Айа Болон яланы - тгерр еренд.

 

Борондан ата-олатайаран ксеп килгн рф-т буйынса р башорт ырыуы йыл айын йыйынын ткр.Бындай ырыу йыйындарынан баша ете ырыу йыйындары дрт - биш йыла бер ткрелеп тора. Йыйына Брйн, Тамъян, ергн, Тгер, шулай у ыпсатары с ырыуы: араай ыпса, Бошман ыпса м ара ыпса атнаша. мме ете ырыу килеп сыа.

Элекке ваыттара башорттар йыйындары Тарауыл яланында ткреп килгндр, хер бында уаралар, снки был ялан - урта тшт, Ялан- тгерр ырыуы еренд урынлашан. Бараал ыуынан трк, лимсат менн ондорош йылалары буйында ятан ялан ул. Бик матур аландаран торан ер. Элегерк, тгерр ошо тирг ксеп ултырас та шулары берее ошонда килеп сыып:

- Ай а болон! ай а болон! Ниндй матурлы! - тип ыуанып киткн, имеш тигн йрй. Блки, ысын да буландыр, кем бел инде?

Эйе, донъялар нисек кен греп тормаын, ете ырыу вкилдре, ирк - ая була ла, ошо иркен м матур ялана йыйылып донъяуи мсьллре уртаа сыаралар.

бына юрматылар ырыуы йыйындарын Торатауа, медр - Имнала эргенд ткрлр. Имналаны хер ф тип атайар.

Ете ырыу йыйылышыр була, р ырыуа сапын ебреп аартып сыалар. Уйламаандан дошман баа, бейек тау башындаы бесн бйлнгн д баанаа ут тртлр. Кем кр - ашыыс ярама килерг бурыслы. ре л ут тртп артабан хбр итерг тейештр.

уы ун дрт йыл эсенд ете ырыу берг йыйыланы булманы. уы тапыр башорт вкилдре Мскг барып айтан йылы Тарауыл яланында ткйне, шуны менн всслм. ,, Й мин башламайым, й башалар йыйылып алайы тимйр,” - тип эстн ген уйлап уйы Байма старшина.

Ошо ун йыл эсенд ур грештр булып тте. Башорт ерене трл мйштренд алалар, ллр алып сыып тора. Уса, Бр алалары алып сыты. Урал артындаы ерр, Ист, Тинес, Мейс йылалары буйында бер-нис тит ллр тлд.

фн ген алайы: л булып тл барып, ур ына алаа йлнде. Башорттар яаты яына алып барып тл сн ошонда л трг ораайнылар - рустар ыуанды ына. Улар сн ф - эре терк пунктына йлнеп китте. ф воеводаыны скре бар, айа ушалар - шунда бик ти барып етлр улар. Ситтн хрби кс килгнен ктп тороу кркмй.

Воеводаны таы бер мим вазифаы бар: башорттаран к ялытырмайынса ул атында тотоу.

Шулай итеп, ф л-ала барлыа килде, уны артынса ф йе ойошторолдо. Был й бик ур, уа Казан, Нуай, Уса, Себере айы бер лклре ин. лклре урытар, монголдар дерендге кеек “даруа” тип атайар. ф йе Мскге Казан арайы приказына бойона. Бынан тыш Тубыл, Верхотур йре бар. Улары Себер юлы приказына бойоналар. Бт ошо йр батша хкмте тимерлектр тотоуы тыйы. Кем тимерлект ылыс, г, хнйр эшлй - яуаплылыа тарттырыла. Нисек тимерлектре йшйе? йг, ихатаа тимерн эшлнгн бихисап эш оралдары крк тгелме ни?

Тирм алдындаы тмр 64 йшлек Байма старшина бына ошолар тураында уйланып ултыра. Яыра амар буйына ййлг кстелр. а-ай! мер тигне ти т икн!

Яы урына, Таналы буйына кскн кн кис булан ыма ит уйылып алан, ун дрт йыл беленмй ген теп киткн икн д баа! Килеп ултыран утары бындаы йыла хрмтен “Таналы” тип атанылар. айы берр Байма утары, тип йтерг йрнгндр. Утар ике исем менн йрй. Утары йншенд Арыш йылаы аа. Таналыа барып ушыла ул.

Бына ошо Арыш йылаы аръяындаы рмлект йшерен тимерлек эшлй. Урыны билдле кешелр сн ген “сер” тгел, атын-ы бала-саа, тимерлекк бйле булмаан м бтнлйг белмй уны. Унда алмашлап ике кеше бер тутауы бил бг. Кркле йберре: эш оралдарын, арба тгрмстрен улса, саналара табан, салы ашлау, ат абаны, тырмаы эшл - барыы ла ошонда башарыла. Тимерселр эштрен беллр м тырышып башаралар, килемдре л бар.

Байма старшина тимерлекте е ойошторо: донъя ктр сн бик крк бит! Шуа ыуана ул. ле е ййл ултыра, уйары Таналы буйындаы утара, тимерлект. Улдарына ла ыуана: лкне, Бретдин айырым донъя кт, ысым ына й алып сытылар. Кесе улы Анаол менн берг торалар. Килене - мин. Ике ы, бер малай терлр. Бте л йбт кеек, ййлре матур амар йылаы буйында урынлашан, Таналы утарынан уты сарымдай алылыта, шикелле. Тик арсыы ю. Хмйр бер йыл элек гр эйе булып уйы, шул арала келд бушлы.

Май айыны уртаы. Я мигелене и ймле ваыты.

Старшина башын ктреберк арап, тир-яа к йгертеп алды. Бт аастар йшел шл ябынан, муйыл а сск атып, хуш е тарата. оштар айрауы лмй, кн буйына бара. атын- ыар аланда эштре менн мшл, аылан аандар тиренд йрллр. Артабаныра, алан ситенд, бер тркм балалар сыр-сыу килеп уйнайар. Был ята урыры малайар спк у атып ярышалар. Тормош кндгес ти аым менн китеп бара. “ай, донъя! Башыа ауырлытар тш - барыбер ткре инде,- тип уйлап алды старшина, - ямыш - Хоай улында, бына уны айылай те - едн тора”.

Тирмнн Анаол килеп сыты:

- Атай! Кн алынайып китте, нишлп яурыныа берй кейем алып ултырмайы? шмйеме? - тип ораны ул.

- шгн ю ле! Бына ткн мере баштан ткреп, ваыт уарып ултырам ле арттарса.

- арт итере ине! Бее ыайа, аттан тшмй, кндр буйы йрй. ине кеек ау кеше ирктер. Етенсе титне ыуып бара атайым, ти - билли, ышанматар!

- Аллаа шкр, улым! лбитт, аулы - байлы. Мин инде йшрен-йшгнмен, ашарын-ашаанмын, бына ег, балалара, килендрг, туан-тумасаа аулы бирен!

Ат тоятары тупылдаандай тауыштар ишетелеп алды. Байма старшина е ултыран тмренн тороп, таныра телгндй, у улын аш тн уйы. Танып булмай.

Ике йш ыбайлы туранан-тура а тирмг сабып килеп тутанылар. Аттаран тштлр.

- сслмлйкм, хрмтле старшина! Мим йомош менн килдек, Байма аай, и слм-хат килтерек. Хат тик старшиналар сн тйенлнгн. Уыас та - барыы ла алашылыр.

- Рхмт, егеттр! Тутап сй эсеп китеге!

- Тутай алмайбы! Рхмт!

- Булмаа, ымы емереп китеге! Анаол! ымы алып бир ле йт кен!

Егеттр торан кй ымы емере лр , аттарына атланандан у хушлашып, килгн ятарына арай боролоп, аастар араына инеп китеп, кн юалдылар.

- Анаол!

- !

- Кил ле бында! Уып сы!

