егеп, арбаа быау тирее менн с кесерткн тоо алып алып, тау араына сыып киткндр, ти.

Тауа килеп еткс, бай Омораа тире эсен бгрлнеп ятыра ушан, шунан бай быны сырмап бйлп ташлаан.

Тора биргс, смреош салы ике бркт килеп, “быауы” элктереп аландар а Ирндекк ктрелеп, тирене гслй башлаандар. Был ысынып сыып, бркттре ыуып ебргн. Аа араа - бай тора:

- Ни ин унда атып тораы? Ая атындаы ятан аыл таштары, алтын - кмштре ташла! - тип ысыран.

Омора шулай эшлгн. Бай с тото ла тултырып алып бткс, егет:

- Эй, бай аай, мин бынан нисек тшйем? - тип ысыран. Бай:

- Унан тшп булмай. Тир-йнеде ара, унда ине кеектре йге тулып ята, - тип яуап биргн д айтып киткн, ти.

Егет, ашамай - эсмй йрй торас, с кн, с тн теп киткн, ул хлелнеп ятан да ятан. Шул ваыт баяы ике бркт бер брене эрген ктреп мендергндр йололайар икн. Омора оштары ыуып ебргн, бре тиреен ыыран да е тирене бркнеп ятан, ти.

Баяы ике ас бркт кире осоп килеп, “брене” глй башлаандар. Омора улдарын сыарып, ике брктт ике аяын ыы тотоп алмаынмы! Бркттр осоп киткн, был йбешкн кй бара, ти, улды ысындырмай, ти. оштар ауыр йкт ны ктр алмай ерг яынлаан ваытта, Омора, улдарын ысындырып ырып тшп алан, ти. Шунан ул ыуанысынан:

- йрндек! йрндек! Хер инде тшрг йрндек, - тип ысырып ебргн, ти. Бына шул кндн бирле был тауы Ирндек тип йрт башлаандар, ти.

Бретдин Ирндек яына арап тынып алды.

- Ошоно менн кит бтп т уйымы лл, олатай ?

- Ю, бтмне ле. Телгсе - артабан тыла, Бикбире улым.

Омора, Ирндектн тшп бер а тын алас, берй эш килеп сымамы,тип ауылдан - ауыла йрй башлаан икн, баяы бай таы осраан. аал-мыйы баан егетте бай танымай, ти. Омора байан эш ораан. Эш ни бар инде ул, тип бай алып айтып киткн, ти. ткнендге ыма быау уйыран да ат егеп, тау яына алып киткн, ти, егетте. Барып етеп тутаас, бай Омораа быау тиреен уранып ятыра уша икн.

- Бер ни аламайым, бай аай, т е кртеп бирер ине, - тигн Омора.

- Бына ошолай ятыра крк,- тип байы ятыуы булан - Омора уны бйлп т ташлаан.

- устым, сыар мине, - тип бай ялынып араа ла Омораты ие китмгн. Шул арала ике ур бркт тирене, йш быау ята икн тип элктереп алып, тау тбен мендергндр йолослай башлаандар икн - бай ысынып килеп сыан. Бркттр урышып осоп киткндр. Бай аа араа - баяы егет тора, ти. Са яы танып алан, ти, ул Омораты.

- Омора, балаайым, бынан нисек тшт, йрт ле, - тип ысыран бай.

- Эй, бай! Унан тшп булмай! Тир - яыды абайлабыра ара ле, унда ине этлеге араында лк булан кешелре йктре тулып ята. Тауан нисек тшрг икнен ин уларан ора! - тип, се янына айтып киткн, ти.

Бай кпме ген ысырмаын, ни салы ына екренмен, уны ишеткн - ниткн кеше булмаан, ти. Тик шул смреош урлы ике бркт кен, рен ем сн, байы бтнлй хлелнеп йыылыр саын ктп ултырандар, ти.

Ошоно менн кит тамам, улым.

- Омора байан хазина тшртмгнме ни ? - тип ораны Бикбире.

- Ю.

- Нишлп ?

- Бег алын тип.

- Хазинаны тшртмй Омора насар эшлгн, аланы ла башалара етер ине, тип малай енс ыымта яап уйы.

Бретдин арта к ташланы. Арттан эйр килгн, трл арбаларан торан ылыу крен ген ыбайлылыр артынан шыуыша.

- Ана-а, Таналы кренде, тип ысырып ебре Анаол. Йыла ярында бее егеттре аттары бйле тора!

лл ни ки булмаан, лкин трн ген Таналы йылаы боролоп - бормаланып аа. Уны ике яы араай, атнаш айын менн уа урманы. Яр буйарын ерек м тал аплаан. Бт тал тррен бында крерг була: а тал, бр тал, кк тал, кз талы, ара тал, ыыл тал, ырсын тал, ары тал - бте л бында, Таналы буйында .

- Аллаа шкр, килеп еттек ! - тип еел тын алып уйы Байма. - Анау аланда тутайбы! Бретдин! Бте л килеп еткс, “Фатиха”ны уыры!

- Ярай, атай!

ыбайлылыр аттаран тшп, улары бйлп ая яансы, арбалар ылауы килеп етте. Барыы ла ултырышып бткс, Бретдин доа уый башланы:

Бисмиллаи - ррахмани - ррахим.

л - хмду лиллаи раббил лмин

р-рахмани - ррхим...

 

Эй, Млм! Яы урында таштай батып, мерлекк ошо ерг ерегеп, бхетле шатлылы тормош орора насип ит! Тыныс тормош, ишле мал - тыуар ктр сн барлы ммкинлектре бир! Был ере ото келдребег еен! Артабаны тормошобоа Аллаы Тл бтбег л оон мер аулы йл ине...

Доалар уылып бткс т Байма старшина алды:

- Аай - эне! Туандар! Яы ер, Алла бир, уып китербе, тигн уйа торам! Яы урында яыса, матур, татыу, мул йшрг насип итен!

лег тирмлрегее ороп урынлашыы! Мшттреге бт - ял итеп алыы! Баш-к алас, ошо ерн ррк асы урында матур итеп йр ала башларбы. ыран да бер - нис балта отаы саыранбы, тлш эшен башларбы. Был бер. Икенсенн, бойай, арпа, оло орлотарыны ибен алыы! Ошондаы аландара, симле яы еррг сс башларбы. Тимерлекте йтлп тергеерг крк.

р са абатлана торан эштр, ыы-зыы башланды. Берр тирм ора, икенселре мал-тыуар торорло кртлре айау менн урата башланылар. Кемдер аш - ыуа тотондо. Эш менн мшл булан кешелр ояш батанын да имнелр.

Эер тшт. Унда-бында аандар аылан усатар, араылыты сигендереп, ялтылдайар. Бала-саа икерешеп уйнай. Кеше тауыштары, аттар бышырыуы, эттре ирк-ая рп алыуы быа тиклем тын ятан урман-яландара йм тне.

Тик Ирндек тауы ына, ие китмгндй, тыныс ына арап ултырыуын дауам итте. Бында кпме халы килеп-киткнен ул ына бел, тик ип алып бара алмай ул, был донъя менн хушлашандары йктрен ген н абул ит м артабан арап ултырыуын дауам ит.

Тарих биттренд 1648 йылды май айы башланып китте.

Кп т тмй билдлнгн урында Байма утары барлыа килде. Бте л яы ерге тормоштарыбыы ото булын, тип барыын да ыайлыа юранылар, иркенлп йшг мт баланылар.

 

Блек

 

Батша Алексей Романов

 

1662 йылды июль айы. Йй уртаы.

Бт Рсй м Себер батшаы Алексей Михайлович Романовты бгн эш башарыуа дрте л, лте л бик тбн булды. Баша трл уйар кил. Батша булыуары ауыр, ох, ауыр! Кберк эшлгн айын - кберк лгрп булмай. айнап торан Рсй батшалыы элкте уа. Ана, атаы Михаил Федорович, тыныс ваытта батшалы итте. Таы эргенд - йртесе атаы булан: бт ауыр мсьллре атаыны атаы Филорет хл иткн. арай хемтселрене йтеен араанда, ысын батша владыка Филорет е булан, е арарар абул иткн. батша исемен йртсе улына баш елкеп ризалы бирен баша сара алмаан. Филорет, Польша сирлегенн отолоп айтандан у, бт Рсй патриархы итеп айлана. Улы - батша, е - патриарх! Бт юары власть улар улында. Тин р бер эш тик патриарх фатихе менн ген башарыла башланы. Ике ултама булмайынса бер аыы да кс ю. Бына ниндй заманалар булан.

ыырауы елкетеп, Алексей батша янына Куракинды саыры. Тегенее ти ген килеп етте:

- Тылайым, Алексей Михайлович!

- Нишлптер бгн эштр менн булышырлы хлем ю. Коломенский ауылына барып йлнм - хл кермме икн? Экипаж ерлт ле! е бында ал, мин уып лгрмгн аыары уып сы! Крк була - ес хл ит! Приказдары, улары эшмкрлеген арап сы! Блки айныындыр ыартыра крк булыр, блки трг. Тдимеде яып индерере!

- Ярай, государь, аланым! Хер барыын да трмен!

Кенз Куракин батша урынында беренсе тапыр ына алмай. Уны Рсй батшаы ярата, гел ген кшлш, уа тулыынса ышана. Кенз, батша урынында алан ваыттара эрелнеп кит, лкин тик ултырмай, кп кен йыйылып ятан эштре башарып лгр. Думала ултыран баярар, хемтселр, стрелецтар уны хрмт ит, хатта унан ипенлр . Ул батшаа кемделер ошалауы була, теге кеше был тирнн ыуыла, айы са Себер яына иркенлп “йшр” сн ебрел.

Алексей Михайлович Баяр думаы менн кшлшерг ярата ине, бер е хл иткн эштр ва - тйктн ген тора торайны. Был батша осоронда думаны роле л артты, унда торан азалары ла артып китте. Элек утыан да дворян, 9 дьяк. тт анаына бер йыйылып алалар м килеп сыан мсьллре уртаа алып хл итлр ине.

Ни буландыр? Нишлп былай килеп сыандыр - бер аламай. уы осора батша думаны нишлптер йыймай башланы. Кеше ен араанда, ул “Йшерен дума” тп, шулар менн кш тота булып сыа. Земский соборы да роле тшт.

Куракин Гранитовая палатаына кереп ултыры м р приказды яыра килгн аыарын блектрн алып,калдынанткрбашланы.уршкафун берблектнтора: