Генерал - губернатор тйге - Ырымбур 3 страница

- ни у башорттар ураан айын баш ктргндр ? Таы ним етмгн, ним ошамаан ?

- А батша ваытында бер ниндй бола булмаан, снки ул батша бер ваытта ла “ килешее “ бомаан, башортто ымаламаан. Унан уы батшалар ына эште боандар, башорт ибен йшрг самалаандар, яаты арттырандар, ерре баып ала башлаандар, кслп суындырыу башланып киткн. Бына ошо сбптр араында килеп сыан да инде боларыш, талаш – уыш.

- Кп кешене суындыра аландар микн, ? – Бикбулат артатаына яыныра шылып ултыры.

- Мин элегерк кп т тгелдер, тип уйлап йрй торайным – яылышан буланмын икн. Яман хбр ти йрсн, шуа кр быныы ла билдле булды ми. Уты бишенсе - ырынсы йылдараы ихтилал батырыландан у 10 медн ашыу башорт кслп суындырыла.

- суындырылан башорттар айа у ? Бее арала кренмйр тгелме у ?

арт “ ы “ тигн ауаз сыарып , ауыр тын алды ла, артабан дауам итте:

- е уйлап ара: нисек итеп суындырыландары мосолмандар араына кире айтарып ебре инде ? Улай була баяылар кире ислама ксеп аырырар ине. Урытар эште былай итеп ойоштора: суындырыландары крепостной кртин тркмн ксерлр м улары уры байарына таратып бирлр. Шунан ни, ир – атты мрйлрен йлндерлр, атын – ыы христин динлелрг кейг бирлр. Шулай итеп, ике - с быуындан у баяылар, телйме – телмйме, урылашып бтлр инде. Крепостной башортары Ырымбур яындаы уры дворяндары хужалытарында файаланандарын креп – ишетеп йрнм. Белеемс, ул мекендре Мск, Сембер, азан м шундай бихисап алалара алып киткндр. Уйла ле: шунан да аяныслыра ямыш булыуы ммкинме ?

артатаын иен тшргндн у Бикбулат тороп ултыры, иблаа арай йлнеп, артатаыны яты рухына аят уыны, баыйлыа кскн ду – иштрен, туан – тумасаын ик алды, ен м баша тотондара темлек телне. Ошонан у тамам тынысланды. Мине бынан ысындырматар инде. йеп тапмаалар атайымды, блки, айтарып ебрерр, шулай килеп сыа - шп булыр ине, тип фекер йртт.

Артабан тотондар хле таы ла атмарланды. Яйы арьяына асып китеп , бйлнеш сн тип айтан Сйетол юлда казактара тап була. Ул Ялан Этолды бер туан ааы. Тотолманы, беренсе юлы асып отола алды. Ирндект аса булып бер ай тире йрп алды - тотолоп уйы. Йн аяулы, лбитт, урышынан белгн – кргндрен бйн - бйн йлп бире. Шулай итеп, епте осо тел башлай. Берр ат орау алып бткс т уны йтлп Ырымбура оаталар. Бында килгс т тегенд йлгнен абатлай, протокола “ мме др яылды “ тип имза уя. Кемдр Исмил ййленд оролтайа атнашан, кем еткселек иткн, кем ним йлгн, кем ндм хаттары таратан - ммен д бйн - бйн йлп бир был. Рухи кслг сн кешег бер ним л йтеп т орошоп булмай инде, ни ти д - йн ерле, мер бер ген. Уны кем нисек т: гел ген ин уйлаанса, ин ынтыланса, ин телгнс ген килеп сымай икн шул был тормошта!

Беренсе тапыр бт тотондары тфтишсене блмен берг йыйылар. Сйетолды и уынан индерелр. Власта тороусылары масаты бер ген: тотондары клштерерг, ындырыра, йтлп эште тамамлап уйып, язаа тарттырыра. уы ингн тотондо Андрей Второв уртаара, е ултыран тлг яыныра батырып уйы. е, нт й менн, улдары быауланан тркм яына боролоп башын сй л, орау алыуы таы башлап ебре:

- Ну, Саитка. йт ле: был басурмандар и танышмы ?

- Таныш, таныш, ваше благородие. Бына ошоноо – Бикбулат старшина, эргенд уны атаы Алыш арт, артабан сотник Исмил, - тип анап китте ул, барыы ла таныш, ебее аай – эне. – Сйетолды р йткн ен тржем итеп торалар, шунда у протокол яылып бара.

- Кем бунтты башланы ?

- Бикбулат старшина башланы. Мине белеемс, ул рле Брагинды лтерег отортто, ойоштороусыы ла ул. Исмил ййлендге йыйылышты ла ул, Бикбулат старшина, йыйы м алып бары.

- ин е, Саитка, атнаштымы был собраниела ?

- Эйе, атнашыра тура килде. Ул турала ткмй - ссмй барыын да йлп бирем мин.

Тфтишсе Второв Бикбулат старшинаа йлнде:

- Й, старшина, ин был рг арата ним йте ? Танышмы и был басурман ? Уны рен йплйедер ул ?

- Сйетолды таныйым, йштн шыйы м шыймала кеше булды, лкин ул йлгндр барыы ла буш ! Мин, “ Брагинды лтереге, “ тип бере л отортманым. абатлап йтм: Кемдр йепле - улар айалыр астылар. ййлг Исмил сотник унаа саыры. Илемс, унда ул - был хбр булманы, шаярышып - клшп ултыры. - Старшина асыулы к арашын Сйетола тбне.

- Врешь, каналья! Бт бунтты башы инд. был яыу кемдеке тип уйлайы ? Бында ине имза тора, яыуы ла инеке, нисек баш тартыры икн, сволочь!

Бикбулатты кен е яып таратан хаттары береен килтереп тернелр. Трл уйар йшен тилегенд башында буталды. Башаса ныышып, еешеп тороуы файаы булмаын аланы ул. Келе менн был элмктн бер ваытта ла отолмаясаын ие. “ Бтт баш былайа киткс! Э-эх, яылыштым бит! Бер башлаас - икелнмк крк ине, мй - уймай артабан дауам итерг крк булан да бит! Улай яшыра та булыр ине, блки. л д, аы зинданда тгел, дошман менн асы алышта лк булаы .“ Бына шулай уйланы ул м тотондара арап былай тине:

- Аай - эне! Мине ф итеге, зинар! Ошондаы язалара дусар булып тороуыыа мине д йебем барыр, кре. Сыара башаса мл алмаана кр уыра тура килде. Башаса танмаы, минн у бтен д нисек булан шулай йлп биреге! йебемде уайыланмайынса асыы, пклмйскмен. Нисек кен килеп сыа ла - мин отола алмамындыр инде. Кберген ми ылтаы, блки, хлдрегее еелйтерр, блки, тере алырыы, Алла бир.- Шунан Второва йлнеп:

-

 

Бунтты мин башланым, мин Брагинды лтерерг уштым,- тип тееп алып китте,- башалар бында йепле тгел, каналья - мин тгел - ин, снки...

рен йтеп бтр алманы ул, Второвты эйк аыуы булды - инг шаарып алып тумай башланылар. Старшина, кпк барманы, итн яы. йрклп алып сыып киттелр. Ошо кис ул тумалыуары ктр алмайынса, йн биреп тумалыуаран м был азаплы тормоштан бтнлйг отолдо.

Блек

О н

Брйндре илен карателдр ябырылды. айа арама алдаттар, атлы казактар. Тау инженерыны башына еткндр асты - отолдо. бына кпселеге атын - ыан, бала - саанан торан ил апыл ына йн ташлап, мал - тыуырын эйртеп сыып кит аламы ни ? орал тотан башорт ир -егеттре л кг эленмй хер. Берре асты, икенселре йшенде, снслре карателдрг ушылып берг йррг мжбрр. уыларына ны контроль уйылан. Рхсте бер аым атлара хоутары ю. Йшенеп кен отолорай а мл кренмй. Кн д тейерлек карателдр р й тентеп торалар, р ауыл, р ййл кте атында. Бында подполковник Исаковты командаы менн 1300 алдат м казактан торан Бахметов командаы хкимлек ит. Масаттары билдле: шиклелре тотора, асып барандары кире айтарыра, башлап йрселрен беренсел орау алып аиллре менн ушарлап Ырымбура ебрерг, мал -тыуарарын, млкттрен баып алыра. р ер тумап, язалап башорттаран он алыу башланды. с алыу менн он алыу араында айырма ур: сте бер - нис кешенн алыра була, он алыу ки масштабта мерлгн кешене лтереп с алыуы алата.

Байморат, Бикбулат старшинаны улы, атаын ула алан кнд к аланы: был тиклем хрби кс тиктомала ына килмгн, ырып алыр сн. Атаы, Бикбулат старшина: тп йепте бер - нис батыра ылтап илде отара алырбы, санауниктар килеп тикшерерр айтырар, тигйне, яылышан икн. Ырымбур власе ашыыс решт Брйн олоон хрби кс менн тултыры. урмай - ркмй ген брфк барып йлнерлек т ммкинлек алманы. Таы шуныы аптыратты: ула алынан башорт старшиналары м йбаштары урынына ситтн килтереп властара торо булан мишрре тйенлй башланылар. Байморат барыына ла тшнд: асмаа - атаы кеек тоаа элгск, Ырымбура а атында оатыласа, унан ошоа тиклем бере д имен - аман айтаны булманы.

Ырымбура тотон итеп оатылан сотниктары устылары, уландары менн шыпырт ына йлшеп, унлаан аил арбалара, ун бишлп у - аалы ир - ат ыбай та ыылма борон Яйыа арай тырым - тыраай таралыырап юл тарттылар. Ауыр була ла Ирндек аша тура, р тркм ре ген белгн юлдаран рмлнелр. Алдан йлшкн буйынса, Тйл йылаы буйында, абантуйар ткн тбкт осрашып, артабан бер тркм булып юлды дауам итерг тейештр. Ирндекте тау - таш аралын , ара урмандары теп тигелекк сыас та билдлнгн урына барып етеп имен - аман осраштылар, хеф - хтрг юлыманылар ле, Аллаа шкр. Кнд сит - яттара кренеп йрм сн ял итерг арар иттелр. Арыан буландар икн, тгршеп йолап киттелр. Эерг аршы юлды артабан дауам иттелр. Тн буйы барылар. Бына Яйы йылаына кп т алманы,уны имен - ау кисеп сыанда шп инде - артабан тот ойроодо!

Ата! Был ни булды ? Аармай а алдылар, лл айы арала, лл айан карателдр килеп сыып урата башланылар: “ Бросайте оружие, сдавайтесь ,“ - тип ысырышып бтнлй ымаа алдылар. Бер а аптырабыра алан Байморат иен килде, бтен л ишетелерлек итеп ысырып егеттрен бойоро:

- Ала йомолоо! Сумарар менн эш итеге, у - аатан файа ю!

Ун биш - егерме аым алылыында теелеп инеп килгн драгундара ынтылды сумар тотандар. Ярты - йорто сумар ктргнс карателдрг барып та тртлдлр. ул уышы лл ни оаа уылманы, ике ятан да аттан бер - нис ыбайлы оланы. Аттар буталды, шулай а драгундар был блкй ген тркмд арбаларан айырып алып, мылтытарын сатырып эшк уша алмаана кр, ылыстарын урып алып улы - уллы башорт егеттрен сапылара тотондолар. Башорт егеттрене кктре л улы - уллы шыйлап торо. Ти арала улары яртыынан кберге, улса эсенд уыша - уыша йндрен фиа ылды. Башаса аршы тороуы файаы икнен креп тере аландар берм - рм кктрен ташлап бирелерг мжбр булдылар. К асып йоман арала башорттаран игее, драгундаран дрте лк булды, таы бер - нис лемесле яралы ер ята. Драгундар тркм л лл ни ур булмаан икн, мме - с тит. Алыш бткндн у былар, ярай ле, йыртыстарса ыланманылар. Тулыынса оралыландырылар м ре менн берг лектре, яралылары йыйып арбаа алыра уштылар. Мшттре бткс кире боролора уштылар. Ылау, келе ген, айтыр яа боролоп, бер - бер артлы теелеп алып уалды. Ирндекк килеп еткнд араы тш башлаайны. Бте л йонсоан, аттар арыан, кешелр талсыан. Ошоа тиклем ндшмгн, урыштарынан тауыш - тын сыармаан бала - саа асыыуан, бигерк т ыуап илаша башланы, улара мышнашып атын - ы ушылды. Драгундары командиры капитан Моисеев креп кил: драгундар ре ат тнд йонсоп ойоп, йолап яып ат тнд кил, шуа кр ул бер ур булмаан аланды креп боролоп инерг ушты. Аттары туартып, тртлрен ктртеп бйлтеп, арбалары бер - береен тоташтыртты. ур ына трк хасил булды. Бт тотондары шул трк эсен индереп арауыл уйы. “ Из круга не выходить, иначе - пуля, “- тип аты ына икртте. мм аан аып нимлер айнатыра, ыуа барыра, сыбы - сабы йыйып алып килерг рхст бире. Бт был эштр ны а атында башарылды. Арбала ятан таы бер аан драгундар улына ксте. Улар аланды бер ситен аан аып ут яып ебрелр. Уттар ятыына араылы бер а сигенгндй тойолдо. Анау тиклем алдаттар бара асыу тураында уйлау тгел, трнерк тын алыра урып тораы! Аттар ына, кешелре боланышына битараф булып алды, туарылып тышауланас, ситкрк утлауа ебрелде. Ирт менн тотоп алыра уай булын сн береене д йгнен ысындырып алып торманылар. Аттар утлап йрй, кешелр йыйылышып ни менндер мштлнлр. Ситтн арап тора, берй олу санауник ыра, тбит осаына, уна саыран икн, тип уйлары! Драгундар а тотондары яфаламанылар. Блки командирары шулай ушандыр! Тама туйырып алас та яйлап йлшер баыла бары, тин, бер пар асыларан баша, бт лагерь йооа талды. Бт ер тыныслы хкм р, “ шылт” иткн тауыш та ишетелмй. тик ары - бире ниндйер тн оштарыны тырылдааны, сипылдааны, айалыр бик алыта эт ргне олаа салынып кит. Бындай иллектн ике арбала ултырып алан ике асы т ултырып, шунан ятып ирп йолап киттелр, улары алмаштырыусылар а булманы. Кн - тн шл ыуып, ат тнн тшмтн йргн алдаттара ла арыу м йонсоу, кре, еткндер инде. Тбитте йылы, саф ауаы тнг сихт, йнг рхтлек бир. Кк йнд уйы ара болоттар яй ына й, улар аша йондоар а кренмй, ары ай а ерг, рн ген итеп була ла, ятылыын ипмй.

Иртн тороп, ул - был итеп, аттары тышауарын сисеп, килтереп эйр ултырта башлаан ваытта ауа упты. Биш ат юа сыан. Тотондары барлай башланылар. Шул асыланды: Байморат, уны атыны м се, устылары: Этксем менн Илембт йеп буландар. Бер аил тулыынса юа сыан. жбе шул: асандары эрлеклмнелр, бындаы тотондары ла ыйырытманылар. лл командирары кеселекле м булды, лл - яуаплылытан урты, белме! асалатар тураында - лм - мим. Тотондары, килтереп еткереп, ауылдарына тараттылар, баша асмаа уштылар. Тик шуныы: полковник Исаков рен аршы китндр менн сыандар араынан ике е айлап алып Ырымбура йтлп оатты. Дошмандары да йомшаран сатары була икн д баа!

Бикбулат улы Байморат карателддрн тнд асып отоландан у аил азаларын урман тпклндге ййлрг блеп таратып сыты. м беренсе тапыр еел тын алды ул. Хер уа, йомоштары менн йргнд, бер амасауламаяса. устыы Илембт менн оа ына йлшеп уй - фекеррен беректергндн у, олатаыны дуы Анаай старшинаа юл тоттолар.Уныы, кптн кткн унатай, асы сырай менн юлсылары аршы алды м ыа ына ял итеп, ымы эсеп аландан у, тир ятаы башорт старшиналары менн бйлнеш тотор сн улары таы ата атландыры.енн, аауыл булын, тип бер - нис егетте баауыл итеп эйртеп ебре. Бикбулат старшина ю осора яуа ерлек эшен тикшерее, ойоштороуы Анаай старшина ен йклрг булды. Кем була ла был эш менн шллнерг тейеш бит!

Йй уртаында таы бер ваиа булып алды. айланып уйылан Бикбулат старшина урынына ситтн килтерелгн бер мишр бер - ниндй йыйылышты арары булмайынса старшина булып килеп ултыры. Яы трг халы, лбитт, аайып араны. “ Тр була - башлы бул, емерелм ашлы бул,” тип абатлай торайны Алыш йндк йыйылыштара. Бикбулат халы менн урта тел табып эшлне. Бере л ыйырытманы, байлыа ла битараф булды, быныы нисек булыр икн ? Ана ла тмне был старшинаны кире кеше икне асыланды. Халы менн игелекле итеп йлш белмй, ааалдары ололау, улар менн кшлше ю. Тге кндн к байлы йыйып алыу яын айыра башланы. Кеше йнд матурыра булан йбере креп ала - шуны ен алыра тырыша: инл, ялбара, тки ала. Асаын тл башына ла кереп сымай. Бите - й ыарыр тим. Са ына яылыша - сыбырты менн утыра, арыры йт - зиндана йки мгрпк ябылаы!