Генерал - губернатор тйге - Ырымбур 2 страница

бына брйндрн килгн шомло, урыныс хбрр кинт кйефен боо. яйына ына йшп ятан губерна канцелярияы хер хрби штаба йлнде: бар кеше аяа баан. Ута баан бер тркм бесй кеек икергелйр. Быа тиклем ен тыныс тотан генерал – губернатор ысыра, аыра, бойоро артынан бойоро яуыра, секретарь, йни ул, бтен д яып лгррг тейеш.

22 майа Сапсал ямына подполковник Исаковты й казактан торан атлы драгун отряды килеп т етте.араалар: бт ер тыныслы, бер ниндй хеф - хтр иелмй, тик яндырылан брн остары ына арайышып кренеп ята. ,, Шулары булмаа бындаы тбитте и киткес матурлыына арап ял ит т ят ине! - тип фекер йрт подполковник, - Ирндек менн Урал тауары арауыында ятан был тбит мйш и киткес матурлыа эй икн д баа! Кнсыыштан арт Ирндек, а юран ябынып, хл алыра ятан баадирай, тын ына ята. Кнбайыштан армыт- армыт Урал тауары теме тньяа арай уылып, осо ырыйы булмаан ара урмандара барып тоташа. Бирерк Тала кле оон булып уылып ятан да тулындарын уйната. Тапалан юла арыры тшп Сапсал йылаы аып ята.”

Йыла арьяында ике титг яын ыбайлы, а томан араынан сыып, хасил булды. Казактар,былар жмг ксеп лк итеп уймаайы, тип рен асыллап, аттан тшп , ярты трк яап оборонаа яттылар. Теге ыбайлы тркм, бер ни булмаандай, яынланы м алдаыы икмк- то тотоп Исакова йнлде.

- Ваше высокоблагородие, ткл аяыы менн ! –Бикбулат старшинаны тауышы тыныс яыраны.-Здравия желаю.

- Ыы-ы-ы, старшина Бикбулат, значит, давай, доклыдывай, что стряслось, где бунтовщики ? –Подполковникты тауышы уал яыраны.

- Бунтовщиктар асты, бунт бтт, хер бт урында ла тыныслы урынлашты, Ваше высокоблагородие.

- нишлп улары тотоп, бйлп ми килтермне ?

- Тота алманы, господин подполковник, тн уртаында асып юа сытылар. Элп – элп араны- файаы булманы.

- й, эшкинмгндр, нылап элмгнеге, тимк. Бына нм: был тркмд хер к казактара уш! Берглп Тала буйына барып палаткалара урынлашындар м к – баш алас та бунтовщиктары ыуа тшндр. ин е мине эргл бул, шхси рхсте бер айа ла китмйе !

- Есть, Ваше благородие, алашылды.

- апыл эшк егерлек таы нис ыбайлы бар ?

- Сотник Исмагилкала й ыбайлы бар, улар ее бойорото кт. Бер – нис сттн бында килеп етсктр.

- Улары ктп тормайбы, булан кс менн ыуа тшрг крк булыр. ине егеттре юл кртендр!

- Есть, Ваше высокоблагородие.

ыуыусылары оатандан у подполковник эргенд ашнасы м 5 – 6 ына асыы тороп алды. Тала буйына тшп йыуынып алдылар м и ур палаткаа Исаков Бикбулат старшинаны киске аша саыры. Старшинаны кстнс ымыын, айандыр табып килтергн араыын эсеп алас, подполковник бер а асыландай булды, имгес йлшеп алып китте. инде Исмил Айытол еткселегенд й атлы килеп урынлашандан у ул бтнлй йомшары. “ Былара ышаныс а, нисек кен булмаын ыраай халы, йолап ятаныда т снсеп, ыуа олатыры уйы и прощай навсегда” - тип уйлап алды ул м улары йтлп ыуынсылар артынан ебр алды. арт суса Бикбулата ышаныс ю, ваыты еткс ула алыныр, херг яты й кртеп ыйын абул итерг крк”, тип уйлап лл ымы шауымынанмы, лл ат тнд оа килеп арыанамы йооа суманын имй алды.Таа арай ат тоятарыны тупылдауын ишетеп уянып китте. Йрге “ жыу” итеп алды, шулай а – ен ула алып, башын тыып туптыраан тауыштар килгн яа итибар менн араны м кре: й атлы казактан торан тм кс килгн икн д баа ! ул йоо аралаш “лл боласылар килеп батымы икн, ”- тип уйлап та лгргйне. Ошо урында Михаил Исаков, кс нисбттрене яына ауышыуын тойоп, апыл гре: яынан уал офицера йлнде. Тштн у ыуына ебрелгн команда буш ул менн айтты. Был хл подполковникты уата ярытып ебре. Эште волость башлытарын ула алыуан башлара булды.отлоюл олторса старшинаны ике унбашы менн, Бикбулат старшинаны атаы Алыш йндк м алты йбашы менн ушарлап ула алды м а атында Ырымбура оатты. Башорттары “ ни ыланаыы ул, “- тигн орауарына:

