Рсй тхетенд - Елизевета Петровна 5 страница

Жаалбай, Табын вкилдре арар менн риза булмайынса талаша - талаша сыып айттылар.

Бындай арар тик башорттара ына аршы йнлтелмгйне, бер ыайы - ара уыша аатары ла аяландырыу ине. Берр мал - млктле булам тип ынтыла, икенселре - ете алашты аламандары ( ете ырыуы тп халы ) истктре урсылау сн тырыштылар, орошто башламау яында булдылар, тик улар телгнс килеп сыманы ла уйы.

Нурали хана нисек т була а батшабикг ярара крк. Т губернатора ен кртеп аланда - шп булыр ине, быны сн уайлы ваыт сыып торан мл. Губернатор аша уры длтенн мул ына аса алып тора бит ле ул. Таы мал - млкте, олдары кбйер. Аса алып та улары тыламаа - йт арт абаыды уытырар, ая - улыды бйлп зиндана ябыуары, й башыа етере бик ммкин, берн д орап торматар. Тик шуныы келде ыра: ырыары ете ырыу берлшме аламандары башорттары тотоп бирерг ыра аршылар икн, хатта хан армайарына аршы ороша сыыра ерлнлр, ти. Бына и, м! Ошо истктр араында - ара уыш сыыра тейешме ни ? Бына таы яы хбр килтерелр: Алланазар бей, Серк батыр, Бкй к, Айсыуа солтан, Аблай солтан антты бомаа, хана аршы берглп сыыра, тип йлшкндр, анттарын яыртандар.

Ханды ушыуы буйынса урдуаа нгрр берм - рм йыйылып бтт. мме медн ашыуыра армайы булан бер алай - полк килеп сыты. Нуралине ибе буйынса, башорттары ыйындыран аламандар бер алайлы кс туплай ала алмаясатар, кп була - мме 500 - 600 булыр. Шулай а хан баынсылары башында барыра банатсылы итмне, устыы Эралины ебре. Былай тип уйланы: тегелр ны арыулашып китлр е ясыр булыуы бар. Хан тип арап торматар, тгелгн ан сн башы менн яуап биререг тура килер ахыра. Икенсе ятан, энее ееп айта - даны хана! Генерал - губернатор алдында биргн анты тлгн булыр, малы элгер, таы байлы уныр.

“ Оло яу менн хан кил, “ - тигн шомло хбр Ете ыры - айса ырыуары араында бик ти таралды. Нишлрг ? Билдле, яуа аршы кс йыйыу, буласа уышсылары рухын ныытыу - и тге бурыс. Тырыша торас, 700 - г яын ыбайлы тупланды. Бт тупланан кс: башорттар, ырыар Алланазар бейг бойондоролдо м ул бт нгррг башлы итеп уйылды. Хан - солтандары сиреен Ишем йылаыны у я ярында, асытан - асы теелешеп, тегелр килгн юлды аплап, аршылыра булдылар. Алланазара еткерелр: Эрали солтан м уны ярамсыы Барак солтан сиреенд алсынбайар ырыуы кпселеген тшкил ит. Алсынбайар элек - электн Ете ыры ырыуы менн талашлы - тартышлы йшнелр, барымта - арымта ураан айын абатланып торо. Ер сн талаш мер буйы бары. Барак солтан белхйер ханды башына етесе асыр (бре ). Нишлп Нурали хан уны араына ытырандыр - алауы ыйын. Эх! Баракты тотоп алып башын ыйанда - шп булыр ине л ул! Ул ваытта Ете ырыуы таы бер д дошманы дмгр ине.

Оло са туырып хан баынсылары Ишем йылаы ярына яынлашты. Йылаа етеп боролас та, и алда баран Эрали солтан кре: аршы я теелешеп, тауыш - тыны ына ктп тора, тик баштарындаы торалары ына, ояша саылып, ары - бире ялтлап уя. Аралар яынайандан - яыная, хатта биттренн танырлы ара алды. унда торандар араында таныштары кп Эрали солтанды, туандары ла бар. Шулай була ла орошто тутатырлы бер - ниндй ылтау ю, й апыл ына берй трл сбп табырлы та тгел.

Эрали “ тутара “ тигн ишара яап улын ктре м атын уйнатып, аршы яа яыныра килде. Теге ятан да солтан кеек хрби кейемд булан, ылыс м у - аа таан Алланазар бей ала ынтылды м биш - алты аым барып етмйенс атын рпсетеп тутаны. Был тиклем кеше йыйылан урында бик ирк була торан трн тынлы урынлашты. Тынлытан аптыраан аттар а тынысланды.

е Эрали солтан башланы. Бтен л алайышлы м ишетелерлек итерг тырышып, ысырып йлй башланы:

Ете ырыуар! Ханды бойороон ег еткерерг ебрелдем. Тылаы ле мине! Истктре иррен ми тотоп биреге. атын - ыарын, малдарын алып алып блешеге! гр риза булмааы - ул эште бе ебе башарасабы! абатлайым: риза булмааы - хер к яу асабы! Ханды мере шулай.

Алланазар оа кттрмне, яуапты ыа тотто:

- Солтан! Бе мала ыыыра Барак кеек асыр тгелбе, ебеееке - ебег ет. истк бауыраштара серт ( ант ) биргнбе, уны бооу - сатын ( хыянатсы ) булыу. “ Хан бар ер - ан бар,” тир. Др йтлр, бына ул йтем ниснсе тапыр инде тап килеп тора.

- уы еде йт, Алланазар бей! Хан мерен тйеме, юмы ? Баш алышмы, лл алышмы ? йт!

- Алыш!

- Ошо еде с тапыр абатла!

- Алыш! Алыш! Алыш!

Артабан крштерее мне алманы. Ике ыбайлы ике яа уышсыларына арай елделр. Ике ята ла ысырышыу башланды, мыжышып алып киттелр. Эрали солтандыылары орандары ишетелде:

- аптаай!

- Алаш!

- Толпар!

Улара аршы ятаылары орандары ушылды:

- Тосаба!

- Тарауыл!

- ондо!

апма - аршы тороусылар бер - береен ябырылды. Ишем йылаы буйында быа тиклем булмаан д алыш - уйыш башланып китте. м балалары анына т лн, шунан йыла бурьяланды. Мне м лемесле уыш ыандан - ыа бары. Аырышыу, рнлше, аттар кешне м баша трл лл ниндй йме тауыштар тотош бер ыыраш булып ккк артылды. Сумар - уйылдары тупылдауы, ылыстар сылауы, яралылыры ыырашыуы - мме к ышанмалы мхшрг, тамуа йлнде. Титлгн алыш - салыш трктре хасил булды. Сиген барып, ыуа тшп батандары отарыусы булманы, ммкинлек т ю ине. Ике сттн ашыу баран алыш ике минуттай ына тойолдо.

Т беленм л кс нисбте хан алайары яында ине. Ул нисбт Эрали хан йшереп уйан ур тркмде жме башланыу менн беленде. Хан армайарына аршы алышыусылары р береен ике - с ыбайлы дошман тап килее аршы тороуы ауырлаштыры. аса башорттар менн жаылбайар ыырылана барып, яртылаш уратып алындылар. Алланазар бей сигенерг фарман бире, лкин отолоу сараы булмаандыр инде: айы аралалыр хан нгррен аршы торан кс, ирей барып, ан булып аты, еде , юа сыты. йтере, д аждаа бер - нис ынтылыуа йотоп уйы.

Алышты икенсе этабы яу яланынан айматара ксте. Эрали солтан сапынсылары менн айма ййлрен бермлп туыра башланы. Бигерк т башорт тирмлре аяуы решт туырылды: аршы торан ир - ат ылыс аша ткрелде, гг эленде, сирг алынды. Армайар атын - ыары, балалары блешеп, ол итеп алдылар. Мал - тыуар тартып алынды м урдуаа ыуылды. Кейем - алым, й крк - яратары, баша байлы - млкт таратылды.

Армайарыны ее хбрен алас та Нурали хан и т генерал - губернатора ултырып хат яы: “ Истклрне туздырып, иркклрен ( ирр ) ун бей хаына, оргасыларын ( атын - ыар ) ун биш бей хаына, имчак имгн чабыйды ике бейдн бйлп таратып алды. Имде Эрали Солтан энемезг босконнарды ошбудай ылмаа бойороп ебрдем. Хзер тоздырылмаган, таланмаган боскон алмады ой. ”

Бындай и киткес мхшре ыры - аатар а, башорттар а кргне ю ине ле. Айыуан асан - брег, тигндй, тыныслы элп, блнн асып килгн башорттар оло айыа тарынылар.атыны - иренн, балаы - ата -сенн, ааы - усты - елелренн айырылып, сирг алынды, тотона йлнде. Улары бер лшо Урта Азия баарарына сыарып атылды, аландары байар, бейр улында алды.

айы бер ыры - аа ирре башорт атын - ыарын атын йки йри итеп алды, тик улары нурлы арашын, айы - хсрттрен, шатлы - ыуаныстарын тоймай йшнелр, гел илау - ытауарын ишеттелр. айынан икмтлне, леп ките осратары йышайы. Балаларын ошонда тыуыран атындар а ирг, ерг, илг йрн алманы: баштарын тбн эйеп, шл кеек н - тыны ына эшлп йрп мер рлр. йтере улар - ынташтар.

аиленд йберлмй ген, башорттары ти креп, иптштрс мнсбт кртеп араан ыры - аатар а бихисап булды. Ундайар, кешелекле м кеселекле булара, истктре р телктрен трг тырыштылар, айыларын урталаштылар, хатта улара ятарына телгн ваыттарында айтып китерлек ммкинлек м рхст бирелр. Ошондай йылы араш араында арыуы башорт батырары, улары аил азалары, туан - тумасалары илен кире йлнеп айта алды. айта алмаандар а булды. Улары, бигерк т йштр, бында алып, оалашып, туанлашып, урындаы рф - ттрг йрнеп алдылар, яйлап тыуан ятарынан ыуындылар.

сирг алынан брйндре быаулап, ксл арауыл атында Ырымбура килтереп генерал - губернаторы анаттарына тапшырылар.

Шуныы ына бер а ыуаныс килтергндй булды: Нурали хан башаса башорттара аршы яынманы, орош ойошторманы. Блешеп алан айы бер истктре ирекле йшрен ишет л - ндшмне. скрене ярты медр ашыуын тшп аланы сн ааалдар хана бддоа уынылар - ндшмне. ене халына аршы яу асаны сн битрлнелр - ндшмне. Ханды бындай ыланыштарына сбптре бар ине: атыра ыланыр ине - айма халы хан яында тгел. Кп кен ыры батырары, солтандар, старшиналар брйндрг тейм яында. Киреенс истктр менн берглп Ырымбур ерен кесе яу менн инеп, урытары бер а елкетеп, йгертеп алыра крк, тип тдим итлр. Быныы - уры казактары отормаын сн, йки ыры илен баып инмендр сн. Бигерк т Аблай солтан - урытара аршы, уны уйынса, Ырымбур ерре Оло Иел ( Волга ) ярына тиклем - ыр - аатар ере. Шулай булас был ерре асан була ла кире айтарыу крк. Таы шуныы бар: хан - мосолман неленн, ул Хоайы онота ла - Хоай уны онотмаяса. ылан гонатары сн истк улы аша йнен ыйып та уйыуы бар, снки Аллаы Тл бер е ген ике доньяны раббыы. теге доньяа араанда был донья яшыратыр. Был доньяла ул - ен - е хужа. Мал - тыуары, атын ыары ,книзктре бар, баша байлытары баштан ашан. Ошо тирлге ки далалар, айма халытары - уныы. Таы Аблай хан менн араны бер боо килмй. Тоомо - ксл емдн; улы оон, шымсылары кп. Армайары ута - ыуа инерг ер торалар.Ураан айын Себерг сапын ойошторалар. Аблай солтан бгн - иртн Урта Ураны ханы буласа. Хан уны ен гел ола алыра тырыша. Бына таы бер миал: Нурали хан уышсылары ргн волосы старшинаы ыуат Илекй улын сир иткйне, губернатора тапшырыра уйланы уны хан. Ошо ваыт Аблай солтан ыуат Илекйе оллотан отар, тигйне - отары, ирекк ебре. Ярты - йорто була ла таланан мал - тыуарын кире айтары.

ргндрг ваытлыса далала мер итерг рхст бире. улары тик ятмай икн! ыр - аатар, брйндр менн берглшеп Яйы сик ыыына барып етеп, сапын ойошторалар, казактары сик асыларын лтерлр, йылы йки ыйыр малын йрп алып айтып, ярлылара, малыара, етемдрг блеп бирлр. сирр алып айталар - башорт сиррен алмаштыралар. Яйлап - яйлап урындаы халы менн башорттар араы йнг инде, берглп йшрг, берглп дошмандарына сапын яара телктш булдылар. Бына шулай, р кемде тырышып - тырмашып йшп ятан кндре.

араы тндре береенд ораллы башорт - ыры тркм Теркле редутын барып баты. Ике сик асыын терелй ула тшрлр, с редут асыы утан ткмсте. Шунан у , яында ына утлап йргн титн ашыу аттары ыуып алып киттелр. Быныында бер тит ир- -егет атнашты. Икенсе тапыр иллелгн ыбайлы ыыл ныытмаына сапын яаны. Утлап йргн бер кт ыйыр малы, ике тит тире йылы ула килеп элкте, унлаан казак сирлекк алынды. Казактар яынан яуап - жм кткйнелр - булманы. Шулай итеп, Яйы сиге буйындаы тыныслы ва брелештр менн алмашынды.

Елизавета Петровнаны 1- се сентябрь кн абул иткн фарманы ыаса ,, башортары айтарыра, “ тип исемл мнен тап килеп торалыр. Фарман Урал тауарына алыып, дала килектрен килеп етте. Батшабик манифесында яылыш юла баып баш ктргн башорттары ярлыауы тураында илан иткн. аа - ыры далаларына юлланан баш ктреселре ре м аил азалары еррен кире айтындар, бер яуапа тарттырылмаяса, тип яылан. Элекке яуара ошондай аыа ышанан м баш алан батырарары мере дар аастарында, трмлр тамамланды. Ул хит р башорта билдле, быныы ла сираттаы тоа булмаайы ? Бына ошоларан сыып бер аса та яына айтыра ашыманы.

Башорттары тотоо, йыйыы м а атында Ырымбура оатыы! Бе язаа тарттырмайынса ауылдарына айтарырбы, тигн губернаторы кртмен м батшабикне фарманын Нурали хан да трг ашыып барманы. аты ыланыуан тик зыян ына кре икн ул! Элегерк, йш саында, бер - нис тапыр аты брелеп, ямышын боа яайны. Эйе, бынан 15 йыл элек, 1740 йылда ул Кт ныытмаында Хива ханы итеп илан ителгйне. Борондан килгн рф - т буйынса а балаа ултыртып юарыа ктрелр. Ханлыта тртип урынлаштырам, тип аты ылана башлаайны, быны яылышыуын ктп кен йргн дошмандары, хана аршы бер ни тиклем халыты отортоп, орош ойошторолар. лтерерр ине - асып отолдо, ханлытан да ола аты. ыуа тшкндрн са ысынып, белхйер ханды тп ййлен килеп оланы. Ул ваиалары нисек онотаы инде! Элек аламай ине, хер бел: халы менн идара иткнд гел ген амсылау а ошамай икн. айы са йылы йтеп ебр, тмлекс аптыр. Крк ваытта кешене осалап ал, ыйлара ла онотма, бер атлы булып ылан! Эйе, “Халы - ары,” тир. Нурали хан икенсерк фекер: ары ктен етклсе табыла, улар - брене л и тапап тере ихтимал. Ю, хер хан элеккенн аыллыра: истктрг теймйск! Шул ваытта ына башы яурында оаыра йрр.

Шулай итеп, аса башорттары сирг алып Ырымбура тапшырыу эше л барманы, башланды м нде. Батшабик л был хлде бик яшы белеп тора. Ярандары кпме тапыр уа тыынылар: асатар араында яаты ур ына лш тлнмй тора, шуа кр башорттары кире айтарыуы тилтерг крк. Ысынлап та шулай икнен Елизавета Петровна алап тора: Брйн ырыуы еренд ген кпме ауыл м ййл юа сыты, кпме мал - тыуар ситк аты. Был бер, икенсенн, улары айтарып ксл кте атына уйыу мотла, шуны был боланы бт тораны ю. Хатта, Аллам алаын, киреенс, аатар менн ушылып алалар - ксйеп китере ихтимал. Ксйеп китерр - Рсйе ашатырар. Сик буйынан береенн - берее келеерк хбрр килеп тора, унда тыныслы ю: башорттар й унда, й бында жм итеп казактары лтерлр, ыйыр м йылы малын ыуып алып китлр м юа сыалар! Таы Тевкелевты шул тарафтара ебрмйенс булма, ахырыы. Ул ына уйылан бурысты тулыынса тй алырай генерал. Саыртып алды, йлште м ки полномочиялар биреп, Тевкелевты Ырымбур алаына оатты.

К ямырлы кндре. К бысра юлдарында аттары юрттырып ына барып булмай. Карета бата - сума шылыша, аттар кслк менн, яй ына экипажды йрйр. Шулай бысраы, тупраы йлнеп ятан юлдаран килеп етеп, генерал ял да итеп тормайынса губерния йортона ашыты. Генерал - губернатор урынында икн, йгереп йрп аршы алды, лкин - ара гм баштан у толо - боросло булып сыты. имгес хл - хел орашандан у Алексей Иванович шунда у генерал - губернаторы ымаа алды. Бындаылар белендр: ул - ябай генерал тгел, батша вкиле, урындаы чиновниктары барыынан да юары тора:

- Хрмтле, тайный советник Иван Иванович! Нишлп ее ятан башорттары кире айтарыу тураындаы батша ли йнптрене рискрипты тлмй ? Нурали хан менн осрашып тормайыымы ни ? - Тевкелев асыула арашын генерал - губернатора тбне.