Себере Демидов заводтары ылай

 

Беренсе рус кскенселре Урал аръяындаы еррг 17 быуатта у килеп ултыра башлайар. Евроазияны таш билбауы - Уралтауарыашатеп Себер килектренд, айа клдр, айа таа йыла туайары, шундай ерре айлап алып урынлашалар улар. Ошо ерр, ййрп ятан ялан - аландара, йырып сыыы урмандара ауыл - ауыл булып ултыралар, ныытмалар тйр, монастырар алалар. Ныытма - крепость эстренд,, острог “ йки ,, баструк “ тип халы атаан трм - ныытмалар пй була.

Долматов монастыре Ист йылаыны матур бер боролошонда алып сыып, ошо яты билдле м ен кр кренекле ген ктре береен йлнде. Уны тирлй слободалар ( свободное поселение ) алып сыты. Был ятара рус миллтенн булан хужаынан асан кртиндр, хемттн тайпылан алдаттар, казактар, трмнн ысынан берктр тулын - тулын булып аылды м аыла. Эреле - валы утарар, ауылдар араында Долматов монастыре урлыы, а ташлы Кремле, башнялары, а м бейек диуарары менн бер е уырайып ултыра. Был ала - монастырь артынса Шадринск, Маслянский ныытмалары аласытара йлнде. Улар тиренд таы яы утарар барлыа килде. Бында килеп урынлашан халы мер йылдар буйы тейелмгн, бай гумуслы сим еррг иген ссте, мал - тыуар араны, унарсылы итте, тыныс донъя ктт. Ирекле йшнелр, хужалары булманы улары.

йрен к ауып торан араай, араас, уа аастарынан алып инделр. Трлрен ыуы тарттылар, ндрле мейестр менн йрен йылыттылар. Балалар йылы мейес ндренд уйнап, йолап телр, ту йшнелр. р ауыл бейек ойма йки осло текм менн уратып алынды, тыш ятан тирлтеп канауар аылды. Ураан айын ыры - аатары сапындарына аршы кршерг, бейек оймалар артына йшенерг тура килде.

Бына ошо ике - сике яа, ара урмандар, сике далалар илен кен тшр НикитаАкинфиевичДемидов. Ул - Тагил заводы хужаы. Таы ыштым заводын т бара, шул эштре менн Санкт - Петербурга бер - нис тапыр барып айтты. Буша йрмне: Сенат ыштым заводына 7 ме кртинде беркетте. Кп ваыт та тмне шул у Сенат Кле заводын трг ризалы бире. Хер е ыанып, башорт еррен мулыра итеп ула тшрп алып, тлгн заводтара йн бркрг крк ине.

К башы. ыштыма яын ына урынлашан Маслянский острог (ауыл - ныытма ) халы уыш йыйыу эше менн мшл. Тап бына ошондай ыыу эш ваытында Демидовты приказчигы бер тркм ярандары менн килеп тшт бында м ауылдаы, ыраы, ялан - урмандаы бар халыты Сенат указы менн танышыра тип йыйыра тотондо. Яын - тирлге ауылдар а ошонда килеп Сенат указын тылара тейеш, улары ла йыйылар.

Тштр у ,, мирская изба “ тип аталан йыйылыштар сн тлгн ур й алдына йыйылышып бттлр. Йыйылыш башланыуын кткн халы тып - тын тора. Староста сходты асандан у Демидовты приказчигы ала сыты:

- Ну, мужиктар, ыуаныы! Бындай ур шатлы башаса булмаяса! Бгндн башлап хрмтле императрица ле йнптрен алым тлн азат буласаыы, барыыы ла ысын келдн отлайым! Демидов Никита Акинфиевич ее сн е тулйск, е быны сн заводта эшлрг бурыслыыы...

Приказчик Селезень ен д йтеп лгрмне шау - щоу упты. Кртиндр, казактар ысырыша башланы, улара атын - ыары ытау тауыштары ушылды:

-Бе - ирекле ер эшкртеселр. алымдарыбыы ваытында тел тлп барабы. ол булып завода бармаясабы! оллотан отолора лгрмнек - таы иелеп йшргме ? Яынан амыт кейерг бе эш гееме ни ? Бармайбы завода, бармайбы! Бее ер кт, завод эшен к алдына ла килтер алмайбы.

Селезень шаулашан халыты итибар менн кт. Былар Рсйе йолош кртиндрен бтнлй ошамаандар. Кейемдрен арап саугр тип уйлары: аятарында ялтыр итектр, тренд иммтле туыманан й кафтан, й брхт кзкей. Баштарында бейек тулалы яы картуздар.

И алда торан бер йш кеше кберк рнлй. ,, йге, таралайы, ним уны тылап тораыы,” тип ысыранын Селезень ап - асы итеп ишетеп алды:

- Эй, егет кеше! и йтм,и! Был яа яыныра кил ле! Бигерк ны шаулайы, кешене юа отортаы! Исем - фамилия кем ине ?

- Минекеме ? Мин - Иван Грязнов, казактар тоомонан. ауылдаштар др ысырышалар.Бе - ер кешелре, ер эшкрте менн шллнбе, шуны менн йшйбе. Завод эшенд бее кслп эшлтерг хаыы ю.

- Молчать, молокосос!

Приказчик, е л имтн, аяы менн ерг тибеп ебре:

- Эй, Грязный! Тылап тор! Кем указа аршы, шул - императрицаа аршы. Ундай кешелре ула алмайынса булмай. Барыы а ишетеге: иртг ояш сыыу менн ир - аттар ошонда йыйылаыы м староста еткселегенд завода эшк китеге! Кберк икмк алыы, алын ыуы ебе бирербе. Алашылдымы ? ин, егет кеше, и беренселрн ошонда килере! Теле бик ткер крен, эшт нисек икнеде арарбы. Нис йш ле и, кем ле, Грязнов ?

- Ун ете тулып ун игег киттем, мине йшем ег нимг крк булды ле ? лл клш алып бирерг уйлаайныымы ?

- Вот шп. Бег шулай йш кешелр талап ител. Унда, заводта, бе ине кеек телсндре бик ти тртипк ултыртабы. Барып еттеме башыа, егет ?

- Башыма барып етмй тора шул. Нисек инде бынауындай ыыу ура мленд, бар эште ташлап, завода оллоа китеп бара ти ? Мин, млн, барам, тип йт алмайым, снки иген баыуында эш кт. икмк бтен л баш, уны ярлы ктсе л, бай заводчик та, батша ла берй яратып ашай.

- Эй, егет, кем ле ? Грязнов! Ауыыды япмаа хер сыбытылатасамын.

- Тота алаы - сыбырыларыы! Лкин белеп уй, алдан аартам: мине аранан сыбырты айышы кпме т, шул тиклемде еде ара татыяса. Бее, ирекле казактары, тумара, ол итерг, сыбыртылара хаы ю. абатлайым: бе - ирекле кешелр.

Йыйылыш ыышыуа арай китте, шаулашыу ксй тшт.

- Аай - эне! ыышмай тороо ле, мине тылаы! - тип крк ааллы сибек кле бабай алара сыып баты. - Уртаа алып йлшег ни ет. Бер императрицаа аршы бармай. Уйлап араы ле: баыу эштрен тамамламай тороп нисек инде тыныс кел менн айалыр китеп була ? Завода барыуы берй анаа кисектереп тороу крк. Указ булас - халы барыр, башаса нишлйе инде ? Был тглд аршылашып -тартылашып тороуы мне ютыр. ин бег шуны т йт ле, господин приказчик: халы завода барып эшлй башлаа - р кнг кпме тлн, асаын асан бирлр ? Унда кпме ваыт самаы эшлтерг самалайыы ? Бына ошолары алатыы ле, бег, кртиндрг - завод эше араы.

- Бына был орау аыллы кешелрс. - Селезень алара теп алата башланы. - Сенат указы буйынса е р йн башына йылына бер тапыр ете гривна алым тлп тораыы. Ун гривна бер ума тиге. Заводта ййле кртиндрг кнн ярты гривна, аты менн эшлгнг бер гривна тлйбе. Шул эстн бирелгн эш кейеме, тотонолан ашамлы м ята сн тотолоп ала. Аръяын еге иплп сыарыы! Тимк, йлштек: тап бер анан ошонда йыйылабы м мин ем ее завода алып барасамын. Нишлп мышылдап, илашып тораыы ? ргн тгел д баа! Саугррн д арттырыбыра аса эшлреге, байыра, яшыра йшреге! Ярай, улайа - бер ана ктрб, эштрегее бтрг! хер таралыра ммкин, тик ошонда йлшкндре онотмаы, иеге тотоп йрг!

Приказчик айтас та йыйылыш йомаын еткерер сн Никита Демидова йгере. Ял ит ине заводчик, тыланы м йтеп уйы:

- Ах - ти, иртг кнг тйенлп ыумааны икн улары. Й, ярай, ана ла кп ваыт тгел, - тип нтлнеен белдере. - е ял итеп ал, браток, алдыбыа осо - ырыйы кренмгн эштр тора.

Шулай итеп, Никита Акинфиевич тир - я ауыл халын ,, амсы м прник “ ысулы менн завод эшен йлеп итте. Бер ыайан ыштым м Кле заводтарын тн, башорт еррен ен алды, урмандара ораллы заставалар уйы. Клдр балы тотоу, урманда емеш - елк, омала йыйыу ти тыйылды.

Арыуы ерр ксте Демидов улына. Лкин был эш туталманы, ерре кийте артабан да дауам итте. Был эште Демидов ыш йки ирт я башарыра ярата. Быйыл да, ышты яа арай ауыша башлаан мленд, ул приказчигы менн башорт тархандарына м старшиналарына йрп сыты, осрашты, гплште, ер ораны, юхаланы. лбитт, улара кп асалар в итте, ябай башорттары р береен йыл да берр елн, ааалдара - берр ат, байрамдара р йг ит таратыра ер икнен абат - абат ныыны.

ерр бай тбитле, иркен. Лкин тибенд йргн аттар бик ирк, ары, ыйыр малы ла кп тгел башортто, тип фекер йртт заводчик.

- Быйыл мал кплп лде, - тип зарландылар башорттар, - ар тн бо апланы, мал шуны тиш алмайынса асыып лк булды.

- Ну, ялау халы был башорттар, малдарына бесн ерлрг л эшкинмйр, - тип йлн Демидов.

Башорттар менн ер атып алыу тураында йлшкнд Никита Акинфиевич былай ит: т тарханды ыйлай, матай, кп аса в ит, йомшартып аландан у ризалыын ала м алдан ерлнгн аыа имзаын уйырта. Шунан у уа ниндйер кимлд аса, сй, туыма тоттора. Артабан дйм йыйылыша халы саырыла,,, купчая “ тип аталан килеше аыына ул уйыра тдим ител. Кем д кем имзаын уя бер - ике сй тотоп айта тора, кем риза тгел, йки уйлана сасау ыуыта сттр буйы атып тора бир. Ярпы - йорпо кейенгн м балалары ахыра ыуыа сыай алмай тамаын уйып, бер - ике смха сйен тотоп айтып кит.

Ошондай юл менн Демидов баша ыйматай бик ки башорт еррен улына тшр алды. 600 ме десятина ере 250 умлы сыым сыарып атып алды ул. ыуана заводчик, сике ыуана. Буш ына хаа шул тиклем ерре ал ле! Шундай перспектива асыла ки, уны ммкинлеген к алдына килтерее л ыйын.

Кндре береенд приказчик Селезень ,, бер тркм башорт ер атып ебрег риза булмайынса Екатеринбурга барыра йыйынып йрй ,“ тигн хбре килтереп еткере.

- Кем улары отортто икн ? - Никита бер килке уйланып ултыры м алмаш - тилмш баып торан приказчигына арап былай тине:

- Мин ти арара килдем. Ме умды ал да Екатеринбурга арай сап! оштай ос! Тау палатаы хужаына башорттаран алда барып ет м барыын да алатып асаны тапшыр! Ялыу менн килгндре ыуып айтарындар! Ошо телгемде л еткер! уы купчаяа шунда у мист утырып алып айт! Законлы булын.

