Рсй тхетенд - Елизевета Петровна 4 страница

Яуа лгн батыр а андары.

 

-а-а-й, афариндар! Исткте йырламаан ме бармы ? Ютыр, ой! - тип Аблай солтан башорттары оа ына матап алды. - бына бее ятара л йтерг яратабы, аа йыры була инде истктрс. Арабыа ки билдле булан аыныбы Бкй кбе ултыра. Й ле, Бкй к, теге ваытта башаран Бисенбай аынды лен йырлап крт ле! Думбраын алып тоттороо ле!

Бкй аын думбраын йтешлп тотоп алды, бер - ике аккорд биргндн у башланы:

- Аай - эне! Был лд аатары башорттара туйа бараны, унда обаош ссн менн Бисенбай аынды йтеше ртлн. Ярыш ааында Бисенбай к еел. Лкин башорттар уны барыбер юары ктрлр. Ота аын буланы сн блкк ат бирлр. Башорттар араында ла билдле шхеск йлнеп айта ул. Тылаы! л ошо турала:

 

Йсемдн майдан тинем, бер уймадым,

Думбра чиртеп л йтеп бер туймадым.

Алдыма басан аынларды сарсатмайса -

Думбрамды ала салып бер уймадым.

 

Алтмыса житкнемд,сул туйымда,

Аын булып дан аласы бар уйымда,

Истек аыны обаоса юлыыптын -

Кисер булдым йтескн сул уйында.

 

Жауа бардым, басым жырылды, ул уалды,

Асау жыып, улым сынды,ул тзлде,

Жаамдан ажал алып, ул жибрде -

одайдан вабал кргнем жо, ис бер млде.

 

обаос та килеп басан бер жыйында,

урайын бер гжлтеп ул оран салды,

Ай - хайлап з лен жарып салды,

йтескнд Бисенбайы сарсап алды,

н тыылып обаостан “ леп ” алды.

- Афарин, Бкй к, афарин! Ме йш! - тигн тауыштар ишетелде.

Шулай итеп, йыр - мо, уйын - клк менн мжлес дауам итте. Эерг арай тирмлрн тыша ксте. Йшерктр трл уйындар ойоштороп ярышалар. Кемдер тамаа бейене, й урайа ушылып йыр уы.

Эер кренлп киск ауышты. Тулы ары ай йырты болоттар араынан сыып, ене арыуы ятылы таратан нурарын далаа йллмй ипте. Барыы ла арыны , буай, ял итерг булдылар. Даланы был мйшнд л тыныслы урынлашты.

Иртге кн ат сабыштары, утан атыш, аттан тартып олатып тшр кеек ярыштар булып тте.

Бына хушлашыу ваыт ла килеп етте. А тирм эсен ааалдар, бейр, солтандар яынан инеп урынлаштылар. Бер а ашап - эсеп алас, Илекй тархан дилбеген ен алды:

- Хрмтле унатар! Бында кп тапырар телг алына ла таы абатлайым: бе - рш ырыуарбы. Шуамы, лл мер баый бер тирл кршелш булып йшгнгме, борон - борондан килгн урта рф - ттребе бихисап бар. Шулары берее - йыйын йыйып кшлшеп алыу, фекерре уртаа алыу, уй - телктре бер йомаа йыйыу. Эйе, уйын - клк л крк, снки уныы а - зары баа, айы - аыштары еелйт. Уйында атнашып йштр таныша, ен ду таба, ыар клй, шул арала туанлашып та уялар. Был йткндре барыы ла ег бик яшы млм. Мин йте икенсерк йнлешт: е бее ерегег абул итеп, е йтмешлй, тауышандарыыы кбйттеге. е йткн телктр бее келдрг ары майай ылашып еде. ег ме рхмттн баша йтерлек ебе ю. Таы шул: бороноларан алан йола эсенд блк биреше ттре л аланып алан м аланып кил. Аллаа шкр! йге, шул матур йоланы атарып алайы ле!

Серк батыра, Бкй кг, Аблай м Айсыуа солтана берр арыма элкте. Сйетбай, Бикбаулы, Сйетммтол батырара елндр таратып бирелр. аландыры ла буш алманы: затлы баш кейемдре, тбтй, сары, ситек кеек йберр алдарына барып ятты.

Затлы блктре таратыу тантанаы брйндре мжлесен таы бер йм тне.

Блк таратыландан у унатар м истктр тыша, тирмлр алдына, ауа улар сн сытылар.

Бына Сйетммбтол думбраын улына алып отана - тирмлр уртаындаы майансыа - барып баты. Башалар а шул тирг яынланы. Батыр думбраына уып алды ла, яы ына сыаран лен йт башланы:

Истктр Яылбай, ырызларда - Жаылбай,

Без - бер тыуысан баламыз, урта булсын даламыз.

Орош тгел, дуслык буса - тыныс булыр жиремез,

Далада мал - тыуар тллп, берг жйлп жррмез.

Жортымыза бак унсын, батырлара дак унсын,

Истк безг, барымыза - жаын туйысан болсын!

Ошонан у унатар хушлашып берм - рм таралыша башланылар. А тирмл тик Серк батыр менн Бкй к алды. унатары оатып бткс улар янына Илекй тархан менн Хоайбире мулла кере. Дрт затлы ир - ат аулалап кшлшерг ултырылар. Бик кп ва - тйк мсьллре хл итерг крк ине: кем айа ййлй, уны сиктре, бхс - флн килеп сыа - кем, нисек хл ит ? Был бер. Икенсенн, Турай далаы кешелре башорт ктрелешен нисек ярам ит ала ? гр хан, урытар отоон тылап, нгрре менн башорттары килеп баа - нишлрг ? гр йлшеп - килешеп эште яйа алып булмаа - башорттары ялашып хана аршы крш асырамы, лл юмы ? Хан армайарына аршы торорло ниндй кс бар ? гр был ерр крш майанына ерелеп кит - башорттар айы яа янтайып урынлашыра тейеш ? Шик - шблр кп, анап бтррлк тгел. Шулай а хл ителерг тейешле мсьллр буйынса урта тел м урта юлдар таптылар. Шунан у, йштр ыайына, далаа унара тип сытылар. Тп масат - фекер алышыуы дауам ите.

- Урмандар бармы был ятара ? Була - нимлр ? - тип ыыынды Илекй тархан Бкйг арашын ташлап.

Бар, лбитт, - тип яуапланы Бкй к, - мм бик а. Бына бе йргн ерре урманлы дала, тибе, снки йкм - йкм урмандары, сауалытары бар. Ысын омло артабаныра: Каспий дигеенн алып Алакл м Балхаш клен тиклем уыла. Хер даланы матур саы, йшеллек! Крегеме, айылай матур ссклр бее аршылап тора ?

- Эйе, крбе, - тип г ушылды Хоайбире мулла, - мштлнеп йрп итибар а итмгнбе икн. Кг тиклем ошолай булалыр ул тбит, Серк к ?

- Ю, булмай шул. Саратан ( июнь ) айы теп кит - дала орой, йшеллек тик туайлатара, йыла кл буйарында ына ала. к ет - йшеллек кире айта, еге ыма тгел.

- Ниндй аастар был ятары иткн ?

- Шул еге ыма инде. араай, араас Яйы йылаы буйлап . Тубыл, Турай йылалары буйлап айынлытар таралан. Иртыш, Ишем йылалары буйын имн урмандары аплаан. Артабан - таырар ята, улар арьяында сллек башлана. Унда саксауыл ына .

- Урман кейектренн айылары бында крен ?

- ырмыа айыуы бар. Сл брелре, ыыл тлк таралан. Илекк унара йрйбе. Асы урындара р уяны, ялан кне, ялман осрай, кимереселр кп. Тауара а юлбары рсегн, урман булан урындара ыр бесйе кплп осрай. йткндй, был ятара ара орт таралан, унан а булыы. Саа - ирк йн эйе тере ала. Йыл айын уны аыуынан дй, ат, ыйыр малы леп тора. Тик арытар ына улара бирешмй, аыуа аршы торорло берй кс барыр, моайын.

- Бкй тыуысан, мине д бер орау бар ле, - тип г инде Илекй тархан, - арааалды илйегеме ? ырынсы йылдаы ктрелеште башлап йргн бее хан. Ошо яа килеп йшгйне тгелме ?

- Мине белгндр ярты - йорто ына инде, шулай а уны леме тураында йырты - борто хбрр ишетелеп алайны. Ысын исем - шрифтре кем ине уны, Илекй тархан ?

Миндеол Юлаев. Диндар ине, Мкк, Минл булып айтып, хажи исемен алды. Сая уышсы ла, намылы м башлы юлбашсы ла ине.