- Ырымбура барып генерал – губернатора нин бола сыанын еге алатырыы, йебеге булмаа – айтарырар, - тип еелт ген яуап менн сиклнде. Артабан подполковникка аршы торорай кс т алманы, буай. Ул командаын ял иттереп алып, атып – аып, ватып – емереп, ртп, язалап тер сн волость эсен ташланы. Бйе казактара был мер ет алды, улар, каратель командаы булас, командирары уйан бурысты арттырып тйск. Ир- аты, башлытары алан олота быны эшл ауырлы та, тотарлы та булмаяса .Ер - сг таы ла башорт андары эркелеп ааса, ктрелеп кен баран брйндр аймаы яндырылан йр, ауылдары ара ттн атында аласа...

Июнь башы. Кемг ыуаныс, кемг аяныс килтере был йй айы. Ырымбуры салы урамдары буйлап беренсе тотондары килтереп яптылар. Был быаулы мекендр кисге ил ааларын таныу бик ыйын ине. Бына улар: ааал Алыш йндк улы, старшина Бикбулат Алыш улы; й баштары: Исмил Айытол улы, мт Йнкй улы, Хлил Уразгилде улы, отлоюл олторса улы, Длтбай Аслан улы, Туан Кскбай улы; ун баштарынан Мсин Исмил улы менн Юлдыбай айса улы.

Шул у кнд орау алыу башланды. Рычков протокол яыра ултыры, коллежский регистратор Второв Андрей орау алыуы алып бары. И беренсе Бикбулат старшинаны килтерелр. Второв был тотон алдында ен нисек тотора белмй аапланды. Т быауын ысындырыра ушты. ур хужаа, губернатор тиклем губернатора, ярау ыйын эш: аты ылананы тип т, йомша ыланаы тип т берй рле ммкин. рлп кен уйа – ярар а ул, уныына терг була, ыуып ебрее л ихтимал. орау алыуы йомшаыра тонда башланы:

- Бикбулат старшина, йт ле, нисек бунт башланып китте ? Нишлп ул турала йтлп Ырымбура еткермне ? Батша кешеен лтере – ур гона бит !

- Ваше благородие, белм – юл уйма инем, белмй алдым. Ысынын йтм. – Бикбулат таы ни йтеп була икн, тип уйланып алды.

- Кемдр, ни сбптн Брагинды лтереп алды ?

- Кемдр икнен тегенд к йттем бит инде , шул: Этол, Сураш, Темс, Хоайбире. сббе билдле: Брагин тр килеп эшлй башлаандан бирле халыты мыыл итте. Нисек телй – шулай ыланды. Эргенд эшлп йргндре сыбырты менн яры, араы талап итте, атын – ыарыбыы мыыллыны.

- Нисек инде мыылланы ?

- Ну, бис итеп. Ураан айын бере ашнасыа ярамсы итеп саыртты м мыыллап сыары. Кейг сыа торан ыар тге тн мине менн йолап сыыра тейеш, тип талап итте.

- Нишлп бындай башбашталытары тураында Ырымбура еткермне у ? ин бит унда старшина!

- Ул бег, ми л, лтере менн янаны. Мин - батша кешее, ни ылам да иркем бар, тине. Мине ашатып – эсереп, ыар менн тьмин итеп тороа тейешеге, тине. Кем д кем тыламай – малайына пуля аласа, тип урытты.

- Тимк, ин алдан креп – белеп йргне, шулаймы ?

- Шулай.

Шп – шп атлап генерал – губернатор килеп инде. Бте л аяр тороп атты. Второв аршыына йгере м ыаса доклад яаны. Иван Иванович бтен л бер килке п арап торо ла бер ндшмйенс ишекте елтерт ябып сыып китте. Бында буландар еел тын алып уйы. орау алыуы артабан дауам иттелр.

- Й, ним йтерг телгйне, старшина ? Артабан дауам ит!

- Мин таы шуны тп йтм, - тип ен дауам итте Бикбулат, - Брагинды этлектрен йтеп т, алатып та, анап та бтррлк тгел. Ниндй йг ин л и затлы йберре орап – нитеп тормайынса алып сыа ла кит. Ураан айын йнлек тирелрен килтереп торора ушты. Итен, май – аймаын, араыын – балын таптыры. Шулай итеп халыты асыуын ны абартты.

- -, ин йткнс “ халы асыуын “ бел тороп та ин тыныс ына алдымы ? Ялыу яыра, тигн уй башыа инеп т сыманымы ни ?

- Ялыу яыуан бер файа ла ю, шуа кр яыра уйламаным да.

- Тимк, ин йепле икнеде таныйы инде ? е башлап йргнеде нишлп ндшмйе ?

- йебем ю мине, шуа танымайым. абатлайым: йебем ю мине. Башлап та йрмнем, кемдр йепле улар аиллре менн асып киттелр.

- йебем ю, йебем ю, тип бер к нмне тылып тик тораы. йебеде танымаас, амсы менн утырыра тура килер. й, кргеде ал, старшина, блки, теле асылыырап китер!

Второвты баш елкее булды ярандары старшинаны уып алып амсы менн яра башланылар. Блмл амсы шыйлаандан баша “шылт “ иткн бер тауыш та ю. амсыны р шыйлап барып сартылдауы Рычковты башына, йоро менн уандай, тьир ит. Ксргнешле ултырыуан тирлп – бешеп китте. Яшы бел ул старшинаны, кпме тапыр улара уната булды, гплшеп ултыры. Шундай яшы кеше, уымышлы, аыллы. Уны боланы башлап йре ммкин тгел, аыла ыймай торан эш был. Тумамайынса ла орау алыра була бит! Тик бындаылара йтте ни - йтмне ни! анда аунара яратан погонлы мдр йыйылан бында.

уы тапыр былтыр йй брйндр булып киткйне Петр Иванович. Бер анаа туталды ул, ваытын буша уарманы. Ирндек тауын, урмандарын гиелр: тб, йыла – шишм исемдре менн ыыынды, ундаы балы исемдрен яып алды. Ниндй кейектр урманда бар, тип орашты, емлектр м хайуандар доньяыны шундай бай булыуына, хатта бгнг кнг тиклем ыраай аттары – тарпандары Яйы буйында аман да аланып алыуына шул тиклем жпк алайны. Шул кндре илп ултыра ле Рычков ошо танышы Бикбулат старшина менн таы ла уйламаан ер осрашас. Башын баып алан да эше менн мшл. Бере ирпелеп араны ул т: уны танырлы итмгндр икн. кейеме йырты – борто, битен са ына саллана башлаан аал – мыйы баан, кре ып – ыыл, к абатары шешек.

Хлдн тайып итн яан Бикбулатты йрклп алып сыып киттелр. Артынса Алыш артты индерелр. Сал ссле, кпте кргн, шул арала ла урыуан теп киткн ааал ен тккбер тотто, низахлашты м шайма – шай талашты. Баяы у орауар артынан тумауар абатланды. Уайын тап килтереп ааал Второвты битен ткрп лгр. Тин крмгнегее кртерр ле ,тип арлыан тауыш менн бер – нис тапыр ысырып маташты. Баша тотондары ла берм – рм индереп, орау аландан у амсы менн ярып, айырым – айырым камералара индереп биклнелр. Ыаларан торан кн артынан – кн, тн артынан – тн уы. Ееш, таш инле зиндан – камералара ас – яланас ятан тотондар ыуытан, аслытан, тумалыуан йонсой барып л башланылар. лгндрен кмделр. Лкин кем айа кмелгн бер белмне. тфтишсе Второвты эше бер ген ала барманы. “ Был ыраай башорттар, бер тптн бер к е йлп, бер йептрен таныра уйламайар а баа,”- тип бер тутауы алдына йлнде ул.

Бикбулат старшинаны таш зинданы бигерк ыуы, уата ееш. Урынды – флне ю: инд ятаы йки ултыраы. уы кндр ул ултыра алмай, хлелектн тик ята. Бт ке ны тумалыуан шешенгн, ыырылып бткн, араы урыны – урыны менн шешеп упайып сыан. Арыуы кндр инде бер абым ризы та ауы иткне ю, снки ашатмайар. Ашара бирлр ашай алма ине: ауы тулы ан, снки ауы ыуышлыы йыртылып бткн. Таы еешлектн тамаы шешеп сыан, унда - бында аы ыу эсеп кен йн аырап маташа. Келе и: бындай кн итмеш кпк барма ,ахыры, эстге йылы тйн юалды. Урытар рм итте, ахырыы. Ая м ул барматары таштай ата ла уя, иртнск уянас та бер – ни тиклем ваыт атлай алмай этлне. Сттр буйына ыуыслап ына йн индер ул ата - азаларына. Шуныына сике ыуана: барыбер биргн антын боманы ул, те. Башалар а анттарын боманы, тумалдылар, барыбер ны торолар. Кн д тумалыуы ктр алмайынса Юлдыбай айса менн Длтбай Аслан йн бирелр. Буш камералар ю: яыларын алып килеп ташлап торалар. Улары менн беренсе килгндре осраштырандары ю. Кемдр, айан, нисек тотоландар - бер кем д белмй. Улара ниндй йеп ташламасы булаларыр - таы билде. Уйлап ултыра ле: казактаран урып асып йргн сн ген язаа тарттырмайарыр бит ? Урытар араында ла Петр Иванович кеек башлы м ел санауниктар барыр а баа ! Бер кнд ишет биреп алайны: ана, Рычков тигндре “ быауарын сисеге, ны тумамаы “ тип йтеп араа ла тегелре ыжламай икн. Яыра Андрей Второв уа:

- Петр Андреевич, тгн шийт яа, еге башорттар ултыран камеранан урын алыуыы ммкин, - тип ауыын яптырып уйан. Уры дултенд тртип аты, айы са айы бер кнсыыш илдренн д арттырып ебрлр.

Бер е ала шул уйар тулынында йе, нимнелер ик тшрп ыуанаы, йыуынаы, ткндре барлайы, хергеен байайы. Бына таы иен онотолоп бткн бер йлше килеп тшт. Йш ваыты ине, старшина булып айланыры уйында ла эсенд ю ле. артатаы йндк арта ниндйер бер йомош менн барайны, шунда оа ына ккрген алып йргн орауарын биреп йткйне уны:

- артатай, и мине сн ауыр тойолан орауар бирйемме ? Тик тура ына яуап бир ! ин бит барыын да беле.

- Эй, улым, был донъяла барыын да белеп бтп булмай шул, алары ле шуны берса. Й, ниндй орауы бар ?

- Бына, бе, йни башорттар, асандыр телгебе менн Рсйг ушылып шуны эсенд йшйбе. Лкин бен алдараы быуындар гел ген тыныслыта йшй алмайынса кп тапырар яуа ктрелгн, снки батшалар халыбыы трлс ымалаандар, талаандар, ыйырытандар. Ошолай боаа – боа килеп йшгнс, Рсйн сыып, тулыынса аллы йшк – др булма инеме икн ? лл урытара телктре менн ушылып бее бороно ата - бабаларыбы бик ны яылыштымы ? Шул турала ин ним йт алаы ?

Оа ына аалын семтегеслп ултыры йндк арт, башын еелт ген сайап уйы, шунан у ына телг килде:

- а-ай, улым, орауы елле булып сыты бит ле ! Бындай ауыр орауа яуапты и аыллыы булыра тейештер, кре. Бик белге килгс итибар менн тыла: йшерк ваытымда мин д ошо орауы – ем бир торайным. Уйланып йрй торас, яуапты уыра тки таптым бит, хатта бер килке ваыт, эстн ген ыуанып бт алмай йрнм. Шуны башыа скеп уй: хандар, батшалар, бейр яылыша, ябай халы бер ваытта ла яылышмаан, яылышмай м яылышмаяса. Халы менн кшлшеп эш иткн трлр яылышмай. Бына шул ваыттаы батша Иван Дртенсе Казанды баып аландан у ярандары “ Иван Васильевич, ксб етрлек, йге бер юлы башорт илен д баып алып телндерйек м Рсйг ушайы,” тип кш биргндр икн ул: ,, башорттары азан ханлыа менн саыштырмаы, улар ре Нуай хандарынан нисек отолора белмй аапланып йргн сатары. Ырыу башлытарына , тархандарына, батырарына тбп хаттар яыра м Рсйг ирке менн ушылыуа саырыра крк,” - тигн. Ошондай йкмткеле хаттары алас, трлр, бейр халыты йыйып кшлшкндр. Халы Рсйг ушылыу яында булан. сбптре билдле: беренсенн, нуайаран тик ошо юл менн ген отолоп булан, икенсенн, рустар жм ит ала, былай а ауырлыта йшгн халыты аршы торорло ммкинлеге булмаан, снснн, ара террлек баша бер ил д булмаан. Яын ятан ыры – айсатар менн бее олатайарыбы эт менн бесй шикелле талашып – тартышып йшгндр. ле хер ген улар менн ду йшй башланы. Ул ваытта илебе блгелнгн булан: кнбайыштаы башорттар азан ханлыы улы атында, икенселре нуайара бойоноп, снслре Себер ханлыында мер ргндр. Минес, халы рус длтен ушылып бик т др эшлгн.