Йылайыр ыуы алын икн

Кемдр Йылайыр йылаы буйында кн ит - улар беллр: Йылайыр ыуы ышын да, ййен д алын кйнс алып аа бир. Ул кеше мшттрен битараф. Хоай Тл йылалара аыра, бт булан тереклекте уарыра ушан. Шул эште теп - тел итеп башаралар улар. ыуы - тереклек ю, тормош ю. Бындаы башорттар ралауынса, ыу - тере йнле. Ул е менн ммл булан бт ваиалары иенд алдыра, ярам ит йки сегеп китеп зыян эшле л ммкин. Бер араа йыла - йыла инде, айы ерлер кийеп китеп яй ына аа, ыытара тилеген шбйт, енслекле тауыш сыарып борма - борма юлдарын артабан дауам ит.

Быа тиклем батша хкмте Башортостанды кнья сиктре буйлатып ике титнн ашыу хрби ныытма - л м ныытма - аласытар трг лгште. бына Башортостанды эсенд ныытма - крепость т уйы и т Ырымбур генерал - губернаторы Неплюевты башына инеп ултыра м ул ошо уйын проекта йлндереп ныытма т сн рхст орап Хрби коллегияа мржт ит. Уныы был проекта ризалы биреп, ралатыр сн Сената ебр. Нийт, Неплюевты улына Сенаттан раланан проект кире килеп элкте. Проект буйынса крепость - л Йылайыр йылаы ярында, Тгер ырыуыны еренд тлрг тейеш. Шулай итеп, Урал арьяында таы бер хрби округ - дистрикт барлыа килск. Хрбир аиллрен килтерерг уйлаа - бер - ниндй аршылы ю. Был эште генерал - губернатор е бик яшы белгн м ышанан Бригадир Бахметьева ушты. Бахметьев былай а шул ятара дислокация эштре менн шллнеп йрй. Йылайыр буйына Ырымбуран бер тркм эшселр менн инженер Поспелов юла сыты. Икенсе ятан й алдат алып, тйен урына Бахметьев ашыты. л - ныытма сн арурман эсендге таулы - ташлы урын айланды. Бында араай урманы т ауып тора, крк була - уаы ла, айыны ла етерлек. Тптрк араас урмандары ур ына майандары билй. Бында шулай у йк, имн урманлытарын осратыра ммкин. алы яр буйарында башлыса ара ерек, тал . Трл ссклр м лндрн баша ябай рем, татар алабутаы, баса снскге, шайтан таяы, дегнк м эт дегнге, маа киндер м баша шундай емлектр билгн урындар кп. ыу буйарын урай елге, ыыл м ара араат, омала билп алан.

Шулай итеп, 1755 йылды йй башы Йылайыр йылаы буйында л т эше менн башланып китте. Бында эш беренсе кндн к айнаны. Берр урман ырып й, икенселре ташый. Килгн аастар кргенс бысылып бурамаа йлнеп бара. Бер тркм аттара бесн сабып килтере менн мшл. Телгндр балы тотоп дйм аана ала. Бер - нис яа арауылдар уйылан. Тик ятан кеше ю. арауылдан буш булан алдаттар эшселрг йлнлр. И беренсе нбтт торор урын ерл крк, палаткалара йолайар а ул, тик тндрен шт. Йн серкй менн кген йнде алып бара, аттары ла ыалата. Эште землянкалар тн башланылар, шунан аас - таштан ныытма стеналарын ктре м артабан уыу эше ашыыс решт дауам итте. Эштр етрлек: юлдара, арыры аан шишмлр аша, кперр алаы бар, йрйск юлдары кийтеп, ммкин тиклем тигелп ртлй торан эштр тора. Таы аттара бесн ерлп, ат арайары тп, бер - нис оо аып лгртрг крк. Тлск казармалар мейестр менн йылытыласа. Шулай булас арыуы кирбес килтереп алыу мотла. ыш яып сыырлы утын ерле л к уынан ысындырмаа крк. Эш кп, эш кстре етешмй. Бригадир, бер - нис кн уйланып йргндн у, башорттары ла аттары менн эшк йлеп итмксе булды м яын тирнн бер килке башорттары йыйып килтер алды. Тгерр тама хаына таш, балсы, аас ташыштылар, урман ыртылар, бесн сабыштылар, тндрен алмашлап ат кттлр.

Бер кн Бахметьев е башорттары берее менн йлшеп, гплшеп алыра булды. Улар к алдында н - тыны эшлп йрйр, был тлшт нисек абул итлр икн, шуны беле ине. Тылмас булып йргн кршин татарын саыртып алып берй башортто янына килтерерг ушты. Тегенее, брн ауарып торан бер башорта ндшеп, бер я ситтрк арап торан ур хужа эрген барыра ушты. Эшен ташлап ашыты баяы башорт, аптырап алды ул: нимг крк булды икн был тиклем ур хужаа ? Шуныын т белерг ине! аршы барып баыуы булды Бахметьев тылмасы аша орауар бир башланы:

- Исеме кем ине, айы ауылданы, служивый ?

- Мине исемем Мотал, ыуат исемле утаранмын.

Хрби хужаны йомша йлшкнен шйлп был урта йштрге башорт иркенлберк китте. Генералды е менн йлшеп тором ти - кем ышанын!

- айа урынлашан утарыы ?

- Бынан кнья - кнсыыштара, амар исемле йыла буйында.

- Нис сарым була ?

- лл кпме сарымдыр, бер анап ткнем ю. Арбалы кй бында тиклем дрт стлек юл.

- Ниндй ырыуа арайыы ?

Мотал ен белемсе итеп кртерг телп киерк итеп, тпк тшкрп яуап бире:

- Бее ырыу - Тгер. Ырыуыбы ике лштн тора: Урман - Тгер м Ялан - Тгер. ыуат утары Тусары тбен арай, бе - Ялан тгерр.

- Тгер нимне алата ?

- Был атама бее ан бабабы исеме ул. Ырыу башы ан баба Тгер исемле булан. Уны улы - аратлк, уны улы - Иламан, уны улы - Кстн, уны улы - Туары, уны улы - Длтсура, уны улы - Тйн, уны улы - йндк, уны улы - Хсн. уны улы - ыуат. Бее утар ыуат старшинаны исеме менн атала, снки ул ошо утара беренселрн булып килеп ултыры.

- ее ятара боласылар тураында ишетелмйме ?

- Ю, хрмтле ли йнптре, ундайар ю, бее ятара тып - тыныс, Аллаа шкр.

- Ярай, китерг ммкин, ярам итешеп йргнеге сн ур рхмт. Иптштре л мине рхмт ен еткер, тырышып эшлендр.

Мотал тир - ята тыныс ,тип йтеп тора ла бел: ысынбарлыта ю ул тыныслы. Ниндйер башорттары оралллы тркмдре урман - тауары байап йрре ураан айын ишетелеп тора.

Бер - нис кн тег Йылайыр буйында ла ошоа тиклем аланан тыныслы бтт. ораллланан ыбайлылар килеп сыып л аттарына бесн сабып йргн бер тркм башорттары ыуып айтарандар м ре л ти ген юа сыандар. Аас ырыра ебрелгн алдаттар тркм уйламаанда жмг элгеп, алыш - салыш ваытында биш кешеен юалтып, ле клрен алып айттылар. жм итеселре эл - бер мт л бирмне. с - дрт кндн у Алексеевский полкы алдаттары Йылайыр буйына кбн алыра тштлр. Улар а ниндйер башорт ыбайлыларыны жмен дусар булып, дрт лек к тейп, ах - ух итеп айтып килделр. ре йленс жм шул тиклем апыл булан, хатта бер - ике аым алылыына йп уйылан мылтыын бер ала алып атып лгрмгн. Шул арала ораллы тркм Бркл ямын яндырып т. Шулай итеп, Йылайыр буйындаы тыныслы юа сыып уя. Билдле, алдаттар урыуа тш. Хрбир рен кг кренм утлы улса эсенд тоя башланылар, шикелле. арауылдар ксйтелде. Эш ваытында ла ике мйшт ике ораллы асыны ата тороуы ти кренешк йлнеп китте.

Бахметьева башорттары тактикаы бтнлй алашылмай: был ыраай халы менн позицияа урынлашып алышырмын, тим, й рен креп т лгрп булмай. лл айан килеп сыып жм итлр , ер тишеген ингндй юала ла уялар. лл ысынлап та ер атында йшенер оялары бармы икн ? Бер ваытта ла юлдан йрмйр - шуныы аптырата. лл яында, урман эсенд, уналалары бармы икн ? Нишлп йтлкерп Ырымбуран тм кс ебрмйр аман ? Кн айын дрт - биш алдат лк булып тора - был тирл егерме - уты кндн у мылты тотоп аршы торорло бер кем д алмаяса!

Дрт к менн кткн тм кс са июль башында шыуышып килеп етте. Ырымбур бер рота драгундары ебргн. Улары юлда бер килке аашып, оа ына аырышып йргндр, башорттары жмен элгеп арыуы таушаландар. Бтен д ошо ына тбкт алдырыр ине Бахметьев - тик улай килеп сымайыра тора бит ле. жн - Петровский заводы управляющийе кптн заводты алара алдаттар орай. Яы килгндре ап яртыын блеп алып, ене иллелгн Дон казагын ушып, ротаа тултырып, улара шул завод яына хркт итерг мер бире Бахметьев.

Капитан Шкапский еткселегендге был отряд та ыыла башлау менн кртелгн маршрут буйынса уалып китте. Тура юлды кртерг ризалашан бер башортто табып алды рус офицеры. Маршрут - сер, был турала Шкапскийан баша бер белерг тейеш тгел. Тркм ур ына, патрондар, аы - тлек етрлек мидара. Драгундар м алдаттар дары екгн хрбир, шуа кр улара ышаныс ур: рен ялай белерр, лбитт. Имен - аман барып етерг тейештр. Тап бына ошолай уйланы Бахметьев улары оатан ваытта. Эйе, ул ур чинлы офицер, бригадир. Был чин полковниктан юары, мм генералдан тбн. Эштр яйланып кит, Тевкелев кеек, блки, генерал погондарын да таып алыр ле ул. Бте л Иисус Христос хкмнд...

Покровский заводын ыйратандан у, Кскбай ыбайлылары менн урман тпклнрк ксте. Урман башорт сн урыныс тгел, снки ул уны менн урта тел таба бел. Ниндйер хркт була, й урыныс кил - и т блкй дутар - урман оштары был турала хбр ит башлайар, тик улары телен алау ына талап ител. Урман тпклнд Кскбайыылар сотник Сыртлан егеттре менн умашып алдылар. Кс урыра булан айын алыша ышаныслыра кере. Бындаылар Атанол ааалды ыбайлылары менн д хбрлш булып торалар. Улар, - ара йлшеп, Преображенский менн Сапсал трактын кте атына алдылар. Бер блкй тркм Йылайыр лен кн ысындырмай кт, аауыллай. Шуа кр башорт егеттре кем айа т, кем ниндй эш менн ул тирл шллн - бтен д белеп торалар, шунан сыып пландарын оралар.

уылышып китеп баран капитан Шкапскийы отрядын Асура егеттре креп алды. Улары юл йнлешен тикшереп алып отрядты жн - Петровскийа юл тотоуын тмрлнелр м был турала башлытарына еткерелр. Унда, кшлшеп аландан у, ошондай арара килделр: алара сыып, драгундар бара торан юлды аплара м улары килеен тауыш - тыны ына ктп ятыра! Тл башлаан лнн биш - алты стлек юлда, ике тау араында бер ыыы урын бар. Драгундары м казактары шунда ына нылап амара була. Уны кеек баша уай урын тапмаы был тирл. Ошолай килештелр: Сыртланды ыбайлылары тегелре инер ауыа аршылай, Кскбайыылар - сыыр ята. Атанол ааала сапын осто, снки тм кс булмайынса мылтытара аршы тора алыу икеле. Дйм уй - план ябай ына: казактары м драгундары ур тоа ошаан ыыы урына ткрерг, шунан у ике ятан амап эште башлара. Ике тау итгендге усылар ятан урындарынан атышалар.

ояш оон аран буйы ктрелгнд усылар тйен еррен урынлашып бттлр. Тау аяларына, уйыуыра еррг ырылып ятан егеттр тын алды, ботолар а юалдылар. Гй кейек балалары: к ола, бер ниндй ыбырлаан йбер кренмй. Теге команда тш ваытында килеп етерг тейеш. Тшк тиклем ктп ятты егеттр, телр, лкин юлда тынлы. Аптыраас ыймылдаша башланылар, иплп кен -ара йлшеп алып киттелр. орауар кбй башланы: нишлп ютар ? лл дошман ниер иеп кире бороланмы ? лл икенсе юлдан китеп барылармы ? Ул ваытта бтен д яынан башлара тура килск бит!

- Егеттр! Тгс тбе инде! Киренн бооо м йлшмге! Яйы сыанда ял итеп тик ятыы! - Сыртланды тауышы бойоро булып яыраны. - Шул арала килеп ет алыра улар бее кеек еел - елпе кй ата мен алып тура юлдан сапмайар бит. Яла тутайарыр, оаа уып ашап алаларыр.Улара айа абаланыра! айалыр яында аиллре :асан айта инде, тип ктп тормай бит.

Яынан трн тынлы урынлашты. “ Шылт “ иткн тауыш та ю, тик сиертклре фырылдашып осоп тшкн тауышы ына был тынлыты боа кеек.

Бына бер са иелер - иелм кен тупылдаан, ыштырлаан тауыштар олаа салынандй булды. -, киллр, шикелле! Ат арбаларыны шаыр - шоор тгргн тгрмстре, ылтыраан тауыштар бтнлй асы ишетел башланы. Ара - тир аттар бышырып ебр. Ике туптары бар, арбаа таып аландар. Шулары еелт ылтырай икн. алдаттар бик а киллр: йлшкн йки клшкн тауыштары ла ишетелмй. Былары авангард тркм булып сыты. ыыы урына инеп киттелр. Йн метр тире алыырап вайымы ына тп кс шыуыша. Улар а ыыы урына инеп киттелр. унда ки тгел, бер арба терй ген ыы юл, шуа кр кире боролорло та ммкинлек ю, эргдн теп китеп т булмай. Берй арба тутаа йки ватыла - аландары ктп торора мжбрр.

Тынлыты бооп кинт кен к ухылданы, артынса се итеп кемдер ыырып ебре. Бына ике ятан да шыйлап алдаттара арай утар йрме оса башланы. Тегелр аптырап алманы: мылтытарын ула ксереп тел - айалыр тбмйенс атышып алып киттелр, снки тбп атырлы сптр кренмй, утары айы ерн осанын да апыл ына аарып та булмай. Арбалар берм - рм тутаны, ала табан китерг л, арта йлнерг л тегелре бер ммкинлектре ю. Арба тирлй ятып атышалар. Спк тейгн утар бихисап, улар драгундара йки казактара бара ла йбеш, бара ла йбеш. Утан олаандары аттары тапай. Бт н буйлап ысырыш башланып китте, улара генгн, илаан, таы команда биргн тауыштар ушылды. Йшел н аан андан ыарып ал тк инде. Уйламаанда бейек аяларан ике тау битле буйлап эреле - валы таштар тгрй башланы. Таштар и т аттары урытты, улары арбалары ауарып,тырым - тыраай аса башланылар. Урын юлытан бер - береен ткп, кешелре тапап, боланышып алып киттелр. Берре ярыан аттары тотора тырышты, икенселре кире арта сыыра тырышып улары киреенс айыланы. Лкин нимлер эшлп арара у ине инде. Был ыыы кте инер яы ла,сыыр яы ла ябылды, айа ынтыла да ине лем аалай, лем кт. Кемде йш кен кйнс, лл айы, билде бер ер, леп ятыы килен инде!

Тжрибле капитан Шкаповский хл торошон бик ти алап алды. Арта терлек тгел, юл арыс - торос ултыран й олаан арбалар менн тулан. Бт урында паника. Ул, ур тырышлы алып, эргендгелре паникаын бтр м с тит драгунды бер йоороа туплап ала жм итте. Ынтылыш буша булманы, был тркм юл ярып ыыынан сыа ла башланы. Был хлде креп торан Кскбай резервта торан Атанолдо дрт тит ыбайлыын Шкаповскийы юлын быуыра тип ебре, е арта ынтыландары юлын быуыр сн бер тит ыбайлылыар менн шул яа арай сапты. Атанолды ыбайлылары ыытан сыандары аршыына барып лгрп, ярты трк эсен тегелре уратып алды м бында яынан ылыстар алышы ыы. мтл драгундары ыыа кире ыуып индер алдылар. артта казактар башорт яугиррен дрп алып баралар икн. Кскбай егеттре, ылыстары ындан сыарып, тутаматан тегелре араына йыртып инде. Аяуы ул уышы китте ыып: ылыстар ялтлай, баштар ырылып тш. Аттар, кешелре, шул эстн яралылары м лектре ярып тапай - тапай, иркен килекк ынтыла. Бт тау араы тимерр сылауынан, ылыстар шаылдауынан, шулай у ыырашыуаран, ысырышыуаран гелп тора. айа арама - лек, яралылара ярам итесе ю, йшел лн ан менн сыбарланан. р берее. ен тере алдырыр сн. айбарланып уыша, уы ксн тырыша.

Кскбай батыр ылысы менн ен юл йырып мхшр эсен инеен дауам итте. Казактар Асураны уратып аландарын шйлне: -“ Асура-а-а! Бирешм- , хер барып етм,” - тип ысыры ул ылысы менн елтн - елтн. ул уыштарында бигерк ота уышсы ул Кскбай. Бына яы ына титлгн алдатты башына етте, лкин Асураа барып ет алманы. Йн ксн уышты Асура, ылысы менн дрт дошманын дмктрп лгр, е л ылыстан лк булып уйы. Уа ярама ынтылан усар а барып ет алмайынса гнн снселеп лк булды. Бына Кскбайы - аршыына капитан погонлы офицер пй булды. Ул,ылысын ала оноп, аршы елеп етеп кил. Ике башлыты лемесле ылыс алышы башланып китте. Аттар рпсеп - рпсеп йрллр. Кренеп тора: икеене д ылыс алышында тжрибе ур, хатта аттарына тиклем, ккрк менн бер - береен этеп, хужаларына ярам итеп йрйр.Уайын тап килтереп Кскбай батыр капитанды муйынын сапты, башты ысынып киткнен шйлп лгр м е л, бер - нис пуля тейгндн у йн бире. Ике башлы бер - бер артлы аттан ауы.

алдаттар м драгундар шулай у йн аямай, йн - фарман м батырарса уыштылар. Бер бирелмне, улын да ктрмне. Бына бер са алдаттары аршылыы кмей барып, алыш бтнлйг тутаны. Яы ына яуан тутап ыуынып та лгрмгн, ярыуарын ле л баа алмай торан егетттр оралдарын ысындырып ташлап, тын алыра тутанылар. Тир - яа к ташлаайнылар жпк алырай шундай мхшр к алдына баты: айа арама - лек клр. Бер драгун да, бер Дон казагы ла тере алмаан: мме ырылышып ята. Хужаы алан аттар, ни эшлрг белмй, тегелй - былай саба. айылары бер я ситк ырынып аайышып арап тора.

уара асыланыуынса, илле казак м шул тиклем драгунды йне ыйылан булып сыты. жмде башлаусы ике йлгн ыбайлы башорт уты ике яугирен юалтты. Ошо арала бер ее тантанаын кисермне, киреенс ниндйер сенелек, эшлнгн эше менн нт булмау тойоо келде билп алды. Хер бтен д: дошманмы, едекеме йтлп ер уйынына тапшыра торан бурыс алды. Был эш иртге кн бары: дйм берр аыра тура килде, кейем - алымдары менн уша алдылар, ана буялып, туынышып ятан йберре усатара ятылар. Был ауыр м айы - аышлы эш кн буйына уылды.

Ер - с, бына ниснсе тапыр инде, уйынына йрктре ярып типкн, кстре ташып торан баларын абул итте. Тип тимер рй егеттр бер - береене башына еттелр м ике сттн ашыуыра ваыт арауыында рм булып юа сытылар. р береен Ер - с тыуырайны, хер ул балаларын кире абул итеп алды.

Кем йепле ? Приказ буйынса ошо ерг хемт итерг килгн драгун - казактармы, лл улара аршы сыып, аршы тороп, йнен аямай ер - ыуын урсылаан башорт егеттреме ? Ю, улары береене д тырна осондай ына ла йебе ю. Бында илен е талау ойошторан батша м уны ярамсы чиновниктары йепле, таы генералдары, губернаторары завод хужалары йепле. Байлы артынан ыуыусылар, бирелгн власты самаы решт халы мнфтен аршы улланыусылар ен бер сажин ер еткнен ртк оноталар, был доньяа мгелекк килгндй ыланалар. Бына ошо ябай ына хитте м балалары онотмаа ине!

 

Блек