Генерал - губернатор тйге - Ырымбур 8 страница

- ара йшер торан урын тгел ул ба, бал орттары сн тйенлнгн мгрп. орттары туырып эш яара уйлайымы лл ? -“Тшп арап табып уйалар - эш лк бит, - “ тигн уй йшен тилегенд уны башынан тте. Шулай а бер ни белдермйенс балта менн ба апасын оа ына айырыслап аса башланы, йне, ба кптн асыланы ю. Мыраали туайып башын баа тыты м танауын ала уып екн башланы.

Шомло тынлы урынлашты. Нийт, тороп баты, аынып алды, шунан хужаа атты:

- Ярай, артлас, бег пклм, ошолай тентеп йррг ушалар бит. Ике асынды Аиел аша артыланын шйлгндр. Таы шул аны билдле: баяы ик, бере кмене бауын ырып алып урлап, Иел аша йп сыандар м ташлап киткндр. Херге ваытта бее Йылан ырыуы ерренд йрре кн кеек асы. Тик айа барып баш трткндрер - шуныын белеп булмай. умы, иртме: барыбер тотоласатар, шуны аламайармы икн мхлк асындар. ин ошо тирг к - ола булып тор, шйл - ти ген бег хбр ите, ишеттеме мин йткнде.

- лбитт, ишетеп торам, ишетмй айа ул. - Нурлыаянды тауышы бик кр яараны. - Сй эсеге, тип йтер инем, бер нмм д ер тгел. Берк кешене ашауы ла оролай - арылай тигндй. й хужаы саырылмаан унатары тыша у сыып ысын келдн, ти сыып китерен шатланып, оа ына арап тороп, оатып алды. Тегелр боролоша инеп юалас та кире йг инеп, тыйыла алмайынса хахылдап кл башланы. ле аман да ябылмаан баа башын тыып, шатлыын йшер алмайынса, бааылары к саыры. Барыы ла сике шат булдылар. асындар хужаны, хужа асындары матаны. Бер а тын аландан у, лп алан сй табынын яыртып оа ына ултырып сй эстелр. Ятыр ваытта унатары лкне иртг ирт менн юла сыыра крклекте аартты, абул итеп, ыйындырып, ашатып - эсергн сн икее л хужаа ме - ме рхмттр йтеп, оа ына йлшеп ятып ен баарына киттелр. й хужаы ун - ун ике кнг етерлек аы - тлек ерлп, йылы кейемдрен кейереп, арыуы араны ткнсе оата барып, йлнеп айтты. Айырылышан млд Нурлыаян Хоайан ике муллаа ла ат - ат ыайлытар ораны, именлек телне. Мине й Батырша менн шкерте булып китеен аланым, ег ярам ит аланыма сике ыуандым, тине ул. Юлсылар рене рхмттрен йттелр, й хужаына оон м рхт тормош телнелр м мер буйы бер - береен яындан белгн туандар кеек бик йылы айырылыштылар. Бер - нис тлек урмандаы кбндр уна - уна, алын булмаан ары йырып килеп, Зй йылаы буйына еттелр. Был ятаы ауылдары береенд Батыршаны остазы йшй, ул - бдерахман ахун, Тайуйан ауылынан. Ни була ла булыр, тип ошо ауыла арай юл тарттылар, Урман ситен еткс, Батырша ахунды табып, йлшеп килерг юлдашын ебре. Ахун кеше аяы ил булас ына йг инереге, тигн. Хер араы тшкнде ктрг тура кил инде. Кттлр, инделр, абул итте, тик бдерахман ахунды йнд бер шатлы сатыы иелмне, ыуып та сыарманы: шуныына рхмт. ттгес хл - хел орашышып алас, айнар сй эсеп йылындылар, тлд булан нимт менн тама туйырылар. Ахун, йонсоан мосафирара ндшмй ген оа итеп арап торо ла, йолара ушты. Иртге кн артабан ни эшлрг икнен уйлашып, берй арара килерен йтте м бола сыарып ны яылышып йрйг, тип тне.

Та атты. Мул ына итеп таы ыйланып алдылар. м кен кренм сн, ахун мсетк барып ураансы, йоо блменд алдылар. Бына ыштырлап хужа айтып инде м туп - тура йоо блмен инеп е орауан башланы:

- Нисек йоланыы, мьминдр ? лл ауыр уйар тулынында серем ит алмай йонсоноомо ? Тыныс йолаас - яраан. Й, тураын йтеге ле: мине ег ярамым нин ибрт, Баадирша ?

- Хрт, ке ег ген терп килгйнек, ышанып. Бег ошо ышты имен - ау айалыр ышлап сыыу. Яа ая баа - Урал арьяында юалыр инек. Ярамыыа мохтажбы.