- Бе ишеттек уны батырлытары тураында. Белгндрем шул: арааал, ее ханыы, ыыл йылаына арай сиген барып, уы тапыр алыша м еел. Яралы кй иллелгн алды уышсыы менн йыланы аша сыа а бее дала килектренд юала. йтеренс, белхйер хана барып олай, шунда йшй м крк ваытта уа армвайары менн ярам ит. Был дулы Урта Ура солтаны Барака ошамай. Т ул белхйер ханды хаиндарса лтер. арааал Бараа аршы яу асып, с алыра самалап, хрби кс йыя башлаан булан. Ошо хлде иеп алып, кешеен ебреп, Бара ее ханды аыулатан тигн хбр таралды. Ысынмы - бушмы - уныы ми араы. Шуныы млм: арааал милди буйынса 1749 йылды яында донья уйан. - Бкй к бер а тынып бары ла ен дауам итте. - Тауариха к ташлаа, бе - трл халы була та - бер тптн сыанбы. Жаылбайары алайы: улары бер лш ошонда тплнеп мер р, икенсе лш Урал тауарына ксеп китеп, башорта йлнеп, брйндр араында донья кт.

- И эре ырыуарыы ниндй ? - тип орау бире Илекй тархан.

- ыры - айсатар ике эре ырыуан тора. айсатар - сатаран сыан ырыу, улары е “ аа “ тип атайыы, ырыар - ыр оуз ырыуы. Был ике ырыуан баша сн, ангюй, арлу, Тюргеш ырыуары бар. Монголдар менн берг килеп, улар баып аландан у, бында Нуай, Найман, Крй ырыуары урынлашты. бее кршелребе: збктр, тркмндр, алмытар, араалпатар, знгрр элек - электн бында йшйр. Барыы ла - мосолман халы.

- Был тиклем мосолман халы булас, муллаы, мсете крк, улары менн эш нисек, етме ? - тип ыыынды Хоайбире мулла.

- Мсеттр т збктр ала киткн. бе ксенте халы, шуа мсеттр тп ултыртыуы уйламайбыыр, кре. Муллалар а ю тиерлек,- тип яуапланы Бкй к.- Шуа кр дини ятан наанырабыыр. Матур итеп рьн аяттарын уыан кеше бик ирк. Пймбребе Мхммд тураында ла млмтебе етерлек тгел. Шул турала ик тшрп тк, кем, Хоайбире мулла, айылай яшы булыр ине.

- Белгнде йл- ауыр эш тгел. йге, улай булас, анау ышыта тутап, аттара ял бирйек. е - ымы эсереге, мин - йлрмен. Мхммд пймбре кн д илп тора да ырын китм, снки ул тырышмаа, блки ислам тлимте бее арала бтнлй таралма ине. Пймбребе Мкк алаында тыуа. Атаы - абдулла, се - мин исемле. Ата - се етле Крйеш ырыуынан. “ Мхммд “ е рптр “ йкмл “ тигн мнл йрй. Атаы улы тыуыр алдынан ына вафат булып уя. Мхммдк биш йш тулып тег донья уя. Баланы олатаы бделмоталлип ктрг ала, тик ике йыл тег е гр эйе була. Малай, атаы мрхмде бер туан ааы, Абуталип арамаына кс. Ошо бабаы малайы сауагрлекк йрт. Бергп кп юлдар тлр, карауандары менн Сури, Ймн юлдарын ат - ат тапайар. Егет бик итибарлы булып сыа: кпте кр, кпте ишет. Трл телд йлшкн, табыныуары, ттре трлс булан кешелр менн аралаша, улары телен йрн, зиен йыя, белемен арттыра.

Бер са улар Суринн алы булмаан Басра алаында туталалар. Мхммд шунда ике монах менн таныша м гмг инеп китеп тораташтара, боттара табыныуы тнитлй, Ибраим пймбре тик берн - бер булан Аллаы Тлг табыныуын ялай. ыыу бхс барышында яы дин крклеге тураында йтеп , тп мнен асып ала: Масаты - мде тртипк йрте м берн - бер Аллаты танытыу.

25 йше тулып ткс, 40 йшлек Хис исемле сауагр атын менн таныша м йлнешеп, донья ороп йшй башлайар. Сауагрлек эшен дауам итеп харап ны байыалар былар. Инде Мхммд ир уртаы булып ыра баа, етдилнеп кит, ара - тир ммерйг барып уныуы ит. Шундаы тндре береенд тш кр. Тшнд Ябраил фрешт уа былай ти: “ Мин Алла тарафынан и слм ундырыра ебрелгнмен. Тыла! Бына - тргк, шуны асып уы! “

Уый. Унда: “ и н - А л л а р с л е итеп тйенлнде. Бойорабы: кешелре яы динг дндер! Уй - фекерреде китапа терк, китапты “ рьн - Крим, “ тип ата. рьнде халытар араына тарат, алат! Шунан у алыратары мслимин булырар,”- тип яылан икн.

Был сере Мхммд оа ваыт берг л сисмй йрй. Бер кн, кш орайым, тип Хисг асып ала. Уныы, аыллы атын булара, итибар менн тылай м ире алдында тубыланып:

- Эй, мине р с л е м, п й м б р е м! Беренсе мосолман атыны булып, хер к ант итеп, ислам динен абул итм. ине уй - фекерре ха, ине пймбрлеге иманым камил, - тип ирене келен тереп ебр. Т туандары м дутары яы динде абул итлр. ибт ылыуы йшертен ген аула й, й ммерйл, й Хр тауында ткрлр, снки дошмандар кп.

Мосолман динен аршылар Мхммд рслде лтере уйы менн аалайар, бер кн тотоп алып тумай башлайар. Ярай ле ярамсыы бталип килеп сыа м тегелр менн алышып ыуып ебр. Бл артынан бл кил, тигндй кп т ваыт тмй йкл Хисе гр эйе була, артынса бталип вафат булып уя.

Шулай, Мккл мосолмандары хле ауырайандан - ауырая бара. Яы динг инеселре ишй барыуы ислам дошмандарыны арыуын айната.

Бигерк т бсуфыян бай Мхммд рслде лтерте уйы менн яна, башкирр яллай. Мхммд, был хлде иеп,ала, теге башкир йг ингн ыайы, кен ерлп уйылан омдо ибеп, сыып аса. Ошо хлдн у, мосолмандар - ара кшлшеп, Минг ксерг булалар. алаа инер алдынан мосолмандар, юл кейемен тааа алмаштырып, унда тантаналы решт ингндр. ала мосолмандары м халы улары икмк - то менн аршылаан м бт ала менн мосолман булыра телрен йткндр. Был ваиа милди буйынса 622 йылда була. ала халы мосолман булыра ант иткндн у, беренсе осрашыу урынына, пймбр баышлап, Т мсетен алан. Ул Мкк, Мин халыны табыныу урынына йлнеп киткн...

- олан алды! олан! - тип ысырышын тауыштар ишетелде яында.

- Тере олан менн тарпанды мер баый кргн булманы инде, - тип Илекй Анаол тауыш килгн яа ашыты.

Серк батыр клп ебре л йтте:

- Ишк урлыы ат була инде, ите йомша, бешер - белтерп кен тора. Аай - эне! Бег айтыра ваыт етте, ег тыныслы м аманлы телп бе ик айтыр яа уалайы. Осрашана тиклем,хушыы!

...Нурали хан жаылбайар яына китерг ерлнеп бткйне башорттаран вкилдр тркм килеен еткерелр. Хан улары саырып, янына индерерг ушты. Улар инеп ултырышас та тенестрен йттелр: ошо ерегег бее ыйындырыы, ебе ртле йшрлек ммкинлек алманы, тинелр. Хан бик ауалы йлште, мм аты ла брелеп барманы, йыйын ни йтер, тип абатлап ултыры ла оатып килесе ыр - аатары айтарып ебреп, башорттары аманата алып алды, арауыл уйы. устыы Эрали солтанды теленгерр эйртеп Ырымбура саптыры. Тегелр, генерал - губернаторан хат алып, бик ти йлнделр.

Неплюевты инструкция - хатын уыандан у хан гре л китте, бер тн эсенд ен алмаштырандыр быны, тип уйлары. Бт аптыранан фиеле юа сыты. Ат саптырып, трл тарафтаран ене е терй бейре, старшиналары саыртып алды, ора башорттара арай яу асыра уйлауын асып алды, ен эре м ауалы тотто. Жаалбайар менн табындар ингн ете ыры ырыуы вкилдре: старшиналар, аламандар яу асыуа ыра аршы сытылар. Бе башорттары блешеп алып, айматарыбыа урынлаштыры, ер бирек м улары ялашыра ант иттек, тинелр. Яу асаы - бе ег орал менн аршы сыасабы, тип ткрктрен сслр , эре ырыуары берее - алсындарбайар улара аршы йлп, башорттары сирлекк алып атыра ятандылар, ул рг алындар ырыуы вкилдре ушылды. Талашлы- тартышлы был кшм, хан телгнс, ошондай арар абул ите менн тамамланды: башорттара барымтаа барыра; мал тыуарарын, байлытарын талара; иррен сир итеп генерал - губернатора тапшырыра; атын - ыарын блешеп алыра!