Рсй тхетенд - Елизевета Петровна 3 страница

иленн йн тслимг асып барыусы брйндр алда ни булырын - белмйр , иемлмйр ине. Тик шуныы билдле: был юлдар далаа тарта. асатары баран йнлеше - кнья - кнсыыш, к терр кешелре аа ырыуы - жаылбайар. Яйыты кисеп сыандан у, алы - ялы ксенеп китеп барыуа ана булды. Ялы кй тик ала ынтылдылар, уры карателдре, брйндр улары ыартып “ караттар “ ,тип атайар, арттан ыуып килеп етеп уймаындар, тип уртылар. Ошо сбп араында екке аттар арып йонсоно, ураан айын улары алмаштырып егерг тура кил. Аттара еелерк булын тип, урыра йштге балалар, бис - сслр, арбалара тотоноп, даланы ййлп лсйр. ай, аа далаы! Осо - ырыйы кренмй, й ярылып ятан ума ю. Бындаы бт юлдар а дала тбн тарта. айа арама тап - таыр, кейек йшенер урмандары ла кренмй. ирклп дымлы ктре,толо ыуары осраштырып уя, тик улар даланы кренешен бер нисек т гртмйр. Брйндр унда - бында ыырып ултыран, яынайа апыл юалан бесй урлы йомрандара, эре кертке - йыландара жплнеп арап тлр.

- Урал тбитен еткн ер бармы икн доньяла, - тип ауыр тынлыты боо Илекй тархан, - бында ни бар донья тик оро ттн тора икн! Шулай тгелме, Сураш устым ?

- Шулай инде, шулай, Илекй аай! ем д шул турала уйланып кил инем ле. Бындаы ерр гел омдан тора икн д баа! ояшына тиклем аяуы ыыра, аатар бындай урындара айылайтып йшйр икн ? Илекй аай! Ырыуаштарыбы бик арыны, хлдре бтт. Аттар бигерк йонсоно, мал - тыуар са шылышып кил. Тутап ял итеп алмаа булма. Ана, алдара н ята , шикелле, йшкелт лн кг салынандай.

- Хлдн тайы шул. Ярай, булмаа, тутайы, ял итйек. аман уйланып килм: баштарыбыы, аиллребее, туан - тумасаларыбыы алайы, тип ме блг алды шул. Инде ни хл ите! Тутап ял итйек, тип ысырайым ле. Эй, брйндр! Тылаы ле! Анау алдаы ышыа боролоо! Ял итмй булма. Тирмлрегее йтлп ороо!

Боролдолар. Тутанылар. Аттары туарып утлауа ебрелр. Арттан эйр килгн мал - тыуары ысымыра итеп яына йлр м ике арауылсы уйылар. “ йр йрп йрнгн аттар бер айа ла китм, нылап ыйыр малын яшы араы, улар туып китесн,-“ тип тархан ат - ат китте ике егетте.

аандар аылды, уттар яылды, арбалараы аралтылары тирмлр эсен ташынылар. Тир - яа ттн м ит ее таралды. Арыан балалар т ыуа йомолдо, ит бешкнен ктмй икмк орап алып, унан - бынан кимерелр ен баарына кстелр. Бигерк ауыр икн был юл! ыштырлап, ырып - икереп баран арба тнд ултырандары тнен тыныслы бирмй: алтырата, икет. оро ом саы тамаа ултыра.

- Сураш устым! ин айа! - Илекй тир - ына аранып алды.

- Мин бында, тархан. Яынлап килм.

- Бына нм: биш - алты ыбайлы тир - яты байап килендр ле. Келебе, исмаам, бгнг тыныс булыр. Таы шуны уйлап торам: тнг арай арауылдар алдырыр крк, шулай иткн д ген тыныс йолап булыр, ахырыы. ин нисек уйлайы, устым ?

- арауылы булма, сит ер бит. арауылды дрт яа, дрт нктг ултыртыра уйлап торам. р тркмд ср егет булыр!

- Ярай, яшы. Тик тркм башлытары итеп уяуыра егеттре уй! Сит- ят дала, аыра булыу амасаулама.

- Былай дала тыныс крен. Егеттр уа - ула айырылып ике яты араштыра - араштыра барып йлнделр, бер - ниндй шипкерт беленмгн кеек, тинелр. Бгнг арауыл тркмдре башлытары итеп алмаай, Аьегет, Ырыбай м Ишй батыр тйенлнде. Хер тама ялап алырар а егеттрен эйртеп билдлнгн урындарына барып урынлашырар. Аттары эйрле кй тора ле улары. Алмаш крк булма, ре шулай телй. Кнд ат тнд йолап барырбы ле, тинелр.

Бер - ике сттн у шаыр - шоор килеп ксенеп китеп баран туплан тынып алды. Арып арманы булан халы унан - бынан апылап ял итеп алыу яын араны, оаа умайынса йооа талды. Кемдер тирмлр эсен айланы м шунда уналаны, кемдер арбаа ятып йооа талды. Бт тир -йн тып - тыныс. Тик унда - бында ына ыйырары ышылдауы, аттары бышырып ебрее ген дала тынлыын . Халы тыныс йолай, снки ышаналар: улары тыныслыын баадирара ти булан асылар урсылай. Улар торанда бер белгертмй ген теп кит алма, снки егеттре кре ткер, олатары а, ре йылыр. Ктлр, тылайар, арайар. айылай ына булмаын ере, Уралы тгел бит инде. Сит айма, хеф - хтр булмаайы, бына шуныы аайта.

Йй тн ыа. Иртнге дрт тулып тег та ыылды. ле ктрелеп лгрмгн ояш, е кренм л, офото ятыртып, к арай нурарын уы. Брйндр та ятыы Ирндек тауары тбенн ыатлана. бындаы офо дала кимленд булас, ояш ая атынан алан ыма тойола икн. жйеп донья инде, р яты реше, матурлыы, енслеге бар, улар анап бтрг.

Та арыы беленде. Нишлптер аттар яынан уптыраан тауыш сыан кеек, тылай башлаа - бер - ни иелмй.

Ишй батыр нисек кен тырышмаын, аналар буйы аттан тшмгнгме, таа табан йоо баа башламаынмы! алан батырар а тйен урындарында ултырышандар.” Ю, йооно былай ултыранда - емй булмай ,“- тип ул улдарын елккелп алып, аттар яына арай атланы. йр ен тыныыыра тота кеек тойолдо батыра. лл берй кейек - маар яынлап тыныылай микн ? араа - аттар яйлап - яйлап ына ситк, далаа уала башлаандар! Был ни хл ? Ниндй кг кренм кейек урытты ле йр ? Тута - тута, с ыбайлы тмрлн тгелме ? Аттары ыуалай башлаандар бит бдбхеттр! Оранды ысырмай булма, ахыры:

- Тарауыл! Тарауыл! Егеттр, тарауыл! Бее аттары ыуалар! Аттара менеге! Малды урсылаы,-“ тип ысыры ла ене атына мен алып утай атылды. Артынан ике аауылы эйре. Бтене д китне ер. Бурар табышы кй был тирнн ысыныу яын аранылар. К асып йоманса айалыр юа сытылар. Арттарынан ыуа тшмк булдылар, блки, артабаныра ыуынсылары тоа ктлер, белеп булмай. ауа нисек ти башланды, шулай ти баылды. Артабаныра арауылда тороусылар, аттарына менеп сабып килеп еткнд, эш улара алмаан ине.

Халы уянды. Ошо ваианы ишеткн аты - ы: “ Был тирнн тиерк китйек, ебег жм яарар,-“ тип шаулашып алып киттелр. Илекй тархан тмне. Халыты тынысландырыра телп “ ай, ттгене,-“ тип ысырып ебре м ксл тауыш менн дауам итте:

- Ймт! Аай - эне! Ауырлыты кбеен тек, ен т алмай башланыымы лл ? Тылаы ле мине: кис с егетебе, бына ошонда тутаан ыайы, ыр - аатар блене Серк батыр ййлен арай артабан китте. Улар был юлдары яшы беллр. Унда барып етеп, тн йооларын йоламай кире бында сапандар. Бына ее к алдыыа ыуаныслы хбр менн айтып тштлр. Ошо ер “ Тасбатан,” тип атала икн. Серк батыр ошо ерн уалмай торондар, тип йтеп ебргн, снки ул арадаштары менн ошонда у килеп етеп, бее аршы алыра тейеш. аа батырыны аймаына с стлек юл алан. Шуа кр аырышмай ына таматарыыы туйырып алыы, иртнге алында малдар а утлап туйынып алын! Шунан у ына артабаны юла ерлнереге! е ул - был итег аа дутар а килеп етер, шунан уалырбы, Алла бир!

ояш офотан к рлй башлаан ваытта даланы икенсе осонан бер блкй тркм ыбайлы кренде. ре бер тутауы баш кейемдрен болайар. Улара аршы бер - нис ыбайлы сапты. аршы сабыусылар Бкй Тлш кне, таы с ааты эйртеп килеп еттелр. Аттарынан тшп крешеп сытылар, аят торан кй ымы менн ыйланып алдылар. Шунан у Бкй Тлш келдре иреткндй рен йтеп сыыш яаны:

- Тамыраштар! Истктр! Моайын, илйегеер: Жаалбай ырыуы - Серк батыр аймаы. Бее ырыу крше айматар менн берглп истк тыуысандарыбыы кптнн ктбе. Еребе иркен, ыйыныр урындар етерлек. Малдан тапатмайынса и матур ерре ее сн тотоп торабы. Берг - берг мер итербе ле, Алла бир. Туан - тумаса булып йшрг насип итен! Шуны белеге: ен д яын бауыраштарыбы ю был тирл.

Бындай йылы р брйндре келен майай батты, йрктрг балдай яылды, айы берр шатлытан илап - ытап алдылар. Бына хер юл ахыры билдле, олас ййеп аршы алып торалар! Ауыр юлдан арыан мосафирг таы ни крк ?

Таы убарылышып, тейнешеп юла сытылар. Бтене д келе кр, бутаы бешер - бешер, шаяра - кл дауам иттелр алан юлды. Тшк арай асатар тйен ерг барып еттелр. Даланы матур ына бер мйш булып сыты тутаан ер. араы ле! Бында ла ймле урындар бар икн! Эсер ыуы, мал утлар лне, ыланы, рмлеге бар. Яында ына ур булмаан бер кл ялтырай, ыуы таа крен. Тирмлр ороп ййлр урындары иркен. Тик сит ер, нис йт д - сит ер инде. Бре балаын брекк ала да урмана арай, тигндй брйндре келе Урал урмандарында. Яы ер ерегеп китеп була - айылай яшы булыр ине л ул. Хл ю, ямышы айа ына ташлаа ла йшрг крк. Яы еррг , яы кешелрг яралашыу файаа ына буласа. Даланы да анундары, тртиптре бар. Шулары беле ген етмй, т мотла. Млн, олас ййеп, туанындай креп, абул итеп торан оло хужаларын ур рхмт йнн саырып алып ыйлау фарыз. Был уйар Илекй тархан башында ята. Ксенеп килгн башорттар тркмн етксее, йки, аатар йтмешлй, тп хужаы - ул, шуны сн бт ойоштороу эштре л уны елкенд м яуаплылыында. лег тирмлре ороп, тын алып, ти донья мшттрен кире йлнеп айтып, ымы, орот, май - айма йыйып ерлнерг ген ала. Саырыласа унатары бйлре бейек, шуа кр хрмте л юары кимлд булыра тейеш.

Таы ике ана самаы ваыт тте, иркен еррг к алып сытылар, малдара утлау еррен билдлнелр, етемс йшп киттелр. К - баш алды, шикелле, тип тархан енс йома яаны ла бер тркм батырарын эйртеп, жаалбайары унаа саырыра китте. Брйн ырыуы илселрен уш уллап абул иттелр тегелр, шунда у ый - хрмт крт баланылар, лл алдан у ерлнеп торандар инде ? Илселр Жаылбайары унаа саырылар, ре уна булдылар, кр кйефтр менн йлнеп айттылар. уна аршылара бер ана ваыт алды, ерлнеп лгррг крк. Бына бер са эштр кбйеп китте. Т тарханды а тирмен тртипк килтерелр: йыуылар, йыштылар, эсле - тышлы тп бинелр. Булан ауыт - абаны ялтыратанса ом менн ышынылар, йргн еррен йыйыштырылар, сп - саран таарттылар. Баша тирмлр л тртип булдырылар. Арты - борто йберре сыарылар, аландарын бхт ген итеп йыйып алдылар. Оло унатар алдында й ыарырлы бер - ни булыра тейеш тгел. Блкк бир торан малды, уя торандарын инселнелр. се бал, ымы, орот, май - айма ерл эше йылдамыра китте. унаа ырыары и затлы кешелре саырылды: старшиналар, бейр, ааалдар, батырар. ара ип буйынса мме иллелгн кеше килск. Кем унаа килерен Серке батыр е хл ит, теге ваытта шулай йлшеп килешкйнелр.

Йома кн ата атланан, айы берре дй менгн ерле унатар тйен ваыта килеп тштлр. Килгн унатар аны кткндн с тапыр кберк булып сыты, ат - ат ананылар, 158 уна килгн икн. Килгндре држлрен арап унлаан тирмлрг блделр. р тирмг 15 - 16 уна тап килде. Илекй тарханды а тирмен ыры - аа аймаыны и эатлылары инеп урынлашты. Т доа ылдылар, матур телктрен йттелр. Шунан у ына мжлес хужаы Илекй тархан мжлесте асты м унатара тбп ен йтте:

- Хрмтле иммтле унатар! Бауыраштар! ее саыра баранда ыйланып, бер - беребее алашып - кшлшеп, урта тел табып ултырышыу яынлашыуы тге аымы була, бгнг мжлес - икенсее булыр. Был бгнг йыйылыш ябай мжлес тгел, тамам дулашыу, туанлашыу, береге мжлесе. р эште башы, ааы була, тигндй, ур бл араында илебее ташлап, е уш уллап абул иткнг кр, ошонда килеп урынлашты. Ааы хйерлег була ярар ине. Бе ни ег, хрмтле унатар, ме рхмттр йтеп, хоайан оон мер телйбе. Ткл аяыы менн, ерле унатар! йге, аы - нимттрн ауы итеге, хушыы!

Икмк - тоан ауы иткндн у, Серк старшина тороп баты м грлдк тауыш менн былай тине:

- Илекй тархан! Арадаштар! А тирмне а яаы бее сн айырылып асып уйылан икн, был е к бее дулыты бер билгее икнен кртеп тора. Ошо дастархан алдында ант иткндй йтм: ее менн яманлашан - бег дошман, ее менн аманлашан - бее менн дулаша м аралаша. Бе - ике ем, бер ата балалары икнебее онотмайы. е бында юлбаар булып килмнеге, яын ду - туан булып йлндеге. Алла бир, ошонда мгелекк алыы, таштай батыы! Амин!

- е сн рхмт, Серке батыр,- тип Илекй тархан бер - ике йтте л унатары ашара ытай башланы.

Мжлес келле ген башланып китте. мме ый - хрмтк йомолдо. Брйндре скелтем соло балы унатар келен бигерк т хуш килде. Балды, ымыы киннеп емерелр. Келдр ктрел бары, андар ыы. Й брйндр, й унатар алмашлап бер - береен матау ре йттелр, ыы хлдре ик тшрп алдылар, шау - гр килделр. Дастарханда ятан турам - турам иттр, альялар, аылар юа сыа торо, урынына кил торо. Ус аяы урлы алмалары ул менн тотоп оондолар, кслр менн урпаын ктреп эстелр.

Илекй тарханды баш елкее булды мин, Сураш, мин, Аьегет, Ырыбай, Байдлт аяр баып, яында ына ятан урайарын улдарына алып “ Урал “ кйн ыыртып уйнап ебрелр. Шул са олмаай, Собханол, Байыш урайсылара яынлап теелеп торолар а трн итеп тын аландан у башланылар.

Яшы аттара менеп, улына алып

У - ааай мигн оралын.

Аямаан йнен, тккн анын,

ис бирмгн башорт Уралын.

 

А тирмне эсен илаи мо солап алды, тыша ашыты, ауаа ктрелде, р - береене йрген семетеп ялманы. Бынамын тигн ир - аттары крен сылатты, келдрен нескртте, йтеп алатмалы а йрктрг теп инде. Эстге кеек, тирм тышында ла трн тынлы урынлашты.

Илекй тархан сыаманы, келе тулды, йшлнгн крен рт - рт, аяр тороп алдаттарса турайып баты, башалар а шулай эшлнелр м атып алдылар. Тарихи “ Башорт гимны “ шулай итеп бтен д аяа батыры. йыр артабан дауам итте:

 

Кгреп т ятан Урал тауы -

Атай - олатайары тйге.

Ерен - ыуын алап орбан булан

Шунда ята батырар йге.

 

Уралым инн ырып алам

Ат ыуырай яы талдары,

Тамып та ына ала, ыран сата,