Барыын да Селезень тел тне. Тау палатаы хужаы уны бик ти аланы. Аса уны кеен кскс т купчаяа мистте шапылдатты.

Тап ошо млд тупа тбн килеп еткн башорттар ,, нслникк мотла инерг крк, “- тип ыр талашып, ткрмй торан арауылдаы алдат менн бхск керелр. алдатты: Яы ына Демидовты приказчигы инде, “ тип йтеп бте булды, тегелр уны этеп - тртп палатаа килеп инделр м тубыландылар. Берее ялбара башланы:

- Батюшка! Бее тылаы ле: Демидов Никита бее ерре алдап алды, аыарын тсти итмге, ялыуарыбыы алып алып тикшереге!

Чиновник бер приказчикка, бер башорттара арап ултыра бире л яымлы тауыш менн былай тине:

- уланыы бит, кгрсенкйрем, уланыы! Бына яы ына уы килешег мист уйып хупланым м ул законлы документа йлнде. Килееге буша булды.

Тркмдн старшина айырылып сыты м тлг яынланы:

- Ни эшлнеге е батюшка - нслник ? Бее терелй уйыы бит! Хер айа барып еллек элрг, хер халыа ним тип йтбе, - тип илап ебре.

- Сената барыы! Унда ла мине ыма кешелр ултыра, еллекте шунда табырыы. хер палатанан сыыы, эшлрг амасаулайыы. Юа арауыл саыртам, - тип тау палатаы хужаы илселре ыуып сыары.

Тагила кире йлнеп айтан Селезень ни эштр башаранын, кргнен ткмй - ссмй хужаына еткере:

- Бе едек, бее к сыты, - тип ыуанды ул, - й кинн, Никита Акинфиевич, байлыы менн.

- Афарин, Аркаша, ур эште башарып айтты, браток. Мин ине ыштым заводыны хужаы итерг уйлап йрйм ле. Тора биргс - управляющий булыры. херг мунса кт, йыйылан гонатары йыуып тшррг крк. йткндй, биреп ебргн асаны тау палатаы хужаына тел тапшырымы ?

- лбитт, тел тапшырым, мине урлаша торан холом бармы ни ? Ю! ее биреп торан эш хаы йш сн етеп тора. Ыщанмааы - тикшереге! - Селезень сегеп китте.

- Й, ярай, секм! Аыллы хемтсе хужаын да рнйетмй, ен д арай. Таы шаярттым, снки кйефем шп са. Мине ерем хер айы бер ва длттре еренн д урыра м киерк булып ййелеп ята. Уны эсендге урманы, яланы, далаы, кле, йылаы - барыы ла минеке. Иртг к ошо ерре р мйшн арауыл ебр! мерем ыа: иртгнн башлап был ерр башорттары мал - тыуары йррг тейеш тгел. гр крен - тартып алыра! Был - бер, икенсенн, ыу ятылытарында, йыла - клдр балы тотоу тыйыла. снснн, урман - яландара емеш - елк йыйыу - ти тыйыла. Ошо мере боандара - штраф. Тотоландарын - тумара, аршылашандарын - зиндана ябыра! Ха - ха - ха! Башорттары таы ла тп башына ултыртты тгелме ? Белендр: бында Никита Демидов Алла м батша. Дрн йткнд, йкл императрицабы Екатерина Алексеевнаны был тиклем ере л, байлыа ла ю. Ярай, эште бер аа онотоп торайы. й, мунсаа киттек, Аркаша. Араны ышыры, пар алып алмашлап сабынырбы!

Иркен итеп а мунса алдыры Демидов. йткндй, был тирл ара мунсанан башаны белмйр. Уны мунсаыны -мейесе ап - а, ттн торба аша тыша тартыла. Эст иркен м яты. Трлрен слюда уйылан, ин - тблре йышылан, ялтырап тора.

- Иедме, Аркаша, мунсаны шампанский менн йыуырттым, - тип матанды Никита, - ыыу таша кнъя ибербе, пары ее лмт тмле буласа!

- ее артатайыы, ауыр тупраы еел булын, аятары абын менн йыуа да рлй торайны, - тип ытыры Селезень, е диге аръяынан килтерелгн шