Генерал - губернатор тйге - Ырымбур 6 страница

Хоай шулай бойорандыр, кре: бер кн Олоыуыш ауылынан мишр ыын димлнелр. Барып араны, кре, ошатты, йлнерг риза булды. ы а ыайа ти килде, ата - се л арышып торманы. алым хаын килешкнс тултырып тлне, матур итеп туйын ткре. Туйан у клше менн тыуан ауылына унаа барайны, лл ауылы тартты, лл лтрп торан аай - энее тартты, бтнлйг айтыы килеп алды ла китте , йрге ыланы. тен, ауыл старшинаы айтып эшлрг тдим яаайны - шунда у ризалы бире. Оаа уманы ул был эште: клше менн кшлште л, ва - тйк йберрен барып алып, йй башында ауылына айтып тшт. Туан - тумасаы, ду - ише, ауылдаштары ярамы менн иркен ген аас й алып инде. Хер инде мал - тыуары бар, йшрлек “ оя “ ер, мсет - улында, шкерттр етрлек. Матур ына итеп йшп китте Батырша тыуан ауылында, иркенлекк тойо ул ен бында. Сит ер солтан булансы - илед олтан бул, тип юа йтмйрер инде: шулай тип выыты - ваыты менн уйлап ала торайны.

Тге ртт ауыл старшинаы менн ду йшнелр, саырышып, берг ашап - эсеп байрамдары ткрелр. уыра, бер йыл самаы ткс, ыуыныша башланылар. Сббе шунан ибрт: старшина имам - хатипты улы атында тотора тырышты, Батырша быны телмне. Ул енс эш итерг яратты. Ауыл тре дин эшен ыылып маташты, тик Яныш старшинаны был уйы бер килеп сыманы, шуа оа ына сегеп йрн ул.

Бер кн Яныш тур Батыршаны унаа саыры. Имам - хатип шкерттре м килгн ааалдар менн мштлнеп бара алманы. Блки, телге л булмаандыр, кем бел ? Иртге кнд Яныш старшина дин елен юлда ктп торандыр, моайын, осраштылар. е Яныш е башланы:

- Мхтрм хрт, ин уы арала нишлптер ауалана башланы. Бее кеек олу ирре, дррге ир - азаматтары мг анамайы. йлшеп - гплшеп урта тел таба торан мжлестрн д аса башланы, ни тигн эш был ?

- Хрмтле иттле старшина! - Батырша апыл ына фекерен туплап алыр сн йткереп алды. - айы са ваыт тар булыу араында мжлестрг барып булмай а уя. Ошоа тиклем бере д пк белдергне булманы. и л алдан у шкертемде ебреп йттерем: ф тенм, бара алмайым, тип.

- Бе, хрт, бер - беребее йштн к белбе, берг уйнап тек. Илйедер, малай сата бтбе тиге инек, ябай инек. Ул ваыттар тте л китте. Хер бе ыштаны малайар тгел, - ил аалары. Бында, ебее ауылда, мин и лкн аай. Мине оло эсенд йшйе икн, телйеме - юмы, ми бойоноп йшрг, р бойорото ерен еткереп трг тейеше. ин, киреенс, мине тн тел - ниндй йлгндре тылап, хуплап ултыраы! Барыын да ишетеп йрйм, шул да булдымы дулы ? Шул да булдымы егетлек ?

- Хрмтле тр! Тел тбд бик йбт алап торам. Лкин мине трм бар. Ул - А л л а . Мин тулыынса Аллаы Тлг бойонам, уны анундарын беренсе нбтт тйем. ин, мосолман булара, шулай у тулыынса Аллаы Тлг бойоноп, уны менн м заттарын рухи ятан бйлп тороусы имамдара яшы ммл булып, бт намаары алдырмай уып, гонатарыды йте тнд эшлрг тейеше!

- Мине шул тиклем ниндй гонатарым булыуы ммкин ? мер буйы батшаларыбыа торо хемт итм. Мине командала 15 ауыл бар. Хкмтк яаты ваытында тлйбе, баша эштре л еткереп башарабы, Аллаа шкр! ур трлр ураан айын матап торалар!

- Блки, тн араанда - эше яйыр. ин бит ауылдара сыанда еде самаы насар тотаы: сбп табып м балаын амсы менн утыраы, зиндана яптырып уяы! е кн - тн уна булыра яратаы, кистреде се бал эсеп, йырлап ткре! Баран еред ы ерлтерг ушып йндрен алып бараы! Шул гона тгелме ? Матур хололо тр шулай буламы ? е уна саыранда ла се бал эсеп, ю - бар йлп, генеп ултыраы. Шунда мулла нисек теп ултырыра тейеш ?

