Генерал - губернатор тйге - Ырымбур 4 страница

Бына шул килмешк тр, халы йтмешлй, “ ни аллаы, ни муллаы м,” ен бында батша итеп тойо, е менн уша килгн мишр ярандары менн ген атнашып гел кйеф - сафа ороп йшй башланы.. Исемен д йнлп белмй алды халы, лл - бделха, лл - бделваап булды. Майлап та аранылар, яйлап та аранылар бер ипк килмне был яы тр киге, ен хаиндарса тотто. “ е - эшкинмгн халы, шуа ярлы йшйеге” тип мыыл итте. Башортто байлыа элек - электн битараф булыуын ул айан белен инде. Был халы - тбит балаы. “ Илем, ерем, “ тип Уралына ыйына, тбитте алай, ярата м алай. Кейек кеек инде: тамаы туйа: донья трк, берг л амасауламай йшен бел. Тик уа амасаулайар, уны аырталар. Уйлап араа ие китер: алым тл, ил сиген алау, юлдар, кперр т, килгн сановниктары, офицерары аршы алып ашатып - эсере, ене санаы, аты менн ауылдан - ауыла оатып йр, ям сн аса тл - мме л уны елкенд. Темле ул башорт, бик темле. Тик уны сыарынан сыарыра ярамай. Ундай ваытта ул л - л, лкин ярты юлда тутамай. Кндре береенд сыаран сыарырай бер ваиа булып алды.

Бер кн ыра эшлп йргн Тлксура исемле егет йн айта, ишекк арыс - торос аылан айау осо алып ташланан, арыра бер - нис ат бйле тора. Инеп т лгрмгн - соланда бер менн ткшкн, араа - эстн бер тркм мишр сыып кил икн. Байрамдара ына йй торан и саыу, и ур балаты былар, трклп трп, улты атына ытырып, сыып киллр. Егет баран да йбешкн: “ Ним ыланып йрйг, был мине бала, хер к айтарыы ми. “ Тегелр:

- Блки, инеке буландыр, хер старшинаныы буласа. Яа ибен алыра ушты.

- Был кп - кнд талау, биреге мине к терп торан балаты, артсйемде мираы ул.

Ошо урында талаш - тартыш кит. Кмкте бер е ееп буламы ни ? Тлксураны ыу эскее итеп тумап, тен мгрпк ябып уйандар. Был хбр шунда у ййлг килеп ет. Ике ду - Яубаар менн Яугилде - ут егеттр, ата менеп туп - тура мишр старшинаны йн еллр. Таы ла талаш - тартыш уба, шулай а биклнгн Тлксураны сыартып алалар. Старшина был башбашталыты Ырымбура хбр итм, тип янай. Был сг Атанол менн Анаай ушыла. Кшлшлр. Нисек кен булмаын Ырымбура хат бармаа тейеш, Шулай итеп, был егеттр старшинаны йортон а атына алалар. Эер тш башлаан ваытта писарь ата менеп Сапсал яына ел. Былар шйлп алып батырып тоталар, тентейр тегене. Кеенн килмешк старшина улы менн яылан аы килеп сыа. ыаса мне былай: “ Бында бунт башланды, трт ебреге!” Асыуары айнап торан егеттр писары шул урында Аллаы Тл эрген ебрерг арар итлр м башарып та уялар. Старшина нимлер иемлй, писары кт. Тегенее тйен ваыта кире йлнеп айтмаас, ике яраны менн асма була, лкин егеттр тарафынан тотола. Иртген халыты йыйып, борондан килгн т буйынса орайар: “ был сг ниндй яза бирерг була ?” Кпселеге аыу яында, лкнерктре был язаа аршы: ” ыуып ебрйек, теймйек, “ - тир. Дар аасы ерлп был ауыр эште ааына еткереп уялар.

мм кеше себен тгел, уны анын ойоу Аллаы Тл алдында ярамаан эш. с алыу аршы яты сен терег булышлы ит. Улар а он алыра самалай башлай, эш лтерешег кит. Бындай ондан, лбитт, барыына ла ыйын. Старшина менн ярандарыны лтерелее яу сыыра оран булып яыраны, шикелле. Халы ныыра уып алып китте, снки бында ти арала хрби кстре килеп етее кн кеек асы.

Яуа ерлек бгн ген башланманы, брйндр, ргндр, ыпсатара йй буйы бары, лмне был эш: утар юнылды, аатар ерлнде, ылыстар скелде, г остары эшлнде. Бт был эштр тпкл урмандар эсендге тимерлектр башарылды. Тйен кешелр алмашлап кн - тн булыштылар. Улара ярам итеселр эштрен аны белеп, хлдренн килгнс тырыштылар. Тимер - томор табыу ылауа йргн башорттара йкмтелде. Хужалытара арба - саналар ныытылды, даалар ерлнде, кейем - алым барланды, боолмай торан аы - тлек йыйыла бары. “ Яу “ тип йтее ген анат. Ундай ваытта бт иле, иле, аил убарыла, ауырлы тшмгн кеше алмай. Сараыан яу саба башорт егеттре. ,, Блки, ыма бер а бушап ееллек килер,“ - тип тырышалар.

Ирре и аылдары таы ла ора йыйылды. Йыйылышты ылтауы - Кскбайы улы тыуыуы, масаты икенсе: яуа ктрелбеме, юмы ? Тп кн тртибе буйынса фекерр трлс булды. Кбее яу башлау яында. асан башлара ? Был орау р кеше башында йрлд. Яы ына орбашы итеп айланан Атанол ааал р старшинанан: “ ерегеме, юмы ,“- тип орап сыты. р берее: “ ербе. “- тип яуапланы. Икенсе мсьл “ яу башына кемде уйыра” ? Быныы буйынса бхс бтнлй булманы: бер тауыштан кпте кргн, арыуы йшгн Атанол ааал тйенлнде. Эйе, был урына арааал яуында атнашып, оло тжриб туплаан, хрби тртиптре яшы белгн Атанолдан да уайлыы булма ине. Ул дилбген ти м ыа тотто:

- Аай - эне! Туандар! Мслиминдр! Яуы бер ананан да артыа умайынса башлара крк. Эйе, шулай итк, эшебе хйерле булыр. Мине уйымса, эшебее яын - тирлге стандары, заводтары яндырыуан башлара крк. - Ааалды тауышы бойоро решенд яыраны. - Т Яубаар батыр кешелре менн башлай был эште. Шунан у Байморат старшина еткселегендге брйндр, араай - ыпсатар, тгерр Вознисин заводын амара тейеш. амай , яндыра. Яубаар Преображин заводына ашыа, шулай у аарматан амап алып, уны нисек итеп клн ккк осороуы е хл ит. Кскбай тркм Покров заводына арай ел м уратып ала. Бее тп бурыс ик: заводтары клн ккк осороу м улары алаан алдаттары ю ите. Блки, Алла бир, Батырша хрт яынан да берй ярам булыр. йнлр - сая халы бит ул, батырлы яынан бер бен алышмайар. Итибар менн тылаы: Кскбай батыр ййле штаб урынына була. Штаб менн яу тркмдре араында бер тутауы сапындар йрп торора тейеш. Таы шул ег млм булын: бег, йни брйн, араай - ыпса тгеррг ргндр, снкем - ыпсатар, грй - ыпсатар, тамьяндар м атайар килск. Кемг ним алашылмай ? орауарыы бармы лл ?

- Алашыла, алашыла, лбитт. орауарыбы ю.

е тгерр старшинаы Анаай дауам итте:

- Рхмт, Атанол аай! Сыышы янаралдарыы кеек тыйна килеп сыты. Эйе, хрктебее тап ошо заводтаран башлара крк. Ошо заводтар араында кпме еребен ола аты. Бына еге уйлап араы: уы ун йыл эсенд илебее кнья - кнсыыш лшнд ген ун дрт тимер м баыр ирете заводтары алынды. Бе хрмт менн араан батшабик Елизавета Петровнаны указы буйынса р завода ырып бирел торан ер майаны дрт яа табан иллешр сарым алылыта билдлн м был ерр мгелекк беркетел. Ере лсгнд яылышан булып 200-300- шр сарым р яа лсп рен беркетлр. йтеп ара - тумалып лере! Эштр былай бара бтнлй ере алыуыбы ммкин.

Кшм тн уртаына тиклем бары. Кемд ниндй орал м кс бар - шулар барланды. Тркмдр нис яусы буласа, шуларан тыш аы - тлек, кейем - алым ниндй мидара крк - барыы ла уртаа алынды. Баша эреле - валы орауар м шиклнер буйынса кштр оролдо; сигене юлдары, таралыш булып кит блн - йыйылыу урындары ат - ат аралды. Бер менн йткнд, р килеп сыан мсьл бик етди тикшерелде, ат - ат ныытылды. И миме шул: яу кинт, ктлмгн сата башланыра тейеш. р кемг ене ни эшлрен, нисек, айы ята эш итерен, айа сигенерен, уынан айы урында йыйылыуын аны ына беле мотла.

Йыйылышты арары ошондай булды: брйндр граф Карл Сиверсты улары ерен алан Вознесенский заводын ыйратып алыра тейеш. Ошо ваиа башалара яу башланыуын хбр иткн ыла буласа. ле был завод тлп т бтмгн, шулай була ла эшен башлап тора. ее егег билдле: брйндре и матур солосоло билмлренд тл башлаайны ул завод. Т Рсйн кплп уры кртиндрен килтереп тултырылар. Улары кил - килеп, урманды ырып, т рен йр алыуа тотоноп киттелр. Бер к ваытта завод домналарын те л онотманылар. Тин завод эргенд ике йлп йн торан уры ауылы алып сыты. Шул ыыйы ялтыр треле аас сирк пй булды. бит брйндр был тлшт ктеп кен йрмнелр, сй - шкрг алданып, бутау бирлр, тип тлшт ре к атнашты: урман ките, аас - таш, утын ташыны. Кмер ерлне, айын туын ыыры. Ул эш сн, лбитт, бере л рлп, тыйып булмай, снки р беребе: тормошобоо бтйтеп булмамы икн, тип тырышып арай. Таы е итибар итеп еткермгн яы ла бар: шау - шоуа бар йнлек,кейек, ош - орт тпклдрг асып бтт. алын урмандар урынына шп - шрг йлнгн асылытар барлыа килде. Ере ймен ебрег уры кртиндре бигерк кп кс ала: клдре шартлатып балы тоталар, шарт та - шорт атып урман кейектрен кплп йыалар, тлмрйендре, тьф - айылай ернгес, тотоп алып урып ашайар, кп бжктр юа сыа. Заводта управляющий е - баш, е - тш, тп завод хужаын бере д кргне ю. Снки ул вельможа батша арайында йшп ята, тир. Сыышы буйынса - немец. Элегерк, Петр Беренсе заманында, был м Рсйг килеп, императоры ыы Елизаветаны лакейы булып эшлй башлаан.

- Себер ргнг ебрелгн вельможа ошомо тгелме ?

- Ошо, ошо, лбитт. Эйе, Анна Ивановна осоронда ниндйер “ ара эштре “ асылып Себер ебрел был. Елизавета Петровна ваытында абруйы, урытар йткнсе, фартунаы ктрелеп кит. Был батшабик тхетк ултырас та Сиверсты ргндн айтартып ала, батша арайына урынлаштыра. Тге ртт ва - тйк эштр менн ген булышып йргн немец, айы аралалыр, бай м држле санауникка ерел. Аталы гонштейндар тоомонан булан был м гофмаршал м граф, тигн исемле титулдары элктер. Оаыра йлм д тылаы, крге тейер: байыып киткс, Вознесенкий баыр заводын атып алан. Был заводтан баша, Аиелде рге аымы яында йн - Петровский, Преображенский, н - Петровский заводтары алынып ята. ыаы, бее ерр заводтар менн тулы: Демидовтары егерме ике заводы, Масаловтары - биш, сауагр Осокиндары алты заводы, таы: Красильниковтары, Твердышевтары, Мясниковтары титлгн заводтары, ауа бысратып, кн - тн ттп ултыралар. Яу башы ошо Вознесенский заводын ыйратып алыуан башланыра тейеш.

9 август таы. Тбит ирп йолай, йондоар тоно ына арап йымылдаша. оштар а концертын башламаан ле. Ййе еле, йылы осоро. ояш офотан к ктрелеп лгрмгн, нурары алдан у, тапырындаы кк йн ялтыр алтын тн мансып, тн прен асыу эше менн булыша. ндр а томандар уылып ятып ял ит. Тик м балалары ына ялды белмй мшттре менн булышалар.

Байморат еткселегендге илле ыбайлы Ырылы тауына артылды. Ата, завод быуаы арьяында, ур мейестр теелешеп ултыра, йтере алпамышалар сафа баандар. Тир - ята тып - тыныс, снки эшсе халы ле уянмаан. Кренеп тора: завод ихатаы ышаныслы ныытмалар менн уратып алынан. ур апалар тбнд арауыл булыра тейеш. асылар мылты менн оралланандары р кемг билдле. Асытан - асы аршы сыа - ырылып бтске. Мылтытара аршы у - аа менн тороу - еел тгел. Тптнерк уйлаа, йн сей башлай: заводты алыр сн мылтытар, туптар крк, йки бер - нис й ыбыйлы апыл баып , беп инерг тейеш. “ Бее кс самалы, шуа кр бтнлй икенсе юлды айлау крк,”- тип уйлап алды Байморат м ыа ына итеп мер бире:” Бишр кеше ике апаа м ныытманы дрт мйшн ут ала, аландары апа тышына асылары сыармай тота, у - аатары эшк уша. апа тбнд шау - шоуы кберк сыарыу мотла, ул ваытта алан рт алыусылара итибар итесе булмаяса. Масат бер: заводты диуарары нылыын апшап арара, ораллы кстрен белерг м ти ген сигенеп юа сыыра. Урытар - ауасыл халы, бында ни буланын ре к абартып бт Рсйг таратаса.

апалара ут ялыны крене менн ныытма арьяында шау - шоу упты, гене, рлше, ысырышыу - барыы берг буталды, шул арала мылтытаран ата башланылар, халы яы йооонан уяна ине, шикелле. Ныытмаа менеп ктерг маташан алдаттара был ятан утар шыйлап осто. Дрт мйшк ебрелгн тркмдр, эштрен бтрп кил алып еттелр. Егеттре берее Баймората яында ына завод аттаррыны утлап йргнен еткере.

- Нис баш йылы йрй, анаманымы, устым, - тип ораны Байморат.

- анаманым шул, яынса илленн ашыу ат булалыр, тип уйлайым емс. Кбее йк аттары икне кренеп тора.

- Улай булас е, биш кешенн торан тркм, шул яа осоо.Аттары с ятан амап, ымаа алып ыуыы! айа ыуыра беледер ул ?

- Белм, Байморат аай, белм. Эй, егеттр! Мине арттан урман ситен! Аттары йтлп ыуайы!

Трл урындан ап - ара булып ут бааналары ктрелде. Ут ялыны ел ыайына аастан эшлнгн сиркг барып унды. Крен: уны тиренд халы мыжып алып китте. Завод кешелре тулыынса аяа баты, шикелле. Пулялар кплп был яа оса башланы. “ Китерг ваыттыр, янынын алдылар, шау - шоу ктрелр - лег етеп торор,” - тип уйлап алды Байморат м шунда у айтыр яа уалыра сигнал бирерг ушты. Артта ттп, ялынланып янан завод ятып алды. Беренсе сираныс булды был сыыш, тге улья - йылылар, бер ырын китм, файаа булыр. Юлдаштарыны йре яты, шат, бер - береене етеше ятарын йлп клшлр. Бына шулары креп ыуанды Байморат. Юлда завод эшселре ышылыа ерлгн утын рнлре, ту экерттре осраны. Уларына ла ут трт - трт ыбайлылар а томандар эсен инеп юалдылар.

Башорттары жмен ктмгн завод управляющийе Иван Гордиевский янып олап тшкн ныытмалары йрлп арап - арап йрн л, лл йрге рнен, лл урыуан, ауырып китте. ултылап йн алып барып ташланылар м аас карауатына урынлаштырып сыып киттелр. лл ниндй буталсы тштр креп бтт ул уры - уры йолаанда аташып. Лкин управляющий ике кндн у брйндре кире килеп жм яарын, эск к теп инеп контор йорттарына ут алырын, алдаттары тырым - тыраай туырып китеррен ике йолап бер тшнд крмне.

Байморат ыбайлыларыны Вознесенский заводына жм иткн кнд Ырыол оломбт батыр еткселегендге атлы тркм Преображенский заводына сапын яаны, оло яу булып ябырылды. Быныы ихтилалды икенсе осоно ине. Был заводты апаы нишлптер асы алан. ыбайлылар тотарлыы завод эсен теп инде. Юлда осраан алдаттары йне ыйылды. Улары ирк - мирге ген иен килеп мылтытан ата башланы. Мылты атыусылара арай утар осто. Йн ыйышыу ыандан ыа бары. Ике ятан да беренсе яралылар, йн биргндр кренде. Эшселр, йренн сыып, йн тслимг сирк яына йгерелр. Завод алаусылары ла, шул яа сиген барып, сирк эсен биклнделр. Кемдр бында инерг лгрмй алды уы пуляына тиклем тоап аттылар, лкин ткер ылыстар улары йллмйенс тураланы.