Анаол хатты асып, рп хрефтре менн яылан ре уып алып китте:

 

“Хрмтле ааал! Кнбатыштаы ярты айа ошаан ялана унаа саырабы! Ваыты: йомадил л айыны беренсе кн. ег билдле булан ике ааала был турала еткереге! амар буйындаылара аартыы!”

 

- Кемдрг аартыра крк, атай?

- Итибар менн тыла: ана йылаы буйында Ингилде тархан ййлй. Шуа хбр итерг тейешбе. Таы Нуай юлы тарханы Ишмхмтте тап м ошо ре еткер. Юл ыай Сыыара аарт: Яшымбт, Биол, Имнол ййлренн икешр кеше ебрендр! Аланымы?

- Аланым, атай! асан сыыра? Бгн кме?

- Иртг юллан. Бгн юла ерлн! Йомош-юла бер-ике иптшеде эйртеп ал! Хатты таы бере уып сы та ута я! Шулай крк...

Айа Болон яланына барыр сн ондорош йыаын кисеп сыыра крк. Йыла аръяында, кктге ярты айа ошап, тыныс ына ййрп ята ул. Бындаы ерр - тгерреке. Был яландан арыра ер ргн, Брйн, ыпса, Тгер ырыуарыны сиктре осраша.

Тын ына ятан ялан тшк арай йнлн тшт, снки кн ген арай саырылан ырыу вкилдре килеп етте. Оаа умай йыйынды башлара булдылар.

Йше буйынса и лкне булара йыйынды асыу эше Байма старшинаа бирелде. Ул отлау ен йтте л йыйына рйес айлара крклекте йтте. Йыйынды етклсе м алып барыусы итеп бер тауыштан Нуай даруаы тарханы Ишмхмт Длтбаев айланды. Ул алара сыты ла башланы:

- Туандар! Мслиминдр! рштр!

Бгнг йыйын - йшертен йыйылыш. Бында йыйылышып кш тотанды оон олатар белерг тейеш тгел. унара йрнк, тигн хбр менн айтыы! Икенсенн, Ингилде тархандан ег кп слм. Ул, лкн кеше, ауырып киткн. Шул арала бында кил алманы. Бында килерг сыас та уа уылып киттем. айтанда уылып, бында ним йлшкнде тархана еткереп китермен, тип уйлайым.

Аай - эне! Ошо ун етенсе быуат башланандан бирле башорт еррен, халына тыны ю. Талайар! Ерре талайар! Баш ктреп кен ебег итибар иттермк - булма. Баша сара ю! Икенсерк сбптр етерлек. Ниндй сбптр у?

Беренсенн, урытары отоона бирелеп, башорт еррен рхсте Жунариянан ксеп килгн ксм халы - алмытар урынлаша башланы. Ер сн ике халы араында дау упты. Аптыраас, уры длтенн ярам ораны, талашты тыныс юл менн хл итерг крк, тинек. Ярам иттеме? Ю, ярам итмне. Киреенс уры хкмте алмытар яына ауышып, ер сн крште тыя. ф воеводаы: “Ер башорттоо тгел, Рсй батшаыныы, кем алмытара аршы сыа, шул лем язаына тарттырыла” тигн бойоро яып таратан. Был А батша менн тгн килешее тупа решт бооу икне кренеп тора. Хер бихисап ерр алмытара алды.

Икенсенн, урындаы санауниктар ябай халыты ны ыйырыта. Быныы барыыа ла млм, снки еге бер тутауы креп йрйг.

снснн, алымдар артандан-арта. Был турала йткн ребег ола алыусы ю.

Дртенсенн, уры длте тарафынан ерребе тартып алына. Унда ныытмалар, ллр т бара. Кемдн аланыр сн, йки кемг жм итер сн ллр тл? Яын-тирл бер- ниндй дошман кренмй баа! Тимк, улар бен аланыу сн, бег жм яар сн тл.

