Генерал - губернатор тйге - Ырымбур 1 страница

 

Тап ошо у кнд тш ауыша башлаан мленд Ырымбур генерал- губернаторы Неплюева депеша тотторолар.Тшк аштан у йолап алыра самалаайны - килеп сыманы. Йооо, бер ниндй сбпе, осто. Шулай а ул йоо блменн сыыра ашыманы, оа ына ткн мерен барлап ятты. Эх, ткн мер- аан ыу: айа ына алып ташламаны уны ямыш. Яыра илле иге йше тулып тте. Трк ип тгел, мм абруйлы ду- иштрен саырып, с кн буйы ыйланы: эсере - ашатты. ыра, унара алып сыты. Мжлес ваытында унар айыымы ни: таы ашанылар, эстелр, ат сабыштырылар, к бйлп, шеш уып ярыштылар, бер тутауы губернаторы матанылар, урындаы халыты хрби кс менн урытып тотоуын ыай бааланылар. Ул ваиа ла бик ти теп китте м тш кеек кен уры-уры ит алды. Уны тп сыышы: Новгород йе, дворян аиленн. Уыуа тырыш булды ул йш ваытында. Белем алыра ынтылышы араында Петербургтаы Диге академияына бер ынтылыуан инеп китте, уыан саында Венецияла, уыра Испанияла стажировка тте. Академияны тамамлап ял да итеп лгрмне Тркиг илсе итеп ебрелр. Унан у- Киев губернаторы, хер бына-Ырымбур губернияыны башлыы. Украинала эшлгн ваытта ул, ярлыланан дворян улы, эре помещикка йлнде: вазифаын файаланып, ур- ур ер билмлрен лштере, кп кен крепостнойары ул атына индереп, эшк екте. Батшаны у улы булан канцлер Остерман менн шн булып, атнашып йшне. Доньяы трк ине уны. атыны Ангелина Ивановна, Неплюев уны исемен ыартып “Анна Ивановна” тип атай, бик тыныс хололо хужабик, бер эшен л ыылып барманы, тик хужалы эштре менн ген шллнде. Иллене уып кит л сибрлеген алай ле ул. Берн- бер ыары арты алы алмайынса те, уыны м асандыр класташ булан офицера сыып , доньяын ороп йшп ята.

Донья бер алдын, бер артын крт тигндй, Иван Иванович уйламаанда Киев губернаторлыынан осто, хатта бт млкте тартып алынды, ен трмг яптылар. Был хл Елизавета Петровна батшабик булып тхетк ултырыу менн бйле ине. Дошмандары Остерманды, Петр Беренсене ыы Елизавета аша т ула алыра, шунан Себерг рртрг ирештелр. Канцлер менн ду буланы сн Неплюевты ула алып, трмг тытылар. Ярай ле уыра кире сыарылар, лшлт млктен кире айтарылар. ф тенеп торманылар, лбитт. Шатланды ул: трмл серегнсе ирект йре ме арты. Артабан Ырымбура губерния башлыы итеп ебрелр. лег эштр етемс ген бара ыма.

Губернатор конвертты йыртып асты ла уый башланы, уыан айын т боола бары, улдары алтыраны, йыш- йыш тын алды. ысырып ебре:

- Башорттара –бунт! Брагинды рм иткндр, командаын ю иткндр, уйып сыандар! Эй, лакей! айа ю булды ? Алып кил ле кейемдре ! Мундир айа ? Парикте килтер, йт ылан !

- Хер, фндем, бте л ти булыр !- Яы ына башын блмг тыып ына лгргн лакей кире сапты.

й хужабике ти-ти атлап йоо блмен килеп инде:

- Нир булып китте, Иван Иванович, ниндйер насар хбр алдымы лл ? Ярай, тыныслан т, конверт айан, ни булан ?

- Депеша Верхнеуральскиан. Башорттар бунт ктргн. Инженер Брагинды лтергндр, командаын ырандар, Сапсал исемле ямды туырандар...

й эсенд мшхр башланды. Бте л аяа баты. Кем айа, нишлп йгер -бер аламай. Ыы- зыы губернатор сыып киткнс дауам итте.

Генерал-губернатор йорто йншл ген урынлашан. Шуа кр Неплюев шп- шп атлап бер- нис минуттан у блмен барып та инде.Юл ыайы дежурныйа: шулары бик ти ген ми саырт, быныына хер к хат яып оат, тип кртм биреп тте. Эш блмен ингс т мйштге ур кг алдына барып алтын погонлы генерал мундирын тартыслап йнтеп алды, Александр Невский исемендге орденын тл тартмаынан алып тшен таты, яы уалы йшкелт тндге тамаын яурын аша тартты м - ен нт булып, алын тл артындаы ки креслоына барып ултыры. Бер-нис тапыр трн итеп тын алды, лкин тулыынса тыныслана алманы. ашы емерек, ке зр, бите ыты кй алды.

Ишек шаынылар, рхст орап Ырымбур коменданты бригадир Бахметев килеп инеп слмлне:

- аулы телйем ег, Ваше превосходительство.ее тылайым м бойоротарыыы трг ермен !

- Ултыы ле, бригадир! Тылаы: депеша килде, Верхнеуральскиан ебргндр.Брйн ырыуы башорттары бола уптаран, Брагинды м уны командаын лтереп аландар, Сапсал ямын туырандар. Бт млмт лег ошо. ыаса йткнд: ошо боланы батырыу эше ег йкмтел. Тп масат: боланы, ур фетнг йлнм борон, батырыу, башлап йрселрен асылап , ула алыу м ксл а атында бында, Ырымбур трмен оатыу. Был эште тй алырыыа шигем ю. Ерен еткереп тнеге икн - наградалар, матауар буласа. Ниндйер сбп менн тй алмааы, алдан икртм, посыы менн хушлашыра тура килер. Комендант урынына ыыыусылар бик кп. - Генерал- губернатор Бахметева мнле итеп арап алды.

- Бойорооо ис шике тлер, Ваше превосходительство! Бт тырышлыымды аласамын,- тип яуап бире бригадир алтыранан тауыш менн. Постан бушатылыу ммкинлегене яында ына булыуы йрген тп алан кеек булды. - асан уалыра ?

- Бгн к. еге бер- нис тит асы менн йтлп баш ктргн башорттара яыныры крепоса барып ундаы отрядты похода ктрерг! Был крепость ныытма - Воздвиженский булыр. Ырымбур гарнизоны бгн йыйынып бтп - иртг уалын. Тегенд барып еткс т Верхнеяицкий крепосы менн бйлнешк кереп, боласылары ике ялап амара, ымаа алып аршылы крткндрен ю итерг. Юл башлар алдынан бында килеп яма бойоро м ордер алып китеге, уларын мине секретарь Иван Коптяжов бирер. ле Шишм драгун полкы командиры Исакова депеша ерлн. Ул да бола урынына похода сыыра тейеш. орауарыы бармы ?

- Никак нет. Ваше превосходительство.

- Улайа, ег китерг ммкин, осрашана тиклем. С богом, комендант !

- С богом, хрмтле Иван Иванович.

Бахметев сыып киткс т генерал- губернаторы блме, хрби штаба ошап, айнап торо. Берр инде, икенселре сыты. Беренсе этажда, дежурный эргенд сираттарын ктп бихисап офицерар йрлд, бышылдашып ына фекер алыштылар. Штабтаы айнаш иртген баыландай булды. Тик генерал- губернатор ына ен урын тапмай бер тутауы йрн л йрн. Исаков менн Бахметевтан хбр ктт. Ниайт 23 май кн ,тнг арай Бахметевтан рапорт- хбрнам килеп етте. Уны эстлеге Неплюевты булмышын тамам тынысландыры, хатта бер а кйефе ктрелеп китте. Бригадир болосылары асып китее, тир- йнд тыныслы урынлашыуы, лл ни хеф- хтр булмауын хбр иткн. Шул у кнд, у булыуа араматан, губерна канцелярияы секретарын саыртып алып, Неплюев Сената хат яыртты, е р ен йтеп ултыры. Боланы айа, ниндй сбптн килеп сыыуын бйн иткндн у, унда кпме хрби кс ебрелеен м херге кнд Тала -кле тиренд тыныслы урынлашыуын белдере, Бахметевты рапортын ушлап алдыртты.

Губерна канцелярияы секретары булып бында Рычков Петр Иванович арыуы ваыт дауамында эшлп кил. Вазифаы буйынса секретарь ул, титулы менн - коллежский советник. Ябай ына итеп йткнд, генерал – губернаторы и яын ярамсыы, йни у улы. Бик уымышлы уры. Канцелярияны бт яыу – ыыу эше – уны елкенд м улында. Вазифалары кп трл уны: советник, администратор, регистратор. Кп кен ур вазифалы хужалар менн туранан – тура эш ит ул. Рсй хужалары, Сенатта ултырыусылар уны яшы таныйар м хрмт итлр. Сената яан хаттары, рапорттары, экстракттары, баша трл документтары анылыы м ыалыы менн айырылып тора, бер арты ю. Батшаны ен тйенлп яылан хат – донесениялары бихисап. Башорт старшиналары йки тархандары менн даими хат алыша, крше ыр – аа хандары менн д эш ит ул. Неплюев айалыр сфр ыланда ене урынына ышанып алдыра, Санкт – Петербургка юл тотонмо, й губерна буйлап йрнм губерна канцелярияында ул – Рычков тулы хужа булып эштре атара. Ул – регистратор, ул – протокол яыусы, ул – архивариус , ул – тржемсе. айы арала лгргнен е ген бел. Башалар кеек айтыр ваыт еткн ыайы йн йгермй, эшт ала м ниндйер эш, мшт табып таы ла с – дрт ст шунда сосона. Атаы Иван Рычков - саугр. Улыны бухгалтер булып формалашыуын телне, Вологданан Мскг кскс т бухгалтерар ерл курстарында уытып, таможняг эшк урынлаштыры. Шулай етемс ген йшп ятанда уны юлында мер л баша инеп сыматай бер боролош булып алды. Санкт – Петербургта обер - секретарь Иван Кирилловты Ырымбур экспедицияын ерлп йргн саы ине. Асаа, аы - тлекк ип алып барыу сн эшен яшы белгн бухгалтер крк булды. Кем тдим иткндер инде – уныы билдле тгел, мм обер - секретарь тап Рычков Петры ошо экспедицияа саыры. Петр, блки, ризалашма та ине, тик уны яы ерр, яы халытар, мажаралы сфр елкендере, ыытыры. Шуа кр ул ти ген ризалашып юла сыты, экспедицияны и кркле азаына ерелде. р ыылы кренгн ваиалары, ишетелгн ер атамаларын, тарих осмоттарын яа барып, Петр сйхтсе – географ, юльямасы - тарихсы булып китте, уара уны “илем эйе”,тип атай башланылар хатта. ур хемт крткне сн ер билмлре алып, Яйы йылаы буйында имение нигелне, эре алпауыттарса ур йорт – хужалы оро. Крепостной кртиндр алдыртты, сирк трг ярамлашты. Шулай итеп, ул эре помещикка йлнеп китте. Хемтселре м кртиндре менн йомша ммл булды, тумау, язалауа юл уйманы. Губерна буйынса эш сфре менн сыан сатарында башорттар менн аралашты, ен р ваыт ябай тотто, икмк – толо башортса йрнеп алып был телд аралашыра тырышты. уыра башорт телен тржемсее алай башланы. Ябай башорт халы. уны йбт тр итеп креп, яратты, р са ярам итеп торо, ихлас ыйланы, и ышаныслы башорттары ына ылаусы –ксер итеп уйы. Башортары бола ктргн сатарына ла элкте, бер –нис тапыр лкттн отолоп алды. Урындаы халыты трл бар икнен инанды: уалдарын, башкиррен, аыллыларын, тыйнатарын, яшыларын, насарарын, ышаныслыларын, ышанысыарын кре. Изге келле, илемлелре менн урта тел тапты. Яа – йоа ына бел л башорт – рус леге тп маташты. Юлда баранда ксерн йыла – кл, тау – йырын, урман – алан исемдрен орашты, ер – ыу атмамаларын яып алды, халы йырарын йырлатты, уйын дфтрен оон м алма йырары тарихтарын теркне, мнен тшнрг тырышты. Бына шулай, ямаа – яма, млмтк - млмт тлде. Шуны тшнд ул: ерле халы йки аборогендар ябай м ярлы булыуарына араматан эске доньялары бай, тбит менн килешеп м ишелеп йшй икн д баа!. Был халыты солосолары, мднселре, унарсылары, кп нр эйлре бар. Батырары - ысын баадирар: кршт булын, алышта – еелерлек тгелдр. Шулары берее: тархан Алдар Ингилде бар булмышы менн Алпамышаа ошап торан бер д уаман. рге Нуай утарынан кнбатыша арай 8-10 cарым тире алылыта урынлашан, ана йылаы буйындаы ышлауында йшп ята. Кп тапырар осрашты Петр Иванович брйндре был аралы ил ааы менн. Уны русса иркен йлшкнен бер аптыраа, башорт тарихын яттан белее икелт жплндере.

- Башорттары яма тарихы бармы ул, хрмтле тархан ?

- Бар ине, ткн ктрелештре береенд янып юа сыан.

- Шуны ми яынса була ла йлй алмаыымы ? – Рычков аы - лм алып яыра ерлнгйне ,килеп сыманы. Тархан йтеп яырып торора ризалашманы:

- Русса белм д ерен еткереп йлй алмамын, тип урам.Бее тарихыбы оон, башорттар был ерр элек – электн йшйр. Янып юа сыан “ Башорт тауарихы “ китабында был турала млмттр етрлек ине. ыыынып бер – ике ат уып сыайным – нимлер ит алан, нимелер онотолан инде. Был китапта, млн, брйндре ошо ер лдн йшгндре яылан ине. Был турала бее ырыу шжрлренд л йтел. Ттормош осоронда у бында, ур – ур тркмдрг тупланып, халытар йшгн, ммерйлр ыш сыан. Млн ” Урал “ эпосында был ерр брйндрн алда бер йшмгне йтел...

Был юлы ла иркенлп йлшеп ултырыра форсат теймне, тарханды ниндйер эш сн алып сыып киттелр. Бына ошолары уйынан ткреп ултыры Петр Рычков. Таы ырас Муллаай старшинанан орашып кп кен млмттр алды. Материалдары арыуы булып йыйылып киткс фнни эш менн мшл булыра арар итте м “ История Оренбургской губернии “ тигн китап тнд эшлй башланы. Килеп сыырмы икн тип урыыраа ла килеп сыты был монография. Таы Красильниковты ланд – картаыны таянып, тп млмттр ушып, системаа алып, яанына трл алатмалар биреп “ Топография Оренбургской губернии “ тигн ур ына клмле фнни хемтен яып ташланы. Бер са Петербургта булан саында тотто ла ульямаын танылан олу алим Ломоносова ебре. Оа тотмай, Михаил Васильевич яуабын ебреп, уны топографияына ыай баа биргн. Дртлнеп китте Рычков бындай бааны уыас. Ломоносовты ен тылап, бер – ике дана батырып, Рсй Академияына тапшыры. Илле бишенсе йылды май айында Академияны илми советы тикшереп хупланы, китап итеп батырып сыарыра тдим итте. Тбе ккк тейе йш алимды, бынан да ур шатлы буламы икн ул китап яыусыа! Фнни хемтен ул Ырымбур алаыны исемен алатыуан башланы:”... Оренбург имеет имя, сложенное из турецкого слова “ орь “ и из немецкого “бург”... Впрочем, надлежит знать и сие, что Оренбургская губерния, с пожалования городу Оренбургу привилегии, состояла под разными званиями, а именно: сначала при статском советниге Кирилове, называли и писали ее Известною, а потом уже Оренбургскою экспедициею. В бытность во оной господина тайного советника Татищева была она именована Оренбургская комиссия, которое звание продолжалось по 1744 год, а того году марта 15 дня, по именному ж указу, состоящемуся в Правительствующем сенате за подписанием ее императорского величества собственные руки, повелено именовать ее Оренбургскою губерниею, и вышеупомянутый господин действительный тайный советник и кавалер Неплюев ( бывший тогда еще тайным советником ), по тому ж высочайшему указу , определен во оную первым губернатором...”

Алдар тархан еткселегендге боланы битараф клектн сыып былай тип яы: “... Второй бунт называется Алдаровский или Кусюмовский, который начался в 1707 году, в декабре месяце, под предводительством Алдара и Кусюма . Говорят, якобы причина к оному бунту произошла от нерассудных поступков бывшего в Уфе Александра Сергеева, который неумеренною строгостию требовал с них лошадей и выдачи беглых, в их жилищах укрывавшихся, и будто б несколько старшин башкирских на одном у себя обеде до смерти запорол. В сие замешание не только вся Башкирь поголовно, но и уездные татары, мещеряки и другие иноверцы совершенно уклонились и многие тысячи людей побили, а жила все выжгли. К городам же к Уфе, Бирску и Мензелинску, сильные приступы чинили, и до самой Казани, токмо за тридцать верст не дошедши, отколь они едва отбиты изрядными учреждениями тогдашнего Казанского губернатора Кудрявцева, который живущих в Казани татар жен и детей забрав в аманаты, прочих всех выслал против оных злодеев, и ими, тако ж и другими наряженными и позволенными от него партиями , оные башкирцы внутрь Башкирии прогнаны.”

Ысынбарлыты,нисек булан – шулай яыра тырышты ул, китап килеп сыты, шикелле. Хер инде уа фн апалары асы, Хоай аулыты ына бирен, тжриб тупланды, млмттр кп, таы лл кпмее архивта ктп ята. Иренм: я а я, я а я !

аилен килгнд бында ла матурлы м тыныслы хкм р. Петр Ивановичты доньяы ялтырап тора, айа арама – тртип. Бер боланмай ыу а тонмай, тип йткн башорт млендгес, аил карабына аты тулынлы ыуары кисерг тура килде бер ваыт. Был тулындар карапты арырыынан янтайта уты, лкин олата алманы. етемс ген йшп ятанда атыны, дрт бала се Анастасья Петровна, апыл вафат булып уйы. Донья емерелгндй булып кренде уа, оло айыын ктр алматай тойолдо. Бер са, йрге ылауына т алмай, эсештереп алып китте. Балаларыны берре яндырандай е араштарын бер кн креп алып, – ен ула алды. Кндн хкмт эшен кмелеп ткр, оон кистре м тнд яыу – ыыу эштре менн мшл булды. Балалар ни еп етеп кеше булдылар, р берее юлын тапты был тормошта. Улары мшттре, эштре. Ата йортонан берм – рм осоп китеп бттлр.Ул арала ыр йше л тулып тте. Хкмт биргн й биш – алты блмен кн д кис аршинлау текен тей башланы. йлнерг тура килде. Икенсе атыны егермее тулан Елена Чирикова Сембер помещигы Дмитрий Чириковты ыы. Атаы Преображенский полкыны отставкалаы капитан – поручигы. айныы помещик була, кейе л помещик. Бер тшп аландаран тгел. йлнеп бер йыл да тмне Петр Иванович таштан ен й алдырып инде. Алты блмле, бейек нигеле был йорт, ккрк киреп лл айан кренеп ултыра. й и иркен блме – зал - уна абул ите урыны. Шунан айтышыраы йш алимды эш блме. Яыу – ыыу эшен бт уайлытары бар: ошонда у библиотека, камин, ур, яты трлр кньяа арап баандар. Эшенн д, хужаынан да нт ул, атыны тураында нимлер йтеп тороу а кркмй. Тап ике тит йыла йш булан атыны Анастасья бик аыллы булып сыты, мыжымай а, амасауламай а, ютан буша кнлшеп т бармай - кг ген арап тора. Эштн ртк улап айтанда ла ие китеп бармай, шулай крк буландыр, тип абул ит.