Генерал - губернатор тйге - Ырымбур 5 страница

сиркг инерлек тгел: ур ишеге бикле, оонса м тар трлре тимер оршауар менн ныытылан. ыбайлылар эск инерг сара тапмай йрлшп йрнлр сирке тышы диуарарына тртеп ут трттлр. Эст аырыш, ысырыш башланды, ундаылар ниндйер хрктк килделр. Бына, урлыы буйынса апаа ошаан, ки сирк ишеге асылып китте м эстн к ысырышып кешелр тыша ынтылды. Эск, асы алдаттаран баша, йрлгн завод эшсее, бала - саалары менн берг инеп йшенгн булан икн. Тын алырлы ммкинлек алмай башлаас, алдаттар менн берг эшселр контржмг кстелр. Кем нк, кем кк тотан ир - ат, лемдн урмайынса, к менеп кил, алдаттары, сирк эргенн алылашмайынса, атышыра тотонмаынмы бер ваыт! “ Басурмандара лем, улары ырып алыы, “- тип ысырышып килеп т еттелр. ре кмк, ул уышы башлана, бындаы ыбайлылары берее л лемдн отола алмаяса. Башорт егеттрен ырт кртеп сигенерг тура килде. Юлда осраан кбндрг ут трт - трт улар яын урмана инеп юалдылар. Завод тотошлайы менн ут м ттн эсенд алды, иплп - иплп тир яты ара рм апланы.

Башорттары жме тураындаы хбр Преображенский заводыны хужалары Иван Мясников м Иван Твердышева хат аша уыра барып етте. Управляющий Иван Гордиевский яыуынса, ошо жм араында илле ике алдат м эшсе алыш ваытында лк булан, ике тит кешене яраланыуы билдле. Аборогендар яынан кпме кеше лгнен м яралананын белеп булмай, снки улар сигенгн ваытта яраланандары ла, лгндре л ре менн уша алып киткндр.

Был жмде ихтилалды и к е н с е аымы тип анау дрлкк тап килерг тейеш. с н с аымы итеп Ташлы руднигын ыйратып, кл - кмерг йлндереп алыуы анара крктер. Ихтилалды д р т е н с е аымы - Эйек - Покровский заводына яалан жм. Был заводты хужаы граф Александр Иванович Шувалов 1753 йылда Покровский баыр заводын тт башлаайны. Бхетен кр, бик йылыр м тикторма управляющий килеп элкте уа. Шул управляющий Михайло Петров араында ти арала эштр бик ыай китте. Петров эште ота ойоштороусы, р кем менн урта тел таба бел. Ул, элп табып, с йлп кртинде бында килтертте, эшк йртте, эшлт л белде, тртипте л аты уйы. Ошо завод йыл ярым тигнд гелп эшлп китте. Заводты ктре башорттар а атнашты. Асаын, аыын биргс - эшлйе инде, аилне ашатып - эсере, тн бт - ирр елкенд бит. Улар ярамы менн ете дана баыр ойоу мейесе ултыртылды.

15 август кн. Эйек буйында урынлашан ошо Покровский заводына Анаай старшина менн скбай батыр егеттре ябырылды. ыпса м ргн ырыуарынан йыйылан 200- н ашыу ыбайлы заводты ур апаын айырып емереп инеп, асып баран асылары ылыстан ткреп, урам буйлап елеп ттелр м сиркг килеп терлделр.Уны манараынан мылтытан ата башланылар. Сирк сн кршеп ваытты рм итмк булдылар, уа бер - нис урындан ут тртп завода арай елдерелр. Бында аршы алыра ерлнеп торандарыр: кемдер тутауы са аа, бер - нис тит мылты “ шарт - шорт “ ата башланы. И алда елеп баран с ыбайлыа пулялар бер - бер артлы элкте. Улар, аттан олап, тгршеп ятып алдылар.Егеттр утары яуыра - яуыра, берй трен ватып,эск инерг тырыштылар. Алыш,сттн ашыу бара ла, бер - нис минут ына ткндй тойолдо. Нийт, пуля килеп етмтй урындаы арты трне вата алдылар, тимер селтррен ылыс менн арыс - торос сабып, теп инделр.Заводты алаусылар, уы кешее леп йыылансы, йн тслим алыштылар. мме унау булан икн, ниндйер байы байлыын алайым тип, бына леп яталар бында.

алдаттары мылтытарын, патрон яауарын йыйып йргн ваытта, завод подвалына юлытылар. Тпшк м тар ына ишекте асып ингйнелр, баыр асалар доньяы асылып китте, затлы йберр етрлек. Былары барыын да йыйып алдылар. Арыра ултыран мисклрг дары тултырылан булып сыты. Уныын кс еткнсе бишррг тултырылар. Шунан у лк булан се аттарына арыры алып т завода, артабан административ йорта рт алып, абаланмай ына килгн яа табан юл алдылар.

жм итее мте ыбайлылары уйы менн тулыынса тап килде: генерал - фельдмаршал Александр Иванович Шуваловты Эйек - Покровский баыр заводы эшлн тутаны. Генерал - фельмаршалды бер туан ааы Петр Шувалов жн - Перовский заводы хужаы. Был завод та баш ктргн башорттар тарафынан уратылып утлы улса эсен алынды.

Шулай итеп, август урталарында бт кнья Башротостанды ихтилал ялыны ялмап алды. ан ойошло уыштар титлгн урында, ктлмгн юлда, урманда, аланда, яланда ыандан ыа бары. ула алынан старшиналар, батырар урынына яылары сафа баты.

 

Блек

Б а т ы р ш а

йн биле башорт илре араында рен и бороно халы тип иплй. Ысынлап та шулай: и бороно, и кп анлы халы ул йнлр. Улар йшгн ауылдар бик кп. Башорттаран баша йнлр менн берг татарар, мишрр, ыпсатар м эреле - валы емдр йшй бында.Уса м Себер даруаларында, Пермь губернияында донья кткндр улар. Башорт еме асылда Сыуаш, удаш, араш, арышбаш, Мслим, Ммт, Тндк, Айлуш, Танып исемле ауылдара, йн аналып китмгн утарара кн иткндр. Эскн ыуары: Дим, Аиел, ршк, Танып, Тй, Бе. Пермь йене олтай, уян, йн Барым, Краснояр, Елпачиха, Кемйр исемле ауылдара башорттар л - лдн йшй. Ваыты ет р ер - ыу яыны батырарын тыуыра м тер, тир. Шундайары берее - абдулла лиев, Батырша исеме атында тариха инеп алан шхес, 1717 йылды кнд арыш ауылында яты доньяа кил. Атаы - ле арт енс абаты йбт кен таный белгн башорттары берее. Блкй саында урыра уыуа барыу телге л, лтлеге л бар ине - ммкинлек булманы. се, сабыр хололо мишр ыы, ауылда урта хллелрн аналан Хсйен артты уртансы балаы. се ирклтеп улына бер тутауы бее “ батыр ша, “- тип йт торас кесе йштн у “ Батырша “ ушаматы ны итеп йбеште л уйы. Атаыны атаы -Мзгилде арт. артатаын абдулла бтнлй илмй. Сабый саында у гр эйе булан ул. Хсйен артты илп ала алды, снки сен эйреп йн барып йрй торайны.

Бигерк трл м сыбар халытаран тора был ауыл: башорт, татар, мишр, мари, марыуа, сыуаш. Хатта буларар а йшй бында. Шулай а кпселеген мишрр тшкил ит.

Ауылды тир яы урман, ялан, уйыулытаран тора. Халы иген игеп, мал ктп мер ит. Йылы малы - р аилл тиерлек. абдулланы атаы гел ген абатлап йлп ала торайны :

- Бе, балам, башорттар. ле ата - бабаларыбы Алтай ятарынан килеп ултыран. Эргл Юрматы, Йнй ырыуары урынлашан булан. Бер - берее менн был ырыуар атнашып, ду йшгндр, туанлашандар, оалашандар. Ерр иркен, сабынлытар етерлек, шулай булас талаша сбп т ю. Т ата - бабаларыбы Уралды кньяына килеп урынлашандар. Лкин атайар менн ыпсатар ксеп килеп ултырып ымалаас, тн яара китерг мжбр буландар. Кемдрер Булар лкен ксенгн.

Бер са ул атаынан ораны:

- Атай , мишрр таы айы ятаран килеп бында урынлашандар ?

- Улар яыра, ярты быуат элек килеп ултырандар, атайым гел йлй торайны: мине к алдымда ике тулын булып килеп ултырылар, тип. Улар Тмн ерренн, Булар лкенн, Алатыр ятарынан , Мещера аласыынан килгндр. Шул аласы исеменн сыып “ мишрр. “тип аталып киткндр. Элекке урындарында А батшаа ялланып хемт иткндр, кардон менн бйле булан бар йомошто тгндр. Ул ятара кардон хемтене крге бткс, А батша был ятара ксерерг фарман биргн. Херге ваытта утылаан йорт - аил бер урам булып йшп яталар. Бе бала сата, яшы илйем уныын, шул урам яына барып тегелре йлшкндрен ыыып тылай торайны. Кейемдре л, йлшере л ят кеек ине, хер йрндек инде, ярты н бер - беребее алайбы. Килгс т ер бирелр улара. йттелр: торо хемттре сн А батша ер блерг фарман биргн, трл алымдаран отаран, тип. Шуны сн мишрр ылау ыуыра, санауниктары аттары менн оатып м алап алып йррг тейештр.

- Мишр башортмо, лл татармы ?

ле арт клп ебре:

- Нишлп уныын сйедн орашмайы ? Ул яшыра итеп алатыр ине. Й, ярай, бик ыыынаы икн белгнем менн блешмйенс булмай. Мишрр бее кеек к трки халы. Икенсерк итеп йткнд, трк олатайан барыбы а тараланбы булып сыа. ре “ бе татар менн башорт араында торан халыбы ,“ тир. Яртылаш ике яа ошаан халы булмай ул. Татарар улар, йки татаран айырымланан м башорт менн умашан ем. Татарары трл бар: себер татары, ырым татары, мишрр;

- Аламаным: бе - башорттармы лл татармы ? Ырыуыбыы исемдре нисек ?

- а-а-ай, бик ирт ыыына башланы тгелме, улым. - Атаы бер а уйланып торо. Яуап бирергме, юмы ? Шулай а был орауа ла яуап бирее хуп тапты:

- орауы урынлы, лбитт, еде кем,ниндй ырыуаны икнде беле мотла. Бе - йнлр - бороно башорт ырыуы. Бе Булар лкенн бында ксеп килгнбе. ле бее “ тархан тоомо, “ тип йрт торайнылар, снки тархандар кп булан бее ырыуа. артатайым йлй торайны: йнлр, Юрматы, Йнй, Бйлр, Грй, Уран ырыуары менн берг бороно башорт ген тшкил иткнбе. Брйндр менн осрашыра тура кил, улар: “ бе - таа башорттар, ысын башорттар, “ тип ккрк уып матана торайнылар. Улай тгел. Бе ысын башорттар, тик тамырарыбы бер ятан буларар менн тоташан. Бынан биш - алты быуат элек ата - олаталарыбы Кама буйында йшгн, шунан Кнья Урала ксеп Танып йылаы буйлап урынлашандар. Бер лш тньяара киткн. Ул ваыттара буш ятан ерр кп булан, тир. Яын - тирлге ырыу- биллр бее яшы белгн, лл айан у кейемдрн, йлшен таный торан буландар, аралашып йшгндр. Бигерк т бее ата - олаталар ыпсатар менн ны аралашан. Улар менн берг бее л тнья башорттары ла тип атайар.

- Ошо ике ген ырыу тнья башорттарына инме ?

- Ю, ю! Был ике емдн баша Танып, Ун, Балысы м Уран биллре тнья башортарына ин. Улар ариел, Танып буйлап урынлашандар. р бил таы ырыуара бленгн. Млн, таныптар ике ырыуан тора: ыу - Танып м ыр - Танып. Улар эсен аансы м айпандар - аллы ырыу булып кергндр. ебег килгнд, бе мишрр менн ан - рш булып, релешеп бткнбе инде. Тик ирк - ая талаш - маар сыа бер - береен: килмешк, истк, башорт - яуыз орт, тип йтешеп алалар а оноталар. Мишрре “ тмбай,”тип рлйр, “ ере “ тигнде алата инде. Таа ан, уйлап араа, бер л ю инде ул, барыбы а болананбы...

Шкерт булып йргн осора абдулла атаы менн элек йлшкндрен иен тшрп, мнен трнерк аланы. Атаы илемле ген кеше булан икн д баа! Ябай ына м булыуа арматан, башорт тарихыны кп кен лшн аында тотан икн.

Эйе, абдулла хер - шкерт, абдрахман хрт улында илем йлй. Остазы - шп кеше. Тайуйан ауылыны имам - хатибы, мрсне илемле мрисе. Шкерттр кп, трл тарафтаран йыйылып тпл белем алыра ынтылып килгн йш - елкенск бында. Аяттары ятлап ултыра торыс, йыбанып та китлр, шаярып та алалар. тртип аты: остазды бер арауы була - тыныслы урынлаша. Бында тая менн утырып язаа тарттырыу ю.

Шулай аба артында ултырып айар, йылдар теп торо. Буша уманы улар. Шкерттр илем м иман нуры менн уарылдылар, кренекле мристр м хлфлр менн осраштылар, аят серрен астылар, айырыуса рьнде мнен тшндлр. Аллаы Тлне изге анундары келде и трен инеп ятты. Мжизле, апма - аршылылы был доньяны алауа асыс булды. абдрахман хрт, бик зиенле бала тип, абдулла ле улы менн тм решт айырым шллнде. е яан “ Васитнам,” “ л - феттах “, тигн ульяма китаптарын уып таныштыры. меррг намаа, кйл доалара, башорт - татар моона й трбилне, артабан елпенер сн анат уйы, рхи доньяларын байытыры м ныытты. Ара - тир фани доньяны гоналы булмышына, ябай бндлре а - зарарына тутап, р трл яиллекте, боолото, кфрлкт килеп сыыу сбптрен алатып, шкерттре уйарын дрлтеп яндырып ебр торайны. Боолоа аршы крше ысулдары, халыты наанлытан сыарып алыу юлдары буйынса бхслшер бихисап булды.

Мсетте тамамлап сыандан у абдуллаа кберк “ Батырша ,“ тип ндш башланылар. Ул, ауылдан - ауыла йргнд от осмалы хбрр ишетте, трл хлдре кре. Бына Лука Канашевич тигн мде айа ла телдн тшрмйр. Шул епископ кслп суындырыуы яынан кереткн. арышы, - трм. ине ябалар, балаларыды алып китеп суындыралар а кершен итлр, оллоа ебрлр. Кслп суындырылан бисаралар айылай итен: ни мосолман, ни христиан тгел - ике уртала аырып тик йрй. Кнд крест таып суына, кистрен намаын башлай, хоайынан ярлыау орай.

Уры хкмте л ю менн булыша. Сенат тиклем Сенат мсеттре емерерг тип арар сыаран. Ауылда бер - ике уры аиле була - сирк тл, имен - аман ултыран мсеттр емерел. Ошо эште башарыу сн ораллы алдаттар ебрел.Бер арыры йтеп ара : атып китерг ер торалар. Атып йыыр - яуапа тарттырылма! Кслнк - замана ваыт. Кслп асан ке ятыы ю, тигндй айы берр асытан - асы кире мосолманлыа айтыра тырыша. Шундайары берее Туйгилде исемле башорт булан. Уны кслп , урытып суындырандар. Кире мосолманлыа айтыра уйлааны сн утта яндырып лтергндр. Баша ыймалы хбр. Урта быуаттара йшгндй хис ите еде.

Уыан кеше р ер л крк. яына айтып кренее булды, абдулланы Илеш мулла ауылына имам итеп айлап та уйылар. ен Батырша исеме менн ташыштыры ул. Йш кешене йштр бигерк т иттелр, рен иш ананылар. Ауыл халы бер - ике ынтылыуа мсетте йнтеп бире. Ошонда у мрс асып ебре имам - хатип. Балалар уытып, байрам, уна, тантана ваыттарында аят уып, рхтре ик алып, леп киткндре ерлп оатышып, яы тыуандара исем ушып, йршкндрг никах уып ткре ул кндрен. Бигерк т балалара аба бирерг яратты: улара араа - ене уып йргн сатары ик тш, айы сата келе ил - мил булып кит хатта. Балалар а уыуа бик телп киллр, айтыуы бтнлй итн сыаралар. Кистрен йш имам йш - елкенск менн ткр умерен. Ата атланып ярышып, й берй урман тпклнд у - яндан спк атыш, таы баша трл уйындар уйлап сыарып м уйнап ваыт уаралар. аба алыусылар кбйгндн - кбй бары, халы яратты уны, лкин осар сн тарыра ине был ауыл, Шуа крлер, Ист провинцияындаы Мслим ауылына саырыуарына аршы килмне, тн к риза булды. Мслим старшина, улы атына алып, уымышлы имам - хатипа барыын да хстрлне. Йшрг иркен ген булан й табылды. Тама сн айырыра кркмй, халы бында бай йшй, и йбт лштрен килтереп тоттороп торалар. Был ауылда ла, баша еррге кеек, р кем ене кндлек хстре менн мшл: йй бесн сабалар, шунан ура урыу, иген уыу ет. ыш буйы мал - тыуар менн булышалар, етемс ген йшп яталар. Ара - тир тормош елкнен елкеткн шомло хбрр килеп еткелй. Унда яа йыйыусылар менн талашып киткндр, бында йоролашып уышандар, Млкс ауылында типтрр трлрен яман тумап ташлаандар икн, тигн хбр т имама килеп етте. Кемг - кемг, имама хбр - хтер ти ишетел инд ул: кп кен кеше менн аралаша, трл ауылдар менн атнаша. Хл - хел орашан арала ла яылытары йтеп лгрлр. айы бер лкнерк йштге аайар:” и имам аил ороу тураында уйлай башлара ваыт, клш алып ебр - абруйы юарыра, е олпатыра булыр ине ,“ тип олаа рлр. ен л ундай уйар инеп сыаны бар, тик оаа тгел.