Рсй тхетенд - Елизевета Петровна 2 страница

Был юлы юл мажараы м ыай булды. Кесе Жус ханы илселре матур итеп абул итте. Рус длтен бойонора ризабы, тип ярлы - грамота яы. Хатта а батшаа торо буласамын, тип ант итте. Лкин хан бер атлы кеше булмай сыты, киреенс хйлкр м мкерле ине. абат - абат влр бир л, Рсйг баш эйеп барманы, в бир л киреен эшлй. Был ылыын кпселек солтандары хуплай, снки лег Рсй менн ду йшмйенс булмай. уыш - маар сыып кит, кслнеп м ныынып алан был илг аршы тора алмауы ихтимал. Икенсе ятан, баш эйге л килмй, ес йше йбт. Генерал - губернатор Неплюевты ына кпме тапыр тп башына ултыртты белхйер хан. Рус карауандарын талауы дауам итте ул, е белммеш т - крммеш булды. Юлда элккн кешелре сир итеп алып, атып ебрерг ярата. Шул эштн мул ына аса тш уа. Башорттар менн д, алмытар менн д низлште, сапындар ойошторо. Былары бте л мал, байлы йыйыу сн эшлнде. белхйер хан - Жаылбай ырыуынан. Брйндре д Яылбай ырыуы бар. Бер са солтандарыны кшен тотоп брйндре Яылбай ырыуынан клш алып ташланы был хан. Шулай итеп, яылбайара кей, брйндрг оа булып китте ул. Бына ошо ваыттан башлап башорттар менн аатар татыу йшй башланылар. лбитт, ниндйер талаш - тартыштар, бхсле мсьллр айы са килеп сыыланы, мм улар тик тыныс юл менн, ымы, буа тпндре, бал мисклре эргенд хл ителделр. Тыныслы и т ябай халыа крк, улар хер барымта - арымтанан урмай иркенлкерп ййлй м ышлай башланылар, - ара алыш - биреш иттелр. белхйер ханды матанылар м рхмттр йттелр.

Бына шул ханды л т е р г н д р!

ыр - аатар араында ошондай хбр уйырандан - уйыра: белхйере башына Барак солтан еткн, шулай булан, былай булан м башалар.

мер буйына бер - береен яратышманы улар. Нишлптер бигерк т Барак солтан белхйере кр алманы, йне ймне. Тевкелев ишетеенс, ткн бер айлауара Барак Кесе Жуса хан булыра ынтылып арай, айлау исемлеген ен керет. Лкин был уйы килеп сымай уя. белхйер солтанды хан итеп айлап уялар. Барак солтан уйлауынса, белхйер бик ауалы, тккбер м, матауы ына ярата. Ашап - эсерг, кел асыуа ына ынтылып тора. Бына шулай итеп яманлай торайны Барак солтан ханын. Бер аа ааалы йткнс, ниндй тр ашап - эсеп, маталып ына йррг яратмай. м балаына р ваыт нимлер етмй. Байлы йыйан тн таы йыя, кркме ул байлы, юмы - уныы онотола. Нфсеен тыя белмгн - ен лктк илт. Байлы була - власта ынтыла, власта элк - таы байлы йыя. Шул арала дутары менн дошманлаша, улары мерлекк юалта. айы бер ил хужаы булып ултыра - яы еррг к ташлай, уны, ниндй юл менн була ла, ен ула тшррг ынтыла. Ер баып алыу р ваытта ан ойоша килтер. Кем кеше анына мансыла, ул мерен ыарта. Даны ла , абруйы ла булмай ундай кешене. илен алаан, халы сн янандар ына дана лайы булалар, батыр булып халы хтеренд уйылып алалар. Батырарын халы ярата, бер ваытта ла онотмай, йырар, обайырар, бйеттр сыарып илйр улары.

Барак солтан кргее килм л, белхйер ханды арыуы ына ыай ятары бихисап булды. Далаын яратты ул, халына торо булыра, антын бомаа тырышты. Яу сапан осратара кеше араына йшенмне, берй алыу урына менеп арап ына тик торманы, е беренсе булып алыша ташланан баш уышсы булды. заманында бик кп баштары сабып тшр ул. ай, ксл м дыуамал ине заманында! уыштара йнен аяманы, тау тке - улжа кеек йылыр булды, ааына тиклем алышты, барыбер бирешмне. Блки, ксл м дыуамал булан сн д тере ала килгндер. Кпме тапыр уны лтерерг тырышып аранылар, нис тапыр аманылар - йылыр м оты ылыссы булыуы араында тере алып йшен дауам итте. Ысынбарлыта белхйер ханды леме араалпатар менн туранан - тура бйле.

1748 йылды йй мигеле.

Шулай бер кн хан, нгррен эйртеп, дала ыырып, тир - яты араштырып айтыра була. Кн ахырында Олоая буйында уналаа тутайар былар, самалары - бер а ял итеп алып ошонда уныра м ирт менн тороп юлды дауам итерг. Ашара ултырыра йрлр, алытан бер тркм халы пй була. ыбайлылар, арбаа егелгн аттар, ййлелр айалыр ксенеп китеп баралар. Нгрр тегелре аршыына сыып белешлр м хана килеп хбр итлр: Кесе Жуса, йни белхйер хана бойонан араалпатар асып китеп Барак солтана ушылыра баралар икн. Хан араалпатары тумай - тумай кире борора уша. Тегелре хлдренн килгнсе аршылыша, кире айтылары килмй. Шау - шоулы ыыш башланып кит. Яынлап килгн Барак солтан талаш - тартышты ишеткс т эште ни икнен иеп ала м араалпатары ялап, арсыалай осоп яуа кер. лбитт, кп булмаан ханды нгрре оаа бармай ыйратыла. Ханды солтандыылар уратып ала. белхйер дошманына бирешмй алыша, яыныра килгндре башына етеп тик тора. Бына алтынсыыны йне ыйылды. Шул са кемдер арттан оон г менн снсеп белхйере яралай. Ул атынан олап тш. Шул ваыт Барак атынан ырып тшп, хнйр менн снскелп ханды лтереп ташлай.

Был шомло м м ышанмалы хбр дала буйлап бик ти тарала. белхйере улдары Нурали, Хжихмт, Эрали кс йыйып Баракты тйген жм итлр, лкин солтанды табып с ала алмайар, тегенее ксе менн уша асып киткн була м Оло Ура арьяына барып урынлаша. Таы шундай хбр ишетелде: Барак солтан жунарар менн берлшеп Кесе Жуса оло яу менн килер сн хрби кс йыя икн. Самаы - ен хан итеп ктрте. ара ле! Был солтан айа була ла тик ятыуы белмй икн д баа! Мне уыш асып, халына бллр трг уйлай тгелме был уыша ?

Кесе Жус бейре л йолап ятмай. Улар бехйере оло улын Нуралие йтлп хан итеп а кейе ктрелр. Ошо у ваытта, килеп сыан форсатты файаланып, Хиуа турлре Кесе Жуса, ошо у урына, белхйер мрхмде сыбы осо туаны Батырле солтанды хан итеп айлайар. Шулай итеп, бер урына ике хан айланан булып сыа. Тимк, тин далала оло яу убаса, хан урыны сн кршеп андар ойоласа, баштар киелск! - ара орош урайып китеп крше ген ятан Ырымбур губернияын да эсен ялмап алыуы бик ихтимал. Быны яшы алаан Неплюев Нуралиы хан итеп таныра крк, тип батшабикг хат яа. Тин рус батшаы м Сенат бер тптн Нуралиы хан булыуын ралайар м уны ялар сн, блки ул атында тотор сндр , Неплюева биш рота хрби кс блеп, далаа, Нурали эрген ебрерг ушалар. Дала халы сн туптары, шартлатыстары, утлы оралдары булан м баштан ая оралланан биш й кафыры пй булыуы берре урытты, икенселре аптыратты, снслре ыуандыры. Дала сн был бик ур хрби кс бит ул!

Тап бына ошо боролош ваытында батшабик Тевкелева далаа барыра ушты. Нурали ханды ант ите тантанаында атнашаны генерал - майоры иенд мерлекк алды. Эйе, батшабик тап Тевкелевты Рсй илселеге башлыы итеп ебре. Масаттары шул: Нуралины олу Рсй бадишаы исеменн К е с е Ж у с х а н ы итеп теркрг м ошо уай менн оло байрамы ткрерг! Бары, йлште, эшен яйа алды, шунан у иркенлп уна булып ашап - эсеп ятты мыра - генерал.

Тантана - церемония Ырымбуран алы булмаан ер, Яйы йылаы буйында тте. Нурали хан 400 атлынан торан урдуаы менн билдлнгн урына алданыра килеп ятты. Артынса аай - энелре, устылары Хужхмт м Эрали, баша туан - тумасалары килеп кем айа урынлашып бтт. Уларан у старшиналар, солтандар килеп етте. мме - ике йн ашыу аыл ирр йыйылды бында.

Ырымбур генерал - губернаторы Неплюевты бик “ фырт “ ына килеп тшен шунда булан халы бик ыыынып ктте. Кймле коляскаын илле кешенн торан конвойы уратып алан. Конвойан баша таы биш йлгн гренадерары, офицерре, санауниктары бар. Генерал - губернаторы тантаналы килеп тше, эре ыланыуы, Нурали ханды урып беп алыуы - е бер ыы тамаша ине. Тпшрк кле йш кен ханды ынйылар менн аймаланан затлы камзулы, биш ат хаына торошло мре йылтылдап тора, Неплюевты алтын погондары, аксельбанттары, оон кг килешле ген ултыран хрби формаы лл айаран ялтырап тора. Ялтыр ара итеге ояш нурарына саылып - саылып кит. Сал кер башлаан ссе, мыйыы м бакенбардаы хрби форманы таы бер лш кеек крен.

Тантананы бт китемен Рсй длте тулыынса елкен алды. улаырап, конвойы менн, Тевкелев та килеп етте. Халы уны кереп,” ура “ ысырып аршы алды. Нисек кен булмаын батша кешее, батша арайынан. Йыйында Тевкелев менн Неплюев и ерле унатар булды, улар хрмтен йлгн тост йтелде. Ниндй ген ярыштар тмне был йыйында: ялан ая йгереш, олаа мене, крш, ат сабышы, джигитовка. Европалаы ыма ике ыбайлыны тупа г менн алышы, таы эсе буйынса ярыш. И матур ткн абан туйары ары торон. аатар алып килгн кстнстр: орото, балы, майы, име уй иттре, ымыы, айраны рустар килтергн араы, шарап, ыра менн сиратлашып ауы - морондара яылды, йлгн бир ст айын тиерлек бушап торо. Бер - нис тит урындаы аандар бер бушап, бер тултырылып бары. Тантана асылан кн аансыларан да шберк м кберк йгергн м булмаандыр. Тнг арай аатар домбра сиртеп л йтесене тылаалар, икенсе ятан гренадерар хор менн халы йырарын уылар. Бигерк т аатар ыйан ны нт алдылар: кем ле ошоа тиклем олоара йыйын йыйып буштан - ткк ыйлааны булды ? Булманы, лбитт. бына уры ханбике асаын йллмгн, бынамын тигн ый ерлткн. Эсеп алан урытары бер - береен осалап бешере ген ошап етмне ыр - аатара, мосолмандара ирре - ара бешее ыраай кренеш ыма крен, снки улара бындай т ю. Уныы, ярай, табын матурлыына аылмаан ва мсьл. табындара ош тнн баша бт ашамлы - эсемлектр булды, бте л алмашлап батшабикне матап телг алдылар, уны аулыына шарап ауыттарын ктреп бушаттылар. Бында ним кпме киткнен Неплюевтан баша м белмгндер , иплмгндер . Генерал - губернатор Сит ил эштре коллегияына биргн отчетында трл эсемлектрн баша ыйыр, быау, суса тшклре, кпме тауы, йрк, а, крк иттре, бал, май, шкр, сало, тары ярмаы, он - икмк, йоморта, то кпме сарыф м тлф ителгнен - барыын да теллп анын - ана, башын - баша,тинен - тинг тап килтереп яып бире.

Бына ошо ваиалары ик тшрп, фекер туплап, яй ына дала буйлап ала ынтыла генерал - майор Тевкелев. Юлдары уны таы ла далаа тартты. Нурали хан менн осраша ала, уйы - башорттара аршы уны отортоу. гр улара аршы уыш башлаа - таы ла яшыра була инде. Нурали хана теге ваытта эсеп - ашаанын оторора ваыт етте. Эйе, Нурали хан асан башорттара аршы кисекмтн яу асыра м улары сир итерг тейеш. Таы аа ханына йыл айын 600 ум аса тлп торасаын йтеп ебре батшабик, шунан былай тип тне: гр ябай аа башортто сир итеп тапшыра - елн, ойоштороусыларына аса буласа. Млкттрен талап алындар, сирре рус властарына аатар тапшырыра бурыслы. Елизавета Петровна был юлы ла асаын йллмне, хана, феодал - солтандара таратыр сн ун ме ум аса блде. Асалы андыты й кешенн торан конвой оатып бара. Теге юлы килгнд са лтермнелр, был юлайы тыныс булыр ыма тойола. Хана барып еткс т, генерал формаын сисеп ташлап, камзул, тбтй. аяына галошлы ситек кейеп алыра самалай. Улар менн хлдн килгнс татарса м йылымы йлшерг крк булыр. Кешене ес ыайлатам ти, и т эс - бауырына инерг крк м в иткнеде, нисек кен ауыр булмаын, т!

Нурали хан Тевкелевты асы й менн, “ ой, шираым бой ,” нисек килеп еттеге,тип аршы алды, ый - хрмтен йллмне, Ва - тйк эштр тураында фекер алышып бткс, Тевкелев тп йомошто асып алды м башорттара аршы орош ойоштороу мотла, тип ат - ат китте. Хан уйа алды, иртге кн солтандарын йыйып айырым кшлште, ул йыйылыша нишлптер генерал - майоры саырманылар. е булаы ндшмй тик ултырырар, бег, асытан - асы йлшеп, берй тпл фекерг килерг крк, тип алатты Нурали. Хан - солтандар кшменд нимлр йлшкндрер, уныы Тевкелевк араы булып алды, мм ошо йыйылыштан у хан башорттара аршы яу асыра ризалашты. Тевкелев унан хатта ант иттере, вен, батшабикг уып кртер сн ике телд яыртып имзаын уйыртты. Шунан у келе тынысланып таы бер тлек ымы, е килтергн араыын эсеп ятты ла айтып китте.

Ваыт уа торо, ыуар аа бире, Нурали хан вен тмй уя. Теме бткн Неплюев уны резеденцияына, йни Ырымбура саырып алып, аты ына итеп орошоп алыра булды. Петр Рычковтан, йомша ына булан рн торан, хат яыртты. Йне, генерал - губернатор ханды ике кнг унаа саыра. Хан уйа алды: м балаына ышаныс ю, барып элк - ул - аяыды быаулап зиндана ташлауары ла бик ммкин. Кшлшеп алып, Ырымбура бер туан энекше Эралины ебрерг булдылар. Уа теймтр, имен - ау кире айтарырар, моайын, тип уйланы ул.

Неплюев Эрали солтанды ашын емереп аршы алды, ханды енд тормауын туранан - тура ярып алды. йлгн айын ярый бары, башорттара аршы нишлп яу башламауын, сбптрен ораны: Ни сн Нурали хан башорттары туырып, сиррен бег аман тапшырмай ? Нишлп Ырымбура хан е килмгн ? Ошо эш тлен сн кпме аса бленгне ег яшы билдле бит. Бгнг кнд Ырымбуры теген мастерское, хрби форма тег торан урына, кплп елн, камзул теге эше менн булыша. Таы шуны абатлайым: кем д кем сир алып кил, шуа - елн, ярамсыларына - камзул. Был кейемдре беренсе партияын хана тапшыры, эш бармай. Рус млендге кеек - воз и ныне там.

Эрали ааы йрткнс яуапланы:

- Бее ген ксб етмй бит ул бйе дыуамалдара, хрмтле ли йнптре. Хан скр орай, лег биш - алты ме була - эште уатып ебр алыр инек.

Неплюев асыулы арашын ташланы:

- ее ил айырым ммлкт тгеме ни ? гр ее илд рус скрре уышып йрй икн, нимг бег хан ? ее илд кем хужа у ? Хан е бында булмаас дискуссия асып ултыуан бер файа ла ю. ин айтас та йт: бик аты китте,тигн. Башорттара аршы сыыу срогы - ун биш кн, ю ун кн. Был - приказ! гр хан Рсй батшалыыны верноподанныйы икнен онота - иен тшр. Юи, батшабы бик асыуланыр. Килеше буйынса, ее ерг ингн дошманды хан улы менн тотоп бег тапшырыра тейеш! Уны ханлыа Рсй батшалыы раланы, бына шуны бер ваытта ла онотмаын!

Нурали солтан генерал - губернаторы асыулы м толо - боросло рен ткмй - ссмй ааына еткере. Хан аланы: был эште артабан уа - е уылып ятыуы бик ммкин. Ханлытан да ола аыры, быаулы кй зиндан индрен баыры, уынан леп алыры. Ханды тотоп алыуа араанда бергй асынды тотоуы ыйыныра. Ханды еел ген тотоп алыра була, снки уны асан, айа йре р кемг билгеле. Етм, Неплюев Эралиа ушып бер ктсе офицерын ебргн. Йне - ярама, ысынбарлыта - шымсы итеп, лбитт.

Нурали хана губернаторы мерен ти арала тн баша сара алманы. Солтандары, энелре менн кшлштелр м арар иттелр: истктре абул иткн жаылбайара яу менн барыра! Блки, уышы ына истктре ясыр итеп бирерр.

Тйенлнгн кн хан, армайарын, асыларын эйртеп жаылбайара арай юл тотто. Ошо сфре башланмышы Нурали ханды абруйы тшг беренсе баыс икнен ул айан белен инде! Бел - мерене ааы таштан торан трм иненд тамамланырын иемлр ине.