- Мин был йм ее алып уя алмайым, белеп алалар - ахун икнеде оноторар м, Аллам алаын, ее менн уша бйлп алып китерр.

- Улайа, хрт аыллы кш менн ярам итеге бег, мосафирара! Тотон итеп тапшыраы а, лтереп алаы а - ее ихтияра, бе ни бер нм л ыла алмайбы бит инде.

- Йшереп аырара башым ик тгел, ее эл был тарафтара ла дауам ит. Асаа ыыып тотоп бирерг телселр кп булыр. Баадирша! ине танымаан кеше ютыр был ятара. Шуа кр, мрсл шкерт решенд л, й мейес яыусы итеп т алдырып булмай. Бре л ин, ары та тере булырай итеп уйлап эшлрг ген ала. бына е урынлашан блмл алыу бик хефле, килгн - киткн кешем кп мине. Бигерк ая аты урын был ер.

- айылай итйек у, хрт, берй сараын табып булма микн ?

- апыл ына нимлер п йтеп булмай ле, уйлашырбы, кшлшербе. лег темекенеп, й шымсы булып йрселре кен салынма сн ее мал йн ксереп торора булдым. Ике - с тлек шунда йшп алырыы. Шул арала берй юлын уйлап табырбы. Мал йн абыстай менн минн баша бер инеп йрмй. Таы йшенесег бер - нис уайлыы бар. Соланынан тура иркен арайа, унан аша брфк инеп - сыып йррг ммкин. Бер кем д крмйск, снки бте л ыйы атында. арай апаы тик эстн ген биклн, бер йгереп барып, тутаматан инеп кит алма. Соланыны икенсе ишеге аша йорт соланына тура терг була, уныы ла ике ялап биклн. Шунан абыстай ег ашара ташыр. е арай эсенн сымай ына, шундаы кндлек эштре башарып, кел йыуатырыы! Кистрен уыштырып ултырыра китаптары ем индерермен.

Ике - с кн тгел, ун кндн ашыу йшрг тура килде мал йнд. Шуныы ыуыныслы: бында йылы, сыуалы бар, ва - тйк кен сыбы - сабы я - ти ген йылынып кит. Урындыы иркен, апма аршы ике стенаны тоташтыран. Тама ту, бтн: абыстай аш - ыуа маир булып сыты. Бишбарма, блеш, бута, тауы урпаы, аты, айран, трл лндр алынан сй - барыы ла алмашлап инеп торо. Ошо арала й хужаы бисаралары йырты - борто кейемдрен тулыынса алмаштыры. Ун икенсе кнд, к бйлн башлаан ваытта, ахун урта йштрге бер ир менн килеп инде:

- Егеттр, бер ер ышла урыны ег тапты. Таныш булыы: был мине устым бделхарис, Ике ауылда тора. й и ситт. Был бтп баран Ике ауылдан да тынысыра урын ег булматыр. Тышта ат егеле тора, йыйыныы, кеше темекенеп йрмтй ерг ксенйек ле.

Ысынлап та Ике ауыл бик тыныс урында урынлашан булып сыты. Мосафирар бделхаристы мал йнд урынлаштылар м шунда ыш сытылар. Элп килеселр , хеф - хтр булманы. Кел тыныслыы буланамы, лл хужаны яымлылыы араындамы, был ыш тик яшы хтирлр ген булып ит алды.

Я етте. Зй ыуары, отороп аып, тынысланды. Асы урындара яы арар йоара барып клектрг йлнде. Умырзаялар тау битлрен аплап алды, я слмен килтере, наарын таратты. Бар тбит йооонан уянып китеп ер тн хтф лн менн апланы. оштар айрауын тылаан айын тыуан я ик тш, йрк ылай. Артабан барып оларай тйен урын да ю. аиле менн ни буланын белмй Батырша. Ин - ауар микн, лл ултыртып уйылармы ? Балалары айа, айы тарафтара тереклек ит икн ? орауары береен л яуап ю. Бер кн ул Яхьянан:

- Кире боролоп айтайымы лл,- тип орай уйы. Тегенее апыл ына ризалашты, хатта ыуанып китте:

- айтайы, хрт, айтайы. Ни була ла булыр, отола та, отола та тигндй. Кеше тупаын кпме тапара була ?

- Др г яуап ю, йн пашпурт алыу ммкинлеге л ю, йн бер тутауы йшенеп йрп т булмайыр инде. Шуныы ла бар: кеше икмген ашап ятыу хатта ыйын. Таы аилне хлен белм - мейене кн - тн айната башланы.

Мосафирар йыйынышып, й хужаына ме рхмттр йтеп, бер а аы алып алып айтыр яа арай юл алдылар. Аиелде сыыу а бл тыуырманы, снки Иелде кмлр менн тулы ваыты. Аиел арьяына сыыуа аы та бтт. Нишлйе: Яхья юлда осраан ауылдара инеп аы алып кил, остызын кеше араына ебрерг ура, таныалар - эш лк, тип уйлай. Бер кн аы артынан киткн Яхья юа сыты. Бер тлек дауамында ктп ятыу бер файа ла бирмне. “ Ай - ай, тотоландыр инде ул, улай була - блн баш - ая, был тирнн тиерк тайыра крктер, тип Батырша юлды артабан бер е дауам итте. Аслы - тулы баран кешене юлы ыраймы ни ? Кс - хл менн екй ауылына ет алды. Бында Слймн Дивай старшиналы эше менн мшл булыра тейеш. Миырбанлы кеше ыма крен ине, блки ярам итер, анаты атына алыр. Тыуан ауылына айта, Яныш старшина шул урында тотоп биреп тантана итск. Шулай булырын бел тороп нишлп уны армаына абыра! Тик араы тнд, кеше аыртып, ишек шаып йр килешм. Булмаа, мсетк инеп унып сыайым, артабан к крер. Мсетк кергнде араы юыта бер аарма ле. Бына шулайыра уйланы Батырша. Ошо мсетт уныу араында барыр юлы лр, тип кем уйлаан. Бт кеше крсе тгел бит. Бер тимер киге алып, лл ни ны та булмаан кгнде шаарып ырытты ла инде, мйшт ятан ятыты шйлне м шуа башын алыр - алматан йолап та китте, ны арып - талыуан бер - ни белмй ен баарына батты.

Ирт менн мал ыуан бер кгнде ысынып, йоаы менн уша лберп торанын креп алып, т тр аша эск к алан. Мйшт йомарланып ятан кешене тмрлп, бур тшкн тип уйлап, ул сыып асмаын сн ишекте тыштан терткн д халыты йыйыра керешкн. Тыштыы шау - шоуа Батырша уянып китте. Бер - нис кешене ишекк арай атлаандарын креп алып, ишек асылан ыайы бер - икен р тртп сыып урмана арай йгере был. Артынан с - дрт ыбайлы ыуа тшт м уратып алып тотоп алдылар...

Каземат камераы эсенд кн иткн Батырша бына ошолары к аллап ултыры, шунан у, был ваиалары батшабикг тблгн хатнамен тп керетеп, артабан бйн - бйн яыуын дауам итте. Ошо яыу - ыыуы оаыраа уыра тырышты тотон, снки, беренсенн, ошолай мштлнеп ултыра - ваыттты ткнен имй алаы, икенсенн, ткндре яты кндрен абаттан илп алыу ниндйер кс биргн кеек. ул яты кндр, и беренсе нбтт, аиле, балалары менн бйлнгн. Уды ул атынынан: е баалы, е уымышлы: аяттары ул кйлп, ерен еткереп уыанда - айы бер муллалары ары торон. ылыулыы ке ыуандыра, егрлеге - хужалыты нура кмде. Тикторма Злбохар ихатаны ла , й блмлрен д тулы тртипт тотто: й алды басаын ссклрг кмде, тик йылынан ыуары ына ипте, кн айын ый лндрен утап торо. Эше бт - улара оа ына арап ултыра торайны. Бына ошо ти кндр, матур бер тш кеек, мейел яылып алан. Бхетле м мул йшг м балаы бик ти йрн икн. Бындай ваытта донья теллн, айалыр, кемдер михнт кр, й ас - яланас йрйр, тигн уйар инеп т сымай баша. Ас хлен ту белмй, тип юа йтмйр икн. ыы: басала эшлп йргн сатарында шул ссклре менн йлшеп алыра ярата торайны атыны. Балаларына ыы был, орайар: “ Инй, нишлп ссклр менн йлше ? Улар барыбер бер ни аламайар бит! слре: “ Эй, балалар, улар барыында алайар, хатта - ара йлшеп ултыралар, тик бе ген ишетмйбе. Ссклр ее ыма у тере йндр: шытып яралалар, лр, сск аталар, ороп ллр. Улары мере бик ыа, шулай а ур файа килтерлр: бал орттарын, е белмгн баша трл бжктре туйындыралар, ороп беснг йлн - малыбы кйшй. Улара арап оланып ебее кйефтребе ктрел м шул кйеф кн дауамында алана.”

Батыршаны уй - фекере тотолан кн ваиаларынан уыраа ксте. мт балаайны ул Слймн старшинаа - мт аланманы. Старшина йомша йлште, мм атыа ултыртты, этап буйынса йтлп ебреп отолоу сараын кре. а атында Ырымбура оатты. Батыршаны тотоланын кре креп бик ыуанды генерал - губернатор. е орау алып ындырыра самалаайны Неплюев - килеп сыманы. Мекен хлендге “ кисге “ боласы урып - ркп барманы, ен батырарса тотто. “ Мин тик батшабик менн йлшерг телйем, шуны эрген ебреге, - “ тип бер к е абатлап тик торо. Бер ниндй яуап алмаын игн генерал - губернатор:

- Бгн - 12 август. ине кисге кндн башлап Ырымбур трменд буласаы тураында рапорт Сената китте, ямышыды улар хл итск,-“ тип Батыршаа йтеп сыып китте. Ошо кндн башлап артабан оатыласа кн аралыында Батыршаны бер бимазаламай, орау алыуар бтнлйг тутатып торолар. Йн аырарлы ашатып торалар.

9 сенябрь кн: “ Тотондо Санкт - Петербурга Йшерен Канцелярия арамаына ксл а атында оатыра, “ - тигн Сенатты указы Ырымбура килеп еткндн у уны мул ына итеп ашатып - эсер башлайар. Бар эштр капитан Волковский еткселегенд башарыла. Ул тотондо башалаа оатыра тйенлнгн икн. Этапты ойоштороу сн генерал - губернатор канцелярияы аса бл. Батырша сн башы ябыулы арба ерлн, клдк - ыштан, кпс - тбтй, тун, бейлй атып алына. Ул тере м теремек кй башалаа барып етерг тейеш. Быа капитан Волковский башы менн яуап бир, тотон юлда асып кит, й берй сбптн леп уйа - капитанды башы трмл серейск. Уны кеендге инструкцияла был турала бик аны яылан. Бына ошондай ва - тйк мшттр менн таы айа яын ваыт теп китте.

Нийт, 10 сентябрь кн конвой, Ырымбуран сыып, башалаа арай юл алды. Оатып барыусылар - атлы драгундар м казактар, уларан баша капитан, унтер офицер м капрал. мме етмеш хрбин торан арауыл. Батырша эргенд, кйм эсенд, даими дрт асы. Алмашлап кн - тн к яырматан алайар быны.

Юл ахыры Санкт - Петербург була ла уа ет алмай тутара тура килде. Ямыш м тдир тигн нм ил хужаларыны кртмлрен бойонмай икн. ыуы тейенме, лл ел уыуанмы, лл юл уыуанмы Батырша ауырып китте. Юл уыуы ла бик ихтимал. Ырымбуран амара, унан Арзамаса, унан Мурома, унан Владимира, унан Мскг ай буйы иклтле юлдаран икеп - ырып барып ара ле! леп уйа - эш лк, шул бер башы менн яуап бирске. Был хл конвой еткселрен ур хафаа алды. Кс - хл менн Мскг килеп етеп ауылар м Мске енд алдырыра, тигн арара килделр. Бер а тын алас Йшерен канцелярияны ушыуы буйынса тотондо Шлиссельбург трмен ксерелр м орау алыуы башланалар. Бында ла Батырша батшабикг ген йтер ем бар, тип яуап бирен баш тартты, аудиенция ораны. Уа: “ Елизавета Петровна ауырый, йтер реде а аыа яып бир, бе алып барып тотторорбо,”- тип в бирелр. Ышанды Батырша, ышанмай а айа бараы ? Шуа кр тырышып - тырмашып йтерг телгндрен а аыа тшр башланы.

Тотон менн тп тфтишсе Александр Турченинов эшлй. Ул - кршин татары. Телен онотмаан ле, тик кп ре мнен тшн алмай. Др итеп яып, тржем итер сн эргенд тылмас ултыра. Ильяс Моратов, тип ндшлр был утыы ла тулмаан йш ир - егетк. Батырша эргенд йргн берн - бер мосолман, ен бик ябай тота. Башортса таа йлшкнен аптырап, Батырша уны кем,айан икнен, тге осрашанда у, ыыынып ораайны.Уны ысын келдн яуап бирее, бхтлеге Батыршала был кешег арай ышаныс уятты. Келе и: насар м тгел был, Мск урытар араында йр л - боолмаан. ен бик иттле итеп тота, асылып йлшеп бара, фиел - холо аша лл айан башорт икнлеге кренеп, ысырып тора. Бер са Турченинов айалыр барып килгн арала Батырша е Ильяса орауар биреп ташланы, тегенее аптырап торманы бирелгн орауара аны м ыа итеп яуап бире: