Рсй тхетенд - Елизевета Петровна 1 страница

 

Петр беренсене кинй ыы Елизавета Петровна 1741 йылды 25 ноябренд, арай тклеше араында, Рсй тхетен батшабик булып ултыры м бына титлгн йыл дауамында ошо эште башара кил. Тхетк ултыран саында батшабикг ни бары 34 йш ине, хер ул и бхетле итеп ен тойоп тантана иткн ваыта 11 йыл да теп лгргн. Ай - ай, айылай ваыт ти т. Ошо ваыт эсенд батшабик ен кеселекле м кешелекле итеп кртерг тырышты. Ярандарына арата йомша ммл булды; ил се, ел ил хужаы, тип йтендр сн бт ксн алды. Фавориттары менн ген тгел, шулай у вельможалары менн, хатта батша арайын алаусы алдаттар менн д ябай итеп йлш бел. Лкин длт эшен яратмай, шуа кр шллнмй . Эш ртен д белмй, белерг л телмй. Аудиенцияа яыла - аналар буйына кте, унан у да абул итме ммкин. Бт длт эштрен министрары йки фавориттары алып бара. Фавориттары араынан Алексей Разумовский и яыны, батшабик уа тулыынса ышана. Разумовский ярлы украин казагыны улы. Ил хужаына ярай беле м р са юха булыуы араында батша арайында ен хужа итеп тоя м хужаларса тота ен. Граф титулын алды, дары еен екм л фельдмаршал булып китте. Елизавета Петровна ике яратан шл бар: беренесее, тн буйына келле бал ткреп ял ите, кареталара саптырыу, кнд тш ауансы йолау. Икенсее: кн д яы наряд тектереп кейе, яы клдкте блмлрг инеп осраан р вельможаа кртеп матаныу. Яынса бына ошолай т батшабикне кндре.

йткндй, престола ултырас та лем язаын бтр тураында закон абул итерг в бире м енд торо. лем язаын бирее млдн алып ташланылар, тик тумап йттере, тн язалары бире, Себерг р, мерлекк трмг ябыу - элекке кйнс алды. Атаы, Петр Беренсе, бт длт эштрен е башлап эшлй торайны, Лиза - Елизавета киреенс длт эштрен бар тип т белмй. Шулай а батшалы иткн осоронда Йшерен канцелярия менн Сенатты ролен Бйк Петр ваытындаы кеек итеп юары ктре. Юары држле немецтр длт органдарынан ыуылды. Армия м флота Петр ваытындаы штаттар кире айтарылды. Яынан кораблдр т эше аяа батырылды. Лкин илде дйм политик хле бик хрт, насар хлд. Бигерк т Рсйе тышы сйси хлдре шптн тгел. Яы ына булып ткн Польша уышы араында длт иге ме алдатын, ике й офицерен юалтты. Трктр менн йн уыш булды. мтл Азов ле кире Рсй улына ксте. 1741 авгусында башланан Швеция Рсй уышында уры длте еелег дусар ителде, снки уыша ерлне бик тбн кимлд булды. Таы Пруссия менн уыш сыты. Пруссияа был уышта Анлия ярамлашты, Австрия менн Франция Рсйе союзниктары булды. Ете йыл буйы баран был уыш рус скре тарафынан Берлинды алыу менн тамамланды.

Эске сйси эштр аымы Петр Шувалов м Александр Бестужев шхестре менн ны бйле, снки ошо ике вельможа, батша исеменн, ре нисек телй, шулай еткселек итлр. Ыай ятар а ю тгел. Млн, дворян балалары сн Диге кадет корпусы, таы Артиллерия м инженерия корпустары асылды. Таы бер шатлылы ваиа булды: Михайло Ломоносовты Мск университет асыу тураындаы хыялы тормоша ашты. Бында латинса тгел, рус телен д уыта башланылар. Ломоносовты релеге араында был уыу йортонда уыра длт кртиндрене балалары ла тулы хоу алды. Лкин тормош гел ген бер кйнс бармай икн!

Бер кн Сената м батшабикг тйен булан ике адреса ике хат килеп тшт. Батшабик уып сыты: Ырымбуран генерал - губернаторы Неплюев башорттара ихтилал башланды,тип оран ала. “ Оло яу упандай бигерк ны “ яр” ала был Неплюев,”- тип уйлап алды батшабик. - Й ме скр орай, аптырап бара микн лл ? Ул тиклем скре тота килеп айан алаы ? Бер кешене алдат итер сн егерме йылдан ашыуыра мер крк. Губернатора бгн сыар а й ме алдатты тоттороп уй! Генерал - губернаторы ен бында саыртып йлшеп, кшлшеп алмайынса булма, ахрыы. Батшабик ошо уйын фармана йлндереп мере Сената тапшырыра ушты, Сенат генерал - губернаторы саыртып йлше эшен Хрби коллегияа йкмтте. Хрби коллегияа саырылан Неплюев хкмт азалары алдында башорттары боланышын ны абартып, урыныс итеп йлп ташланы, скр талап ит был. Хрби коллегияа ла, Сената ла генерал - губернатор арамаында 24 мелек регуляр м иррегуляр полктар бар икнлеге бик яшы билдле. Хрби коллегия башлыы граф Иван Иванович Шувалов, генерал - губернаторы саманан тыш хлде шыттырып ебреен иемлп, тегене сыышын п орау бире:

- Иван Иванович, хрмтлем! Бег асытан - асы йт ле: егеге егерме дрт мелек скр менн ген бунтты батырып булмаймы ни ?

- Ю, булмай, хрмтле ли йнптре! Бег тм кс кисекмтн крк, снки унда бт губерния тиерлек бунта ктрелгн.

- Ярай, бтен д яшы алап торабы, хрмтле генерал - губернатор! Яйы м Дон казактарын, таы шулара ушып Ставрополь алмытарын ярама ебрербе. Шулар етме ? е ораанды ап яртыы була.

- Ю, етмй шул, Кменд етмеш ме тм скр крк буласа. Шул ваытта ына скре дйм аны й мег яынлаяса. Капитан Шкаповскийы отрядын ыйратыуа ына ике медн ашыу башорт атнашан.

Был юлы генерал - губернатор ысынбарлы анды тап ун тапыра арттырып йтте.

г, Йшерен комиссия башлыы, Иван Шуваловты бер туан устыы, Александр Иванович Шувалов ушылды:

- Хрмтле генерал - губернатор ли йнптре! е бунтты тик хрби юл менн ген батырыра уйлайыымы ?

- лбитт, шулай уйлайым. Был ырыый халы баша ктрел алмаын сн тамырарын ырыра, тоомон оротора, рен уйыра крк. атындарын, балаларын хрбирг таратып биреп христиана йлндере бег ур файа бирер ине, хрмтле Александр Иванович.

Минес дипломатияны ла улланыу урынлы булыр ине,- тип е дауам итте Александр Шувалов,- тоомон оротам тип киреенс улары асыуын ярытып ебрерг ммкин. Ярыан кеше лемдн урмай. Шуа кр кп влр биреп, блктр, асалар биреп бунтовщиктары икег блерг л онотмаа крк. й, - ара уышындар. Таы шуны ит тотоо: йепере язаламаы, аралтыларын таламаы, бунтта атнашмаан ауылдары яндырмаы! Мишрре, аатары, татарары, торо башорттары боласылара аршы уйыра крк. Кберк ре бер - береен бтрндр. рус алдаттары баша ятара крк буласа. Бен ммкинлегебен арты хрби кс орамаы! Кберк халы араына сыып, батшабыы миырбанлы булыуын, яылышандары ярлыара ер тороуын тутауы абатлаы!

Тап бына ошо юыында егерменсе июнд Сенатты указы абул ителде. уыра, беренсе сентябрь кн, батша манифесы рус м трки телдренд баылып сыты. Манифеста былай тип йтел: “ ...гр бунтта атнашандар баш эйеп кил, асып киткндр кире илен айта - язаа тарттырылмаяса. кем баш алмай - шуны млкте, байлыы, мал - тыуары тартып алынаса, е - хкмг тарттыласа.”

Шулай итеп, батша хкмте Башортостанда эште трл йнлештр ййелдереп ебргн. Батша хкмте арарарын тп Неплюев рус булмаан килмешк халыты башорттара аршы слт башлаан. Ул мишррг, шулай у татарара асалата ярлыаш в итеп, улары баш ктргн башорттара аршы сыыра ндгн. Ырымбураы Ибраим ахун булып, шуны исеменн Неплюев е “баш алыы”, тип башорттара хаттар яып тарата бвшлаан.

Елизавета Петровна Урта Волга буйы татарарына манифест менн мржт итеп, улары хкмтк тороло алара саыран. Баш ктреселрг аршы яуа атнашыусылара, башорттара аршы крш алып барыусылара ике ай алдан эш хаын бирерг в иткн, яуа ула килеп элккн сирре м улары млкттрен ренд алдырыра рхст биргн. Талаы, лтереге, яндырыы! - тигн р батшабик указыны тп йкмткеен тшкил иткн.

Баш ктреселр алдан у, сыыш яама борон, аатар менн бйлнеш булдырайнылар. Рус батшаыны сйстен риза булмаан аатар башорттара ярам итерг, крк буланда рен ыйындырыра в бирелр. Шуны илп, батшабикне манифесы килеп етм злек, брйндре медн ашыу бер тркм аа далаларына арай юл алды, улар артынан икенселре уалды. Август айында аа далаларына ксене бигерк т йышайы. Брйндре уаланын ишетеп, тгерр, ыпсатар Яйы арьяына юл алдылар. Ул яа ваытлыса ксенеп киткн кешелре аны шул арала илле медн ашып китте.

Башаланан Неплюев нт булып айтты. Хрби коллегия Ырымбур генерал - губернаторыны рен етди ола алды. Башорт бунтын тиерк батырыу ните менн к губернияларан Башортостана тм хрби кс ебре. Яынса 40 медн ашыу алдат ур кс бит ул! Урындаы хрбире уша - 70 ме тире хрбир йыйыла. Улара баш ктргндре язалау бурысы уйылды. Генерал - губернатор Неплюев карателдрг баш ктреселре йллп тормайынса ырыра бойоро бире. Улара “торо” башорттар, мишрр, татарар ушылды. Рус хкмтен башорттар менн аатары дулыы бигерк шомландыры. Хрби коллегия Неплюева ыры - аатар менн баш ктргндр араын нисек була ла боора ушты. Батшабик аатара илселр ебреп ханды е менн йлшеп арара тдим итте. гр хан башорттары абул итм, йки хатта улара аршы яу аса - ул йыл айын Рсй анаынан 600 ум аса алып тораса, тип аартты ул.

Батша хкмте Батыршаны тотанда ярам крткн кешелрен д онотманы. икн йшлек мишр старшинаы Слймн Деваев башалаа саырылды. 1756 йылды 24 декабренд уны Елизавета Петровна абул итте м бер - нис минут ваытан уны менн йлшерг блде. Старшинаны иммтле кейем - алым менн блклне, таы кафтан, иммтле брек, кмш тоталы ылыс, иммтле таштар менн билгн ын элкте Слймн арта. мме 1 117 ума тарта был блктр. Старшина Яныш Абдуллин да башалаа саыртылып кмш ылыс м баша иммтле йберр менн блклнде. Мишрр Рсл Карамышев, Исха Яупов, Исмил Ибраев блкк йр ум аса алдылар. Слймн старшинаны улы Дауыта, писарь Муксинг иллешр ум аса килеп элкте. Тик Слймн Деваев менн Яныш Абдуллина затлы блктр алан сн оа ыуаныра тура килмй. Беренсее, Слймн арт, башалала буланда у леп уя, икесее, Яныш мыра - юла сыас та. Ямыштан - умыш ю, тир, бик др йтелгн р. р кем малайына яыланса йшп теп кит был доньянан. Бтбе ваытлыса йшйбе шул!

 

Блек

Юлдар далаа тарта

 

Ырымбур генерал - губернаторына шул млм: башорт иле ыр - аатар менн, лдн кршелш булара, крешешеп йшйр, даими аралашалар, хатта оа - оаый булып туанлашып бткндре бихисап. Бер - береене рф - ттрен яшы беллр. - ара йлшкнд бер - ниндй тржемсе кркмй, былай а бер - береен яшы алай был ике халы. лбитт, барымта - арымта осратары ла булылап тора, мм лкин ур ауаа барып етмй н, кп ваыт ааалдар - ара йлшеп бындай низаты яйа алалар. Бер к исемле ырыу - биллре ике ята ла булыуы асандыр был халытары бер тптн сыыуына ишара. Быны ла бик яшы бел генерал - губернатор. Ысынлап та ыпса, Табын, Нуайлы, атай, Талар исеме атындаы ырыуар ике ерлект л йшй. Был турала Рычков уа кп тапырар йлп алатаны бар. Тегелр и эрелрн аналан ырыар, ыры - ыйсатар араы бар. Таы эреле - валы титлгн аралары анап китерг була. Административ ятан ск бленгндр: Яйы арьяында Кесе Жус, шунан Урта Жус, артабан Оло Жус - р береенд ханы бар. Башорттары улар “ истктр,” тип атайар, йни тнья халы була инде.

Бына ошо ыр - аатар иле бик ур даланы лштереп йшп ята. Ерре Волганан алып Каспий м Арал дигерен, Яйытан Ташкетаса, Уралдан Алатауа тиклем уылып ятан, с лштн торан д бер длт. Шулай итеп, р Жус ( Й ) ханын айлап уя, улара идара итег солтандары ярам ит. Оло Жус ханына алан хандар бойонора тейеш, лкин ысынбарлыта бойонора тейеш ике хан бойонмаа тырыша. р Жус олотара бленгн, унда солтандар баш м тш. Улар а хандарына бойоноп йшрг тейештр, тик былары ла - аллы йшрг м хакимлек ылыра тырыша. Шуа кр кп эштр хандары ихтибарынан ситт ала.

Борондан килгн йола буйынса бында аыл Сыыхан тоомонан буландар ына хан итеп айланып, а балаа ктрелеп ултыртылан. Т - асим хан, унан у - Ханазар, артабан - Ткл хан, шунан - Тке хан, шунан - белхйер хан. Тге хандар шжр аыарына яылмаан, шулай а иркен далала тыуып - кн, лге хандары тормошо, эше тураында ат - ат ишеткн р аа был турала бик яшы бел. кем илсе булып бара, ул да аатары рф - тен, йш решен белерг тейеш.

Елизавета Петровнаа шул млм булды: аатары асылын, йш решен Тевкелевтан да арты алаан кеше ютыр, кре. Шуа кр уны аа далаларына ебрерг булдылар. Тевкелев хкмт кешее, бойорото алан ыайы йтлп йыйынды ла, ен крк команда туплап, аатар яына сфр тотто.

Бына ул осо - ырыйы дала, башы бар, ааы ю кеек. Эйе, дала иркен, айа арама оро ттге ом кг салына, офотара тоташан тигелекк к ала - ала Тевкелев командаы яй ына дала буйлап шыуыша. Барыын да барлап бара Тевкелев: ткн ваиалары ла, хергелрен д. И беренсе шуны белгее кил уны: нисек абул итерр икн аатар ? Икенсе тапыр даланы тапай Алексей Иванович. Ул суындырылан татар, отломхмт отолохмт улы, бына ниснсе йыл инде батшаа торо хемт ит. Беренсе тапыр аатара килее иенд шундай ны уйылып алан, хатта стлп кем, айа ни эш башарып йргне бгнглй хтеренд. Тута, нисек башланып китте ле ул элекке сфр ? Эйе, уны йшерк ваыты. Батша арайында “ дыу “ килтереп эшлп йргн саы, яы ына полковник чины бирелр. Бер кн ирт менн шул ваыттаы бей батша Анна Ивановна саыртты. е ыа тотто батшабик: кисекмтн фг сыыра, кркле инструкция алыра! Артабан етди ерлнеп аа далаларына юлланыра! Унда Кесе Жус ханы белхйер менн осрашып, Рсйг ушылыуа ндрг, шарттарын тикшереп йлшерг!

фг килеп еткс, Тевкелев и т нбтт воевода князь Бутурлин менн осрашты, кркле инструкциялары, аыары блктре тклп алып алды. Воевода, юлда улара Алдарбай тархан аауылдары менн ушылып, артабан берг барасатары тураында аартты. Эйе, осраштылар, таныштылар, урта тел таптылар. Бына шунда бт Рсйг билдле булан батыр, тархан, брйндре старшинаы Алдар Инов менн танышты м уны мабт кен арап жпк алайны. Эргенд аауыл башлыы булан егет, Шоар исемлее, шулай у д кле, оро айыуа ошап тораны, брйн башорто булып сыты. Артабаны юл берглп дауам итте. айа ына булмаын: юлдамы, аатар араындамы Алдарбай тарханды ярамы ур булды. Барыр юлды бик яшы бел, хатта араы тнд л яылышмай, ориентиры др тота, аатары кбеен таный. е ыйыу м аыллы. Ошо баадир Тевкелевты лемдн алып алды бер мл.Тнг тиклем даланы ыыра барып бына йолара ятайнылар, аатары бер тркм тирмлрг баып инде. Тирмнн ырара аауылда торан башорттар ялашып алышмаа, Алдар батыры кр тауышы ошо орошто тутатмаа - отломхмт мулланы, леге млд Алексей Иванович булып йргн офицеры башы лл асан у киелгн булыр ине. Орош ваытында ул кейем - алым андыы эсен инеп йшенеп лгр алды, гр башорт тарханы буласа орошто тутата алмаа - андытан барыбер табып алырар ине л язаларар ине, блки, лтереп т алырар ине.