- Мин бороно мыралар неленн. - Яныш ыыуыра, ысырыбыра йлй башланы. - азан ханлыы ваытында у мине ата - олатайар А батшаа торо хемт иткндр, шуа кр асим аласыы тирендге ерр улара бирелгн. Мине атайым кеек эшлгн старшиналары кргн ю ле. Ул батшаны ышанысын, миал, држ яуланы.

- уйыртып торо килмй. Шулай а йтйем: атайы Абдулла старшинаны был ятара белмгн кеше ютыр. Башорт яуарын туырышып, анылыы менн дан алан тр икнен халы яшы бел. Талашып торора ваытым да, телгем д ю. Хуш!

Тере дошман булып айырылыштылар. Хер осрашалар - баш елкешлр йлшмйенс ген теп китлр.

Элекке ваиалары ситк этеп, тин бер яылы, ая кнд йшен уандай, тьир итте йнлрг. Аптырарлы шул: элекке 25 тинлек яа урынына ботон 35 тинг ана йортонан то атып алып ашара тейеше икн! Шул арала то сыаран йыла - кл буйарына арауыл да уйып лгргндр. Бара - тотолоро, штраф тлп отолоро. То менн бйле булан трл имеш - мимештр таралды: то тумырыра барандары мылтытар менн аршы аландар, бер нис кешене атып аландар, имеш.

айны йортона уы йылдара бара аланы булманы Батыршаны. Быйыл я башынан у ерлнеп, Урал арьяына, Ист олооно Олоыуыш ауылына, атынын, ике балаын тейп, пар атты егеп, юла сыты. Имен - аман барып еттелр, иркенлп айны йортонда уна булдылар, тбитк сытылар, таа ауа улап киннделр. Крше Мслим ауылы халы унаа саырас, унда ла бары, йн - йг йрн, йомоштарын тне, аят уыны. Буш ваыттар гплшеп тте. Мслим старшина менн д урта тел тапты. Кп мсьллр буйынсы икее бер трл уйлайар икн. Саырылып, алйоттары абан туйында булды. Халы менн осрашып йрй торас шуны иеп алды: р ер уыра ына ер торалар, тик башлаусы ю. айны йортонда бер ай самаы буландан у, тыуан ауылына айтып тшт. айта - бында ла уышып яталар. Батыршаны й унда, й бында саырып алыуар йышайы. Шулай итеп, 1754-те ййен м кн, 1755-те ышын ул ил ме м дини йомоштары менн тир - яты ыыры, Уран, Грй илре эсенд ткре. Халы менн кп осрашты м гплште. Хер инде ул абруйлы ааала, билдле хртк йлнде. айа бара ла ысын ил ааы итеп абул иттелр ен. уыш - флн була ала - инн д уайыра юл башлаусы ю, тип ат - ат аарттылар.

Оа ына уйланып йргндн у, Батырша Аллаы Тлне динен урсылау сн, халыты а - зарарын йте масатында, ха м эш сн н д м яыра булды. Кемдер башлара тейеш бит! ндме халытар яуа йыйына. Аттар крй - уыш башланыуы ммкин, тигн хбрр аллы - артлы килеп тора. ндмне яыу сн бер - нис кн тырышты, айы бер сотниктар, старшиналар менн кшлште. йн килеп китеселр кбйе, быныына итибар итесе булманы. Был ти хл, абруйлы хртте й тап ошолай, Мкк апаына ошап, айнап торора тейеш.

ндмне е ат - ат уыны, былай йыйна м алайышлы килеп сыана ошай. Оран ыма яырап киткн урындары ла бар. Булды, буай, иншалла! И ышаныслы кргн дрт шкертте саыртып алып, ндмне ксереп яыра ултыртты. Яып бткс, шул у шкерттр дрт тарафа таралып алып, баяы ндмне тарата башланылар. е, ям ылауына осрап, юл ыайы аып, Ырымбура арай оон м мштле юла сыты. Шундаы Ибраим ахун менн йлшеп алыу ине уйы. Юлда аралыа уылды, унда орашы абдрахман мулла йшй. й булып сыты орашы, олас ййеп аршы алды, яты й кртте. йлшеп ре бтмне, мсетк л берг барып йлнделр. Ошондаы халы ауыынан Батырша брйндре баш ктреен м Яйы арьяына асып киткндрен ишетте. Артабан, Ырымбура етеп, бик кп дини китаптар тейп, ауылы яына юл тартты. Ырымбур ятарынан Батырша ниндйер кел ктрекелеге менн айтып тшт. Быа, беренсенн, брйндре яу башлауын ишетее сбпсе була, икенсенн, айа бара ла уны эшмкрлеген хуплайар, хатта бт яу башында торорло ш х е с тип анайар.

Август урталары етте. йнд, Ырымбуран алып айтан китаптарын араштырып ултыра ине, Милебай улы Сураол батыр килеп инменме! Хл - хел орашып аландан у, уна - йнлрн бер тркм кеше баш ктрерг ер икнен, хатта бгнг кнд улы атында йн ашыу ораллы ыбайлы ер тороуын белгертте. Оран крк, оран! Таы ярам крк, й кеше менн ген эш ыйратып булмай бит инде. Бындаы хлдреге нисек, яуа ерлек ыыу ына баралыр инде, тигн орауа Батырша, ерлекте бтнлй булмауын йтерг ыймай былай тине:

- Сураол устым! лег уалмайыра тороуыы хйерлерк булыр. Яын арала ем трт йыйып ебрермен, шунан ыны эште башларбы. Эйе, мине мишрр ре и барып етер.

Сураол анатланып айтып китте, лкин Батырша яынан бер “ ым” да, трт т булманы. Оран булмаас, Сураол да аптырауа алды, аман ктен дауам итте. Нишлптер, Батыршаны аша атлап алдына яу асыра банат итмне. Эш яуа барып тртлгс, Батырша хрт нишлптер баып, аптырап алды. Бындай ынылыш осоронда, блки, тик тклдр м дыуамал холололар ына ала йй алалыр ? мишррен д ктрмне хрт, е л йнлрг кренмне, оран тауышын да ысырманы. Шулай а Сураола унбашы Исмил еткселегенд дрт ыбайлыны ебре.

ур отряд ктп торан Сураол дрт кен ыбайлы килеп тшен таы аптыраны. Былай итеп тик тора, бер ни сыма, тип уйлап алды ла килгн дрт мишре эйртеп Солтанай, Танып, Аолош, Барым, Сарыш, Тгк ауылдары буйлап сйхтк сыты. Буша булманы был йрп йлне. бдк Кол старшиналы иткн Барым ауылынан ун бер, Тгктн - дрт, Сарыштан алты кеше эйрле аттар менн Сурол командаына ушылды. Солтанай ауылына барып инлр, былары утылаан ыбайлы теелешеп ктп тормаынмы! Яу башлаусы Сураол батыра бынан да урыра шатлы булыуы ммкинме у ?

Ул арала Мостай менн Абаш еткселегендге ыбайлылар, яуызлыы менн халы текен оротан бдк старшинаны тотоп алып, сыбырты менн ярандар. Итибарлап араалар: йн биргн. Элегерк урлашып, старшиналытан ыуылып сыан Тутамыш Ишбулат бдкте лтерелеен файаына борма була, блки, торолоо сн кире старшина итеп тйенлрр. Йшерен уйы тки килеп сыа быны. ур ына отряд йыйып алып, Сураол отрядыны ыыл Яр ауылында булыуын белеп, аарматан жм ит м ауылдан ыуып ебр. Шунан бт ваиалары файаына бороп, абартып, урайтып, ене власта торолоон тсирлп, генерал - губернатора хат яып тапшыра. Тин ул телген иреш, уны йнлре старшинаы итеп тйенлйр.

Батырша йнлрг ебргн шкерттрен кт - кт ктк була. лл рм булып уйылармы икн, тип ура, аптырана. Унынсы кн тигнд бер сапын уа хат килтереп тоттора.Унда йнларе икег бленеп - ара аршы тороуары яылан була. Ошо торошто ындырыр сн й трт ебреп Тутамыш тркмн туырыра, й йшенеп торора кш бирел.

Батырша уыын айлай. Ауылдаштарыны уыра ер ген торандарын кр л, улар тнн етксе булыра банат итмй, ан - рштрен л сиселеп т бармай. Блки, ышанып та етмгндер. Бер кн иртрк тороп, ат егеп, аилен арбаа ултыртып, ыбайлы шкерттрен эйртеп арыш урманына аса.

Шулай итеп, 1755 йылды беренсе сентябрь кн Батырша сн ген тгел, башланыра йргн уыш сн д ы н ы л ы ш кн булып ала. Был кнд ер торан халыты яуа ндп ктр торан урына, Батырша асыу м сигене юлын айлай. Ааыра арыш, Иел урмандарында асып йргнд берм - рм шкерттрен юалта. Эрлеклгн сирмештрн отолоу сн, атыны м ике балаын ташлап артабан аса. Эргенд Яхья исемле шкерте ген ала. Йшенеп йрп, Казан губерния мрслренд ышты ткр. Яа табан Яхья ла тотола. Бер е алан асын тыуан ятарына юл тота, аслы - тулы кй бик алы аралары ййлп теп екй ауылына барып ет. Мсетт йолап ятан ваытында “ бур “ тшкн, тип тотоп алалар. Т ф трмен, унан у Мск аша Петербурга килтерел, Шлиссербург трмен биклн. Шунда сата бик оон итеп батшабикг хат яа, ихтилал сбптрен анап сыа, халыты аяныслы тормошон асып ала:

 

“... азан, Ырымбур м Тубыл губерналарында дин тотан мосолмандары хйл, урытыу, бтн трл мжбр итер юлы менн ислам диненн рус динен ксерлр, - тип яа ул Елезавета Петровнаа тбгн хатында. - Динен хыянат иткндре яатарын м йклмлрен алан мосолмандардара йклттелр. унан у, халыа - бар нмнн ртле м мрхмтле Хоай Тлне хазиналарынан - тауаран м клдрн ттгес то алыуы тыйып, уны ллрн атып алыуы мжбр иттелр...”

Хрт бер кешег ген тйен булан араы м аы камераа таы бер к ташланы. Артабаны ямышы билдле: уны лем язаы кт. гр язалауы артабан уалар - барыбер лск. е и: эске нылыы ынды, бер тутауы шн м асыыуан хле хртйе, теме ыары. уйары абат - абат ткндрг айта. Хер бтен д алап бтт инде, тик бик уа алды бит ле. Ошо аылы, аы элегерк була - бтнлй икенсе юл менн эш итер ине. Халы уны юлбашсы итеп айланы, ул крк ваытта оран алманы, халыты яуа ктрмне, киреенс асып отолоу яын араны. асып та отола алмай торан хлдр була икнен белмй торайны. лл яу ырында килер лемдн урты, лл оло яуаплылытан асты - е л аламай. Килер лемдн асып ына отолоп булмай икн шул. Эх, ыйыулы еткн була, ата менеп, ылыс болап алы сафта сабып барыр ине л бит, булмаас - булмай инде. Юлбашсы ыйыу м дыуамал булыра тейештер, кре. гр ул саялы тыумыштан бирелмгн икн - уны айан алаы ?

Тотон таы улына лм алды, яа башлаан битен яыныра шылдырып алды ла яыуын дауам итте. аурый лм осонан сыып яралан р, а бит буйынса теелеп, урынлаша барылар:

“ Ахыра ллге трлре иее сиктн ашып киткс, халы ллрг барып йрн ваз кисте. ... Улар байыыу масатында бер кнд тамамлара ммкин булан эште ай буйына, бер айа бтре эште йыл буйына уалар. Оло старшиналарыны да айы берре шулай яуызлы ылыуа сик белмй халыты елкен ашанылар, кешелре ылыс менн сапыланылар, улдарын сабып лр, эскелек менн шллнделр м бихисап шундай яманлы ылдылар. Лкин властаы кешелр, рене хкмн сыарыуы талап иткнд, ошо яуыздара ел хкм сыарманылар. Артабан, трл тарафтара йргн рус кешелре, ылау бирен баш тартандары сн сике йберлйр, мыыллайар, тумайар; йберрен тартып алалар, хатта лтерлр . Шулай у драгундар ылау башында баран кешелре, булмаан сбпте табып, лтергнсе тумайар - барыын да ааына тиклем анап сыара алырмынмы ? Бт тбктр м урындара яуызлы сиктн ашты. Бисара халыты таянырлы м мт баларлы кешее, ел хкмг лгше ммкинлеге алманы.”

Хат яыусы Брйн ырыуы вкилдре менн Аиел йылаы ярында осрашып, улары бола башлара йргндрен ишетеп, хуплауын иен тшрп, бола сбптрен яып китте. Бер - ике кндн яып бтррмн, тип уйлаайны, килеп сыманы. Хат яыу ноябрь айы буйына уылды, тиерлек. араламаларын аламаа ксере, йн уныын ыартып таы яы. Ааында батшабикнн ярлыау ораны, миырбанлыына ышанды. Хрефтре а аыа тегн ваытта инде нисм тапыр ткн меренен к алдынан ткре: с шкерте, аиле - мме иге кеше булып урмана арай йнлгйнелр, ауылды сыас та таы биш ыбайлы шкерт килеп ушылды. Тркмд ун с кеше булып китте. Бер ятан йбт: кс кберк, икенсе ятан ур тркм кп э алдыра, таы аы - тлек кпк кберк крк буласа.