Таналы буйында алам 3 страница

Ике тркм бер - берее менн эт т бесй кеек талашып, теш айрашып, ошалашып йшйр. Ва - тйк интригалара итибар итерлек ваыты ю уны, иркенлп ял итеп тик ултыраны ла ю. Бына , млн, Кремлд беренсе типографияны ул ойошторо, ошо арала хкмт аыарын ерл эше тиерк китте. Баярар яратып бтмйр уны, снки улары оон баяр тундары менн Кремлг инерг рхст итмне м итмй. Ана, Европа кешелре ыа кейемдр йрй: атлаанда ла, эш эшлгнд л амасауламай.

Славян - грек - латин ауадкмияын асыуа кпме кс алды. аршы килеселр бихисап, ул барыбер астыры. Эргенд йргн баярар томана, кп лшн белеме имза уйыуан ары китмгн. Бына ул буш ваыттара музыка менн шллнерг ярата, нота грамотаын ентекле йрнде. Халы араында таралып китен сн бер- нис йыр яы, яыра кантата яып бтр. Сирк булан сатарында йыр тылап, уйланып тора торас, тотто ла литургия яы, ,, Обедне “ тип атаны ул, уны тауыштара айырып дрт тауышлы итте. Сиркр йырлайар - шп яырай, дрт тауышы ла ишетел. Византияны йыр - музыкаынан бер айтыщ тгел был беренсе рус литургияы.

Атаы Алексей Михайлович бигерк т Федора ки м трн белем бирерг тырышты. Улы бик отор бала булып сыты, уыуа ынтылып ына бара, бирелгн эштре тулыынса лштерерг тырыша. Шиырар яа башланы. ле сирк уылан псалмдары руссаа йлндереп, шиыр формаына килтереп рифмалап сыты.Тик оаыра шллн башлаа - арый. Блкйн аулыы насар булды, рустара ят булан цинга менн ауырыны, тен ат санаы атында бер са тапалып алды. Ярай ле, оа ына ауырып ятандан у, ауыты.

бына бер туан ааы Алексей Алексеевич, атаыны вариы, батша булып ултыра торан ааы, 1671 йылда вафат булып уйы. Алексей ааы мрхмдн лкнерк апаы Софья бар, таы Федоры бер туан устыы Иван - барыы ла аталарыны беренсе атыны Наталья Кирилловна Нарышкинаны балалары. Иван аыла ай бала. Атаыны икенсе атыны - Мария Ильинична Милославская. Унан бер малай тыуы, Петр тигн исем уштылар ул тикторма малайа. йбт илй Федор: 1674 йылды 1 сентбрь кн ине. Атаы кейенерг ушты м улар Кремль алдындаы майана сытылар. Бында халы йыйылан. Атаы ошо халы алдында сыыш яаны м ошонда у Федоры тхетте вариы итеп илан итте. Атаы Федоры улына изге крест менн скипетр тотторо м йтте: ,, Благословляю тебя, сын, на царство! ”

Бына шулай башланды уны батшалы итее. Оаа барырмы, юмы - бер Хоайа билдле.

Тик оаа барманы уны батшалы итее. 1682 йылды башында сираттаы Рсй батшаы Федор Алексеевич вафат була.

1681 йылда башланан башорт ихтилалы Федор батша лгндн у дауам ит, бер йылдан у, 1682 йылды яында киреенс ксй. Баш ктреселр амар алаына жм иткндр, Кнгр амаандар, Кама тиренд хркт иткндр. Июнь башында Кама аръяындаы ллр тиренд ур алыштар була. Ошо алыштвры береенд ихтилала етксее Сйет яралана, лкин алыш дауам ит.

Нуай юлындаы баш ктреселр фг тиклем бары еткндр. Башорттар менн берг алмытар а булан унда.

Халыхрктен емлшее, алмы отрядтарыны Башортостанда кренее хкмт хлен етди атмарландыра. ф воеводаыны был отрядтара аршы жм ойошторорло кс булмаан.

Бындайшарттарахкмтбашорттары тынысландырыра тырыша. Ул ене мржжтенд христианлыа ксерен баш тартыуын белдергн, трл мрхмттр кртерг в биргн. Мржт боланы тыныслана барыуына булышлы иткн. Икенсе ятан, Казан воеводаы Урусовты язалау отрядтары жмг кскн.

Шулай итеп, 1683 йылды кнд Башортостанды кпселек лшнд ихтилал батырылан. И ем атнашан яусылар язаланан. Казан юлы башорттарыны етксее булан Тлкй аылан, бихисап еткселр атып лтерелгн. Кп яусы уыш ырарында ятып алан. Язалау отрядтары башорт ауылдарын, ййлрен яндыран, ыйратан,

Мск Кремле тормошо менн йше дауам итте. Федор Алексеевич гр эйе буландан у, тхетк уны балаы ултырыра тейеш. Федор мрхмде, ике тапыр йлнеп лгр л, балаы булманы. Уны урынына ике устыы бар: Иван - бер туан устыы, бер ата - снн. Петр устыыны с баша, ата бер. Уны се - Нарышкина Наталья Кирилловна.

Иван тыумыштан аыла зиф булды, уа хер ун алты йш. Петяа ун йш, бик теремек, бт нм менн ыыыныусан, шаян малай булып еп кил. Икеене д батша тхетен ултырырай хоутары бар. Шуа кр арайа бер - береен аршы булан ике тркм барлыа килде. Милославскийар Ваняны тхетк ултыртыра тырышты, Нарышкиндар - Петяны. Бер - береен аршы булан был ике тркм электн к бар ине, тик эштрен атыртын алып барылар. Хер алыш асытан - асыа ксте.

Длт башына кемде батша итеп ултыртыу мсьле таы алы плана сыты.

Патриарх Иоким менн кпселек баярар Петяны уйыу яында булдылар, улар уйлауынса, длт башына ир Иванды батша итеп ултыртыу - е хыянатсылы. Баярары кпселек лшн таянып патриарх Иоким ун йшлек Петяны сирк м майанда рус длтене батшаы итеп илан итте. Баярар м хемткрр уа ант иттелр. Петры се Наталья Кирилловна улына регент итеп уйылды.

Лкин Петяа длт менн идара ит башлар сн оон юлдар те бар ине ле. Ун йшлек малайы батша булып ултырыуына Софья еткселегендге Милославскийар аршы сыты. Телк бер ген: ниндйер юл менн Иванды батша итерг! ене ошо мкерле уйын Софья стрелецтар ярамы менн башарыра булды. Милославскийар ,, Иванды Нарышкиндар лтерерг ерлнлр “ тигн хбр тараттылар.

Петяны батша итеп айлаанды снс кннд Софья отоона тшкн стерелецтаран айланма тркм двореца килде м улары электн ыйырытан полковниктары усылар улына тапшырыра тигн ультиматум уйылар. Нарышкиндар был талапты трг мжбр булдылар. Полковниктары ула алып майана сыарыуары булды, бында йыйылан халы тркм ула алынандары глп - йолослап лтереп алдылар. ре ялы полковниктары лемг дусар итеп Нарышкиндар бола ошоно менн тутар тип уйлаайнылар, мм ул тутаманы.

Софья арай усыларыны башлыы Иван Андреевич Хованскийы бола ктрерг кндер алды. Т Нарышкиндар Иванды лтергндр тигн хбр тараттылар.

15 май кн пушкаларын таып, байратар тотоп усылар батша арайы алдына килделр. Матвеев, париарх м баярар улары тупала аршы алдылар м бер а кшлшкндн у тере Иван менн Петяны балкона сыарып усылара крттелр, таралыра уштылар. Стрелецтар тыныслана ына башлаайны, эште Михаил Догорукий боо. Ул бола сыарып йргндре лауылдап рлй башланы, язалау менн янаны. Усылар шунда у уны тотоп алып йолослап теге донъяа оаттылар м батша арайына теп инеп, Нарышкиндары лтерерг керештелр. Был анлы мхшр с кнг уылды. Усылар Иван менн Петр берглп батшалы итен тигн талап уйылар. Баяр думаы м Собор Иванды беренсе, Петры икенсе номерлы батша итеп тйенлнелр. Софья регентша булды. Петр менн се Мск эргендге Преображенский ауылына ебрелде.

Софьяны власть башында булыуы ете йыла уылды. Уны и яын ярамсыы булып Посол приказы башлыы кенз Василий Голицын булды. Регентша уны хкмт башлыы итеп тйенлне, Шакловитыйы Кремль усылары башлыы итеп уйы.

Иван м Петр ысынбарлыта идара ите бтнлй атнашманылар. Сит ил унатары буланда ына, улары тхет креслоларына ултыртып, кртеп ала торайнылар.

Петр кн айын Софьяны ме урая бары. 1687 йылда ул батша булып ултырыра ынтылып араны - стрелецтар аршы булды.

1689 йылды 8 авгусы.

Ошо кнд Софья стрелецтар менн Преображенскийа жм итерг, Петяны лтереп е батша булыра йыйына тигн хбр ауыла килеп етте. Петр Троице - Сергеево монастырына инеп йшенде м ен торо булан усылары йыя башланы. Архимандрит Софья эргендге стрелецтары бында, монастыра приказ яып саырыра крк тигн кш бире. Петр уны тыланы м тап шулай эшлне. Приказды алан усылар отряд - отряд булып монастырь яына аылдылар. Тик улар араында полковник Шакловитый ына кренмне. Петр менн йлшерг ебрелгн патриарх Иоким кире Софьяа айтмай шунда алды. Патриархты Троице - Сергеево монастырында алыуын ишеткн баярар, кенздр Петя эрген ашытылар.

Шулай итеп, Софья уйлмаанда хрби терке тороп алды.

Кс бизмнене яына кскнен кргн Петр ошо у кнд, усылары менн берг, Кремлг барып урынлашты. Уны юлына аршы тшсе осраманы, киреенс уны Кремлг килеп тхетте билен ишеткндр ыуандылар ына

И т Шакловитый ула алынды м Петра аршы буланы сн язалап лтерелде. Шунан Софья арайан ситк тибелде. Уны Новодевичий монастырына а атында алып киттелр. Унда регентшаны монашка иттелр м Сусанна исеме бирелр. Ошонан у уны кельяы ксл а атына алынды.

Бына шулай Рсй иленд Петр Беренсе эпохаы башланып китте.

Блек

Азов походы

СофьяАлексеевна монастыра урынлаштырыландан у да ике батша идараы элеккес дауам итте. Петр бт эштре алып бары, Иван декоратив функция т менн ген сиклнде, рсми йлшер ваытында г ыылманы, кберк сирк булыра тырышты, Петр устыына бер ниндй амасаулы ылманы.

Петр Беренсене терге - Приображенский м Семеновский полктары. Хрби эш менн шллнерг ярата ул. Армия бар, ул ниндй ? Кслм, ксм ? Быны тик хрби поход ына ралай ала. Петр батшаны башында ырымды, йки Азовты була ла яулап алыу телге уянды, башынан сымай а уя был уй. Ах, уны ула тшргнд шп булыр ине л ул, и миме - дигег юл асыласа! Ул ваытта Азов флоты булдырыуа бер аым ына аласа. был поход, Азов походы, йш батшаны аллы беренсе аымы буласа!

Бына шуа кр ул Азов ныытмаын баып алыр сн похода ерлн башланы. 1695 йылды яында Приображенский ( адмирал Лефорт ), Стрелецкий ( генерал Гордон), Семеновский ( генерал Головин ) полктарынан торан егерме мелек скр Азова йнлде. Батша е л скр менн уша сыты. Мск, Волга, Дон йылаларын кисеп, ныытмаа ун биш сарым етмй урынлаштылар. Улара баярин Шереметьев етклгн ун бер мелек скр килеп ушылды.

Петр Беренсе ябай бомбардир булып уышта атнашыра булды, йни е туптан атып тораса инде, Алла бир!

Килеп еткн скр яла тутаны, урынлашан урындарын яйланы, тртипк килтере.

Уйламаанда ,, тел “ алыра форсат тейе, рустары яына килеп урынлашыуын белмй унар ылып янычары тотоп килтерелр. Уны йтеенс ныытманы ете мелек гарнизонына таы ме ярым янычар килеп ушылан. Далала ырым ханыны атлы скре урынлашан. Рустары похода сыанын беллр, бында килеп еткнен имй аландар икн.

Генерал Гордонды тдимен абул иттелр: Азовты малайынан, туранан - тура штурмлара булдылар. Туптар эш башланы. Ике ятан атышан туптар канонадаы атында рус скре жмг ксте, тик ксл ут атында ныытмаа яынлай алманы, кп лектр алдырып сигенде. Далала урынлашан ырым ханы скре арт ятан жм ойошторо м уа аршы сыан Дон казактарын сигенеп торора мжбр итте.

Рус армияыны икенсе жме л уышы тамамланды. Кренеп тора - Азов ныытылан, яын барырлы тгел. Полк командирары ултырышында армияны алап алыу сн жм итее тутатыра, тигн арар абул ителде. Шулай итеп, рус армияы хурлылы решт, Азов ныытмаын ала алмайынса, кире айтып китерг мжбр булды.

Уышы поход Петр Алексеевичты арыуын айнатты. айтып еткс т генералдар менн бт етешелектр тикшерелде м икенсе Азов походына ерлек башланды. Эшлне эштр м грештр:

1. с генерал урынына бер баш командующий билдлрг! Ул туранан - тура полк командирары менн еткселек итерг тейеш! Был вазифаа баярин Алексей Максимович Шеинды тйенлрг, уа генералиссимус држен бирерг;

2. Мск эргенд, Азова ошаан ныытма тп, уны штурмлара йрнерг;

3. Воронежда м Яуза йылаы буйында флот трг. Был эште башарып сыыуы адмирал Лефорта тапшырыра;

4. Башорт кавалерия полкын саыртып алыра, атлы казактар анын кбйтерг, армия анын ике тапыра арттырыра;

Флот т инуара у башланды. Воронеж, Дон йылалары буйында верфтар ойшторолдо. Унда 26 ме балта отаы ебрелде. Улар кн - тн флот эшлг керешеп киттелр. Планлаштырылан эш апрель айында тамамланды: 23 галера ( кп ишккле ур км ), 2 корабль, 4 брандера ( блкй судно ), 1300 хрби км ыуа тшрлд. Хрби кс нисбте иелерлек арттырылды. Улар бейек стенаа ти ген менерг ат - ат йрнделр.

1696 йыл. Я.

Рус скре Азов л - ныытмаына яынлашып урынлашты. оро ер яындаы л стенаына параллель итеп рустар стена - вал ктр башланы. Бында кн д ун ике ме кеше эш башары. Вал тлп бт менн уны тн ултыртылан йрлгн пушка л арай ут асты, л стенаындаы туптара тп т аттылар. Трктр яуапы алманы, улары да туптары телг килде. Тегенд - бында ут ялындары ктрелде, ала емерел башланы.

ырым ханы жм ит ала тип, улара аршы сыып алышыр сн, казак м башорт ыбайлылары у м ул флангылара оатылды. Рус флотилияы лне ыу яынан аманы. Туптары тутауы атыуынан ала - ныытма ара ттн менн тулды.

Баш командующий генералиссимус Шеин атыуы тутатып торора ушты м а лм тоттороп, ике казакты Азова ебре. Ул ик трк скре башлыы, л коменданты Хсн Арылан улы менн осрашып, ,, уышы баш алыы “ тигн тдимде еткерерг тейештр. Ике берее кире айтманы, комендант енд бер казакты аманат итеп алдыран. Хбре шул: ул, Хсн бей, уыштан тайпылмаяса, лне алаяса. Таы бейе шундай тдиме бар: алыш алдынан ике ятан берр батыр сыып, берг - бер лемесле хнйр уышын ткр.

Ризалашмайынса булмай: тртибе шулай.

Рустар оа ына баш ваттылар. Кемде батырар алышына берг - бер сыарыра ? Титлгндр араынан бер тауыштан башорт полкы башлыы полковник Алдар батыр Ингилде улын айланылар. Буйы, Петр батшаныы кеек, бер сажин тире. Атта ота йрй, хнйр менн ете алыша.

Алдар батыр Петр батша м генералиссимус Шеин менн хушлашан ваытта рус армияы сафа теел башлаайны ине. Трк янычарары л стеналары тн менеп теелештелр. Урталаы асы майанда Алдарбайы черкес ырыуынан сыан трк батыр ктп тора. Теге м, айыу ыма йыуан кле, битен йн аплаан, януара ошап торан, ошоа тиклем бт крштр ееп йргн блен - янычар булып сыты. Ятаганы башорт батырыны хнйренн оонора м ккере.

Тарих биттрен инеп, быуындан - быуына кс барып, ошо кндрг тиклем килеп еткн лемесле алыш башланды. Хнйр уышында кем дошманын лтер - шул еесе. Ике яты да скре, теелешкн урынында алып, алышты тын да алмай кт. Ситтн арап торандара ике батыры хнйррен ула тотоп йрлшп йрре, бер ала ынтылып, й кире янтайып йрре шаярышып йргн кеек кренеп кит ине.

Бына батырар бер - береен йбештелр, крмклш башланылар, иклп олап киттелр. Ссе ырып алынан черекес Алдары тн к менеп ултыры.

Бт майанда бер тынлыы урынлашты, бт арап торандар сн ваыт лсме тутаны. Унда ни буландыр - белеп булмай.

Кпме ваыт ткндер, бер са, башорт батыры тнд ултыран черкес блене, яй ына янтайып ауып тшкндй булды.. Ситтрк ктеп торан ике батыры ике баауылы алыш булан ерг йгере. Алдарбай батыры баауылы килгн ыайы хле бтп ятан башорт батырына ярам итеп аяына батыры м ,, едек “ тигн ишара яап улын к ктре. Рустар яында ксл ,, ур-ра” тауышы яыраны, шатлылы шау - шоу башланды.

Кс тгел - таыллы еде. Рустары геройы, бт рус скре араында и таыллы булан башорт батыры еде!

Алдары башында ыа ына бер мл иенд алды. Крмклшкнд Алдар ата алды, черкес т алып ятаганы менн уны йрген тбп елтнгнд, ул, ике уллап дошманыны хнйрле улын тотоп, шаарып лгр м ятаганын уны ен арай бора алды. Хле бткн черкес хнйре тн е к оланы м ул бер - ни тиклем хркте алып торо ла шунда у йнен бире. Алдарбай итн яы...