Ырымбур экспедицияы м уны эемтлре
XVIII быуатты 30-cы йылдарында Сенатты обер - секретары Кириллов Рсйе кнъя - кнсыышына хрби - сйси экспедиция ойоштороу проектын хкмтк индергн. Масаты: Башортостан менн аастан сигендге р йылаы буйында яы алаа - Ырымбура ниге алыу. бей батша Анна Ивановна, проектты хуплар алдынан, Тевкелев еткселегендге илселре аастана йлше сн ебргн. Масаты: Кесе Жуз ханы белхйере Рсйг ушылыра ндрг, килеп сымаа - Кесе Жузды подданныйлыа кндереп торора крк. Был эште Рсй хкмте Тевкелева ушан.
фг килеп тшкн Тевкелев аатар яына барыу сн илселр исемлеген Алдарбай тарханды ла индергн м уны фг саыртты.
Китте Алдарбай фг, шик - шбе мейене быраулай: таы ни булды икн ? Нимг саырталар ?
алаа кил -кре: Мск яынан кмк кешелр килеп тшкн, аатара илсе булып барыра тейештр икн. Башлытары - Тевкелев Алексей Иванович. Суындырылан татар, русса ла, татарса ла иркен йлш. Элекке отломхммт мулла, хер - рус полковнигы. Кесе Жуза берглп барып йлнерг тдим яаны ул.
Тегелй - былай йлндереп уйлап - уйлап торо ла ризалашты Алдарбай. Хер ул - брйндре старшинаы булып та хемт ит, снки тыныс ваытта, уыш - хтр булмаанда, тарханлыты крге ю. Тарханлы - хрби вазифа, руссаа йлндер - полк командиры, полковник була инде.
Илселре оата барыу сн башорт яугиррен д алыра буландар. Быны белгс, Алдарбай асылар тркм башлыы итеп ен оата килгн Шоары тйенлрг тдим итте. Риза булдылар был тдимг. Тевкелев Шоары саыртып алып былай тине:
- Егет! ине асылар тркм етксее итеп билдлйем. Хер ин ми туранан - тура бойонаы, шуны иедн сыарма! Бгндн старшина Икев кешее булыуан тутайы, - тине. Сыас, Шоар Алдарбайан ораны:
- айнаа! Нишлп ине фамилияды бооп атай ул ?
- Уры дкминттренд шулай яылан - Икев тип.
- Мин барыбер ине ризалыы бер эште л башармаясамын, шулай йлшйек, айнаа.
- Ярай, шулай булын, кей.
Илселр ур ылау булып тейлеп фнн сыып киткнд йй ахыры булып кил ине.
Ылау алдынан Шоары ун асыы ыбай бара. Араларында Алдар Ингилдин менн Алексей Тевкелев йнш кил.
- аатара илселр башлыы итеп батша ли йнптре мине айланы, - тип йлп кил полковник, - мине арайа урлайар, ниндй эш ушалар а башарып сыа торайным. Быныын да башарырбы, Алла бир!
- Исеме урытыы булас, татарса йлше ыы крен. Сиркг йрйгр суыныра ?
- Айырым йрмйем. Кмк уры йыйылан урында кеше ыайына суынам, мосолмандар араында булам - уынам. Мин аяттары береен д онотмаанмын!
- Биш намаы ла белеме улайа ?
- лбитт, белм. аатара барас, биш намаы тел трмен тип уйлап барам ле. Унда мине отломхммт мулла тип таныштырырыы м шулай тип ми ндшереге!
- Шулай др булыр, - тип баш елкте Алдарбай, - улар дини кешелре ны ихтирам итлр, араларында муллалар ю тиерлек, буланы да башорт неленн. аа ханы белхйер ле кеше тир, ипк килтерее ыйыныра булыр инде! Былай блктре йллмй аланыы, моайын, файаы тейер, - тип яланы тархан.
- Ипк килтерербе ханды, Икев. Мин бара - уны сн айырма, - тип кпренеп алды полковник, - бына йрп айтас, блки, мине таы юарыра ктрерр. Й генерал итерр, й губернатор итеп тйенлрр, крере ле шунан ,, абыйыды ”!
,, Был м бнд таы ,, зм - зм “ ыуын эсеп алан да баа! йтгр, ауыынан аы е кил, теле л асылып китте” - тип уйлап алды Алдарбай тархан, тик был турала бер - ни йтмне, е икенсе юыта дауам итте:
- Яйыа яынлаас та белхйер хана сапын ебрйек! Бее аршы алыра ышаныслы кешлрен ебрен! Далала аып - туып йргн тркмдр кп була торан, аланыу крк!
- Др фекер йтте! Шулай итербе инде.
Яйыты аша сыас, лагерь ороп яла тутанылар, хана сапые ебрелр.
Сапындар тркм ана ткс, ораллы аатары эйртеп йлнеп айтты. аатар араында тарханды танышы Бкнбай а бар. Ул Алдары осалап у алды, хл - хел орашып алып китте, шунан Тевкелев менн танышты.
Юла бик ти ерлнделр
Илселре карауаны осо - ырыйы булмаан аа далаларына инеп китте.
Был ятара барыуы ауырыра булып сыты. Тгрмстр ома бата, ауыр арба тартан аттар ти йонсой. Шулай а хан урдуаына мажараы ына барып еттелр, бушандылар, урынлаштылар м ханды саырыуын кт башланылар.
Хан ике кн кттргндн у абул итте. Полковник менн тархан уа иклшеп кен инерг булдылар. А тирм алдында кп кен кеше хан саырыуы буйынса оролтайа йыйылан: батырар, бейр, солтандар, старшиналар - барыы ла ике Рсй илсеен к араштары менн ген оатып алдылар, атыусы булманы.
белхйер хан атлас ятытар араында ултыра ине. Илселре слмен яуап итеп башын елкте м трг саыры. Ултырышыу менн Тевкелев кйл итеп бер - нис ыа срлре уып сыты м доа ылды. е м Алдарбай мулла менн таныштыры, бей батшаны Грамотаын тотторо, шунда у илселре киле масатын асып алды.
- Масатыы алашыла, лкин мин лег бер ндшмйем. Был мсьлне оролтай хл итерг тейеш! Уа кр халы алдына сыайы! - тип хан йтте л беренсе булып тыша атланы.
оролтай бик талашлы булды, шулай а Рсйг подданный булыра тигн арар к сыты. Ошо арар араында Ырымбура ниге аланда аатар яынан амасаулы та , жм д булманы.
Лкин башорттары ипк алмау талаш - тартыша, уыра биш йыла уылан ихтилала килтереп еткере.
бей батша Анна Ивановна 1734 йылды 1 майында Ырымбур экспедицияы ойоштороу проектын хуплаан. Уны тормоша ашырыу сн батша экспедиция етксее итеп Кирилловты, ярамсыы итеп Тевкелевты уйан.
Экспедиция 1734 йылды июнь башында Петербургтан уалып сыып, фг юл алан. Был карауан эсенд 3500 алдат, драгун, казак, офицер бар. Таы бер - нис инженер, геодизист, географ, канцелярия хемткрре, сауагр ингн.
Кириллов менн Тевкелева батша тарафынан сиклнмгн хоутар бирелгн, улара бт власть органдары яындан ярам итерг тейеш булан.
Бындай эштр тураында тик башорттара ына аартыусы булмаан. Экспедиция ерлнгнен башорттар Петербургтаы Тусура мулланы бт халыа исемлп яылан хатынан белгн. Тусура мулла ене хатында, рустар бт башорт ерен баып алыра, улары бт хоутан мхрм итерг уйлай, тип яан м Ырымбур алаын алыуа бт кс менн аршы торора ндгн. Шул хбре алас, башорт тархандары, старшиналары йыйын йыйып кшлшкндр м экспедицияны бара торан ерен ткрмк арар иткндр. Был арары бт дрт даруаны башорто хуплап абул иткн.
1735 йылды майында башорттар йыйын исеменн экспедицияны масаты тураында алатма алыр сн фг ике вкил ебргн. Лкин власть башында тороусылар тп халы менн килешеп эшлрг уйламаан: килгн вкилдре тумап трмг япан. Был хлдн у императрицаны ен барып йлшерг паспорт алыу сн таы ике вкил ебргн. ф властары бер вкилде лтергн, икенсеен сыбырты менн ярып, трмг ташлаан. Кириллов йыйында атнашан бт кешене трмг ябыр сн тотоп килтерерг бойоро биргн. Башорттара орал тотоп кршк алыуан баша сара алмаан.
1 июль кн.
Нуай даруаыны Килмк абыз Нурушев еткселегендге с мелек отряд экспедицияа ушылыра баран Вологодский драгун полкын тар - мар итеп ташлай. Ошо у кнд Аай Ксемовты скри тркм экспедицияны алы лшн жм итеп сиген.
Сентябрь айында Ырымбур алына торан ерн карателдре менн башорттара аршы похода сыан. амар лен барып етеп, болала бтнлй атнашмаан ун туы башортто хкмг тарттыран: берен осло аыа ултыртан, икенсеене ая - улдарын сабып ргн, аландарын атыран. Артабан китеп, 10 кн эсенд 21 ауылды яндыран кешелрен тотошлай лтергн, булан малдарын аытарын тартып алан.
Уны артынса Тевкелев карателдре менн й тамаына арай йнлгн м декабрь ааында барып етеп, баш ктреселре элй башлаан.
1736 йылды 19 инуарында Тевкелев йнт ауылына килеп урынлашандан у, ауылды бт йепе халын ырыу эшен тотонан: медн ашыу кешене, атын- ы м бала - саалары ла алдырмай атып, т снсеп лтереп бткн. Таы 105 кешене абара биклп, терелй яндыран. Ошо от осос енйтте шаиты булан Петр Рычков: ,, ...Улары к п ысырышыуынан м мылты тауышынан унда йн тетрткес мсхр булды,”- тип яан.
йнттге анлы мхшрн у Тевкелев йыртыслы ылыуын дауам иткн, Себер м Уса даруаларында башорттары 51 ауылын яндыран, бер - нис ме кешене лтергн. Бт ораллы кстре башлыы итеп ебрелгн генерал - лейтенант Румянцев карателдре бтен л Тевкелевтан лг алыра ушан. Лкин карателдр баш ктреселре урыта алмаан, крш аяуы т алан. Язалау командаларына аршы Йосоп Арыов,Тлксура Алдаолов, отоай батыр, Инол Ммбтов, абан Себеролов яугирре уышлы крш алып барандар. Баш ктреселре йн аямай уышан. Февраль айында улар Себер даруаынан карателдре тотош ыуып сыаран.
Башорт яуыны ны ксйеенн урып, 1736 йылды 11 февраленд рус хкмте указ абулиткн. Уны буйынса тбндге саралар аралан:
- яу башлытарына лем язаы бире;
- и ем атнашан кешелре ргнг ебре,аландарынан штраф итеп ат тлте;
- яуапа тарттырылан баш ктреселре аиллрен оллоа атыра м суындырыра;
- Башорттара йыйын йыйыуы тыйыра;
- Тимерлек тотоуы тыйыра;
- уымышлы кешелрен, дин хемткррен аты кте атына алыра;
- мсет м мктптре батшаны махсус указы буйынса ына алыра;
- ааба еррг урытары ултыртыра, ерре улара бушлай бирерг;
- ауылдаран рхсте сыып китее тыйыра;
Биш кндн у, 16 февраль кн, таы бер указ пй булан. Хкмт быныында баш ктреселре тамырынан йолор сн конкрет саралар билдлгн:
- боласылары р трл юл менн ырыра, йорт - аралдыларын ыйратыра;
- тотолан бурары язалап лтерерг, атындарын, бала - сааларын ргнг ебрерг йки рус алаларына ол итеп таратып бирерг;
Ошоуказдарану дрт даруаа дрт эре язалау отрядтары м полктары ебрелгн. Май айынан алып кг тиклем бт даруалар тие уыш алып баран. К кн таланан, ыйратылан ауылдара аты аслы башланан. Был хл карателдре ыуандыран ына.
1738 - 1739 йылдара Башортостана кп анлы каратель отрядтары килеп тулан. Баш ктреселр яынан ем хркт бт баран, снки был отрядтара аршы уйырлы ур кс уйыра башорттары инде хле булмаан.
Властар башорттар баша ктрел алма, тип уйлап, рус хкмте позицияын ныытыу сн 1739 йылды башында халы ибен алыуы ткр башлаандар. Был эште башарыу сн дрт юла ла алдаттар, казактар м офицерар ебрелгн. Халы таы уый башлаан, яып йрселрг млмт бирен баш тартандар, ыуып ебргндр, арышандар.
Халыты яы ктрелешен йле олоо башорто Миндеол Юлаев еткселеге атына алан. - ара кшлшеп уны, арааал исеме атында башорт ханы итеп илан иткндр.
1740 йылды инуарында арааал асытан - асы кс туплара керешкн, февраль айында ем уыш хркттре башлаан. Уны тырышлыы араында боланыш Себер м Нуай даруаларыны кпселек лшн солап алан. Карателдре ваыра отрядтарына жмдр ойошторолан.арааал Уразмин еткселегендге карателдрг жм итеп батырып ебргн, карателдр яында йргн башорт старшинаы Байым Кидрсовты ауылын баан.
Май уртаында баш ктреселр бик кпк арты дошман скрен аршы хл иткес яуа кергн. Йн аямай ышыуа араматан, арааалды ме ярымлы отряды еелгн, 400 яугир лк булан. аландары Яйы аша сыып лгргн. Йыла аша сыып лгрмгн й илле кешене карателдр шунда у язалап лтергндр. уыш быны менн ген тамамланмаан. Карателдр арааал яугиррен дала буйлап эрлп киткн м Тубыл йылаына яынлашан сата ыуып етеп, уыш асан. Был алышта 300 башорт башын алан. алан лш арааал еткселегенд далаа ине юалан.
Алдарбай тархан атнашманы был ихтилалдара, лкн инде. Яыра, 1740 йылды башында, етмеш йше тулды. Шулай а бт яылытары белеп тора, р олота уны к - олатары бар, крк млмттре еткереп торалар.
Былай араа, донъяуи эштре арыу ына баран ыма. Балалары кле - башлы булып бтт, ейндре кп, кеше араында км - хур булырай тгелдр. ене аулыы ла насар у тгел, кндр буйы атта йрп айта - арымай, блки, эйр ултырыра ны йрнгндер.
Старшиналы йгн аман тарта ле, уны айлай а уялар, айлай а уялар. Трк йште билдлп, туан - тумасаы, ул - килендре, ду - иштре менн берглп мжлес ороп ултырып та алдылар. Бте л йбт кеек , тик йркте ниер ышый, тыныслана алмай. Яы аланы ул быны сббен: биш йыл буйы баран уышта атнашмаана уйланып йрге ыа.
Шулай а ктрелештн ситт л алманы тархан - старшина. Баш ктреселре ике отрядына йр ат блк итте, аы - блек, орал менн ярам итеп тора.
Халыты бола ктрен кпме тыйып килде ул - барыбер ктрелделр. лл тыйып яылыш эшлнеме икн ? Бигерк т Тевкелева, халы уны Тфтил тип атаны, ны йне кй. Тыныс ятан ауылдары ртп, кешеен язалап йре егетлек кр шикелле ул. Ошолай килеп сыырын белгнд ул полковникты аа далаында, берг булан сата, дмктрп китер ине, алдан ни булырын айан беле ?
Ахыр сикт тмне, фг китте. Масаты: караттары боо эштрен: ауылдары яндырып кеше лтеререн, аттар йыйыуарын тутатыуы воеводанан орара.
Воевода абул итмй аптыратты. Шунан аш емереп аршыланы:
- Ним крк ? Ни йомош ?
- Халы яфа сиг, шуны тутатыра крк ине.
- Кем яфалай ?
- еге белеп тораыы! Карателдр баш ктреселр менн бйлнеше булмаан арт - оро, бала - саа, атын ыы рнйет, лтер, ауылдары яндыра - шул башбашталыты тыйыр крк ине. Ерребее аталар, аттары тартып алалар.
- ине был эштр ни эше бар ?
- Мин - тархан. Шуа кр...
- Тарханлы и халыты уытыу сн бирелмгн, орал тотоп хкмт алдаттарын, рус кртиндрен лтереп йрселре ялашыр сн д бирелмгн, батшаа торо хемт итер сн ие алынан. Тин ул исем бтнлй юа сыаса, хкмтк бер файа ла ю. Бына мине алда хкмтте арары ята. Унда служилый мишррг башорт ерренн лш бирерг, буш ятан ерре дворяндара, офицеррг атыра, болала атнашандара бер ат клменд штраф алыра тип яылан. Шуны бел! хер сыыра ммкин, ине менн бушты буша ауарып гплшеп ултырыра ваытым ю мине! Ин саыда кемдн юал!
Ны рлнеп айтты Алдарбай. айтас, бер килке улына эш бармай йрн, уйар тулынына бирелде. Анау ваытта, Аай, Килмк батырар ктрелгс, Алдарбай, аны ыып китеп, лл оло халын ктрйемме икн, тигн уй башына ла ингйне, тин ыуынды. Олоайыу ксфтеннме, лл батша властарыны влрен ышаныуанмы, тыйылды. Баыла тшкс Кириллов урынына тйенлнгн Урусова барыра булды, ул амар алаында ултыра. Унда килеп сымаа - батшаа ла барып етер! Шуны эшлм - ен - е кешег анамаяса!
Март башланан кн юла сытылар. аауыл итеп е менн елгрйе улын, ейне Сураолдо ына эйртте.
Уны юла сыыуын шымсылары фг еткереен, ф воеводаы Урусова хбр итеен, яу ойошторора йрй, и урыныс кешелре берее, тип йтеен Алдарбай, лбитт, белмй ине.
Март айыны буранлап торан кндре. Кк й болоттар менн тулан. Тутауы икн ел електрг теп инерг телгндй, кейем алымды айылай. тбитте - анундары. Аллаы Тл уны нисек яратан, шулай тереклек ит. Мерлгн йылдар буйы тбит анундарын, тртиптрен гртмй ала бир. м балаы ним менн шл ит, абаланамы, й юмы - уны унда эше ю, мигелдре бер - бер артлы килеп тора, китеп тора.
Ярай ле ел гел арттан и - шуныы ла ур булмаан ыайлы, тип уйлап бара ине тархан, ейне тынлыты боо.
- артатай! Бен алып амара тиклем нис сарым икн ?
- 900 сарымдан са ына ашыу була.
- нис кнд барып етербе икн ?
- е ана: кн д 100 сарым теп бара, унынсы кн алаа инерг тейешбе. Барып етеен - етербе, тик айта алырбымы икн - бына шул орау мине борсой ле.
- Мин ине йнем - тнем менн алаясамын, артатай! Алдан буштан - буша айырып барма ле!
Алдарбай йнлнекерп китте:
- Был ре сн рхмт, улым! Мин и ем ышанандай ышанам! Юлда бее бер бама, тип уйлайым, снки был ерр мине белмгн м ирктер. Мин - лкн кеше, шуа тптнерк уйламай булмай. Барып еткс, ин боласылара ярам итте, тип трмг ташлауары ла ихтимал. Хер улары асыулы ваыттары, башыа етере л бар. Улара тулыынса ышанып булмай. Биш йыл буйы баран боларыш айы бер санауниктары елек майарына ткндер инде! Бына нм, Сураол: мине менн уйламаан хл килеп сыа - мине ялашам тип тырышма, айтыу яына сап! Шул ваытта ына халы мине айа икнде аарыр, былай юалтырар а - айан элрг белмй аырырар а йррр.
- Эш улайа у барып етм ул, артатай ?
- Мин д инес уйлайым, лбитт. Шулай а аартып уяйым ле, тием.
1740 йыл. 10 февраль.
Юлсылар амар алаына килеп инделр м генерал Урусовты эшлгн урынын элп киттелр. ала уртаындаы ике атлы, тимер апалы йортто табыуы лл ни ыйын булманы. апа алдыга барып тутауары булды, ктеп торандарыр кре, бер офицер сыып аршы алды м орау бире:
- е кемдр ? айан килеге ? Ни йомош ?
- Мин башорт иленн Алдар Икев тархан булам. Генерал менн осрашыра килдем.
- Кем саыры бында ?
- Бер саырманы, ем килдем.
- Атыдан тш! оралыды ташлап эск т! Оатыусы торан урынында алын!
Алдар батыр оралын атында алдырып эск тте. апаны тее булды бер тркм алдат уратып алып улын шаара башланы. Береен тртп ебре, икенсеен типте.
- Ним эшлйеге ? аылаы булмаы!
Береене быауы улына элктереп маташанын креп ысыры:
- Сураол! Мине атты эйртеп ал да ас! асмаа - башыды ашарар! Ишетеме ?
- Ишеттем, артатай! Аланым! ине отарыра килсмен!
Шул са уны башына нимлер менн утылар. апыл яты донъя араыланды.
Иен килгнд араы урында ята ине. Ны тумалан, бите шешкн, ая - улы са ыбырлай. Камерала с офицер уа арап тора.
- ! Ие килдеме ? й, полковникка унаа! Ул ине ктп ултыра.
Алдарбайы елтертеп алып сыып киттелр м ур тл артында ултыран полковник алдына килтереп батырылар.
- Й, Икев, нимг килгйне бында ? Кем крк ине ?
- Мин Урусов генерала килдем! Уа алып барыы мине!
- Блки, батшаа тура алып барыра крктер ине ?
- Алып бараы яшы булыр ине. Мин батша менн йлшкнем бар, хатта бер мл осалашып та йрнк.
- ине йлшеп йргн батша лл асан у ер уйынына кере. генерал Урусовты ине ыма боласы менн осрашып ултырыра ваыты ю. Мине бер ген нм ыыындыра: башорттар ине еткселегед яы бола ерлйр, тип ишеттем. Уны асан башлара уйланыы ?
Бер - ниндй бола булмаясаын бел л Алдарбай тархан киреен йтте:
- Мине ебрмге - бола бгн к башланаса!
- Ебрбе! Бгн к ине а атында Башортостана ебрбе. Алып китеге!
Юла сытылар. Арбала ике арауылсы алдат, берее - дилбег тотан, икенсее - мылтыын тотоп артта ултыра. Тотондо ыар аяын арбаа уша бйлп ныыттылар. Яы бысрата анаа яын юлда булдылар. арауылсылары м ртле кешелр булып сытылар: эе сй эсерелр, икмк бирелр.
Бер битг килеп инделр. Был айы ер ? Урамдары, йорттары таныш крен. Бй, был Минзл бит! Яу менн килгнд бында булайны Алдарбай.
Трмг индереп биклнелр.
с кн буйына лм - мим! А ына ашарына бирлр - кире биклйр. Ним эшлрг уйлайар - билде.
с кндн у генерал - майор Саймонов алдына килтереп батырылар.
- Й, бунтовщик Икев, нисек батшаа аршы эш алып бараныды бйн - бйн йлп ташла!
- Мине батшаа аршы эш алып бараным ю, мин тртипелектрг аршы кршм, йепе кешелр трмг ябылан, шулары отарыра , тип йрйм.
- Тута! Уларын бе былай а белбе! ине властара аршы эш итеп йре билдле - шуны йл! Ярамсылары кемдр ? йл!
- йлрлек бер ем д ю мине!
- Молчать! Йшге килмйме лл ?
Алдарбай ндшмне. Алйот орау: кемде йшгее килмен инде!
- йлшкее килмй быны. Алып сыыы м эшкртеге!
Алдарбайы икенсе бер блмг индереп алдылар м йллд сыбырты мен ярыра тотондо. Тора бир тотон итн яы...
1740 йыл. 16 март.
Трмнн улдары бйлнгн тотондары алып сытылар. Бер я ситт генерал Саймонов менн полковник Тевкелев баан. Имгтелгн тотондар аятарын са йрп атлайар. Дар аасы алдына тееп улары исемлеген уып сытылар:
Алдар Инов, Кзк Блшев, Илекй нов, аныай Аллаяров, Сйет Алкалин, Яуп Аблаев, Исужа арашев, Алдаай Мрков.
Приговор - аыра!
Приговор ошонда у ерен еткерелде. Язалауаран бынан алда лгн Йммт Бикевте ле кен аяынан аып уйылар.
Икенсе кик
Утлы улса эсенд
Блек