Ошо арала Себер м Казан юлы башорттары баш ктрерг ерлн. Улара Уса, юлында йшселр ушылыра торалар.

Бгн бе бер мим мсьлне хл итерг йыйылды: яуа ушылабымы, лл юмы? е шуа нисек арайыы? Халы шаулашып алып китте:

- ушылыра крк, кп ндшмй йрнк!

- Санауниктары кметере йнг тейе - ушылайы!

- Яуа ктрелйек.

Бер тптн “яуа ушылыра”, тигн арар абул ителде.

Йомалау ен Ишмхмт тархан былай тип бтр:

- Шуны белеге: Себер даруаында еткселекте ары Мргн тн ала. Ихтилалды ул башлара тейеш. Бее бурыс: яу башланан еррг сая егеттребее ебреп ярам ите! орауар бармы?

- Ю.

- Улай булас, таралайы, эштребе кбйеп тора.

Байма старшина улы Анаол менн беренселрн булып уалдылар. Старшинаны ике аауылы улар артынан тшт. Йылайыр йылаына тиклем юл арыу булды. Йылайыр, шунан уа йылаларын кисеп сытылар. Урал ыртына арай менн башланылар.

- Был ерр тгеррекеме? - тип Анаол атаына орау бире.

- Эйе.

- Атай! Бее эш нимнн башланыра тейеш, - тип таы орау менн Анаол атаына ндште.

- Мин д шул турала уйлап кил инем ле. Баа, ин д шуны уйлайы икн.

Улым! Мин инде лкнйгнмен, етмеште ыуып барам. Ат менеп, у атып йрй торан ваытым уан. Шулай а ситлшмйскмен. Яу сыа - ярам итермен. Нисек ? Бына шул турала уйлап барам ле мин. Анаол ин, мине вари булара, шуны мейе киртеп уй: Нуай даруаы башорттары ре баш ктрмй, баш ктргндрг ярам итеп атнаша ына.

Крш башлар алдынан уа ерлнерг крк. Кплп у-ян, г, ылыс, хнйр, сумар крк. Тимерлек булмаа - уыш оралдарын эшлп булмай. Шуа кр тимерн оралдар эшле аайы Бретдинг йкмтерг торам. Уныылара был эш кптн таныш.

Таы яшы аттар крк. Ат булас, йгне, эйре, айылы булмай. Кейем - алым, аы - тлек хстрл эше л тора. Был эштре мин тм алырмын. и эште и яуаплыы элгск: сая егеттре йыйып, яуа ерл. Шуны иед тот, улым: ине эш йшертен алып барылыра тейеш! Яуа киткндре кеше белмй , крмй алын! р берее сббен табып, йтеп ййлн ,, ысына “ ала - шп булыр ине. Оайлы булан “сйхтк” йки ыра “уыра” китеселр кбйерг тейеш була инде. Бына ошо эштр менн и булышыра тура килск, Анаол. Ишетеп бараымы?

- Ишетеп барам, атай! Тырышырмын.

Артабаны юлды йлшмйенс ттелр, снки р кем уйар тулынына сумды. Яуан кем тере, кем ле айта бит ле! Яуа сыыу бер ыы йки ыуаныслы эш тгел, лбитт.

амар буйына еттелр.

Тбитте и хозур мле. Ана, йырара йырланан амар ыуы, а томана трнп, яй ына аып ятыуын дауам ит. Был йыла ыуын кемдр ген эсмгн? Иран биллре, ыпсатар, массагеттар, даихтар - улар бте л трки телд аралашан Сак биленн сыан ырыуар. Шунан монгол - татарар, нуайар...

бындаы йыла - тауары мыжышып, й уышып,й ярашып мер ргн м балаларында бер-ниндй эштре ю. Мер йылдар тер, блки, ниндйер ырыуар бтр, юа сыыр. орур тауар ала торор, йыла ыуары аа торор, снки улар тик тбит анундары буйынса ына тереклек итлр.

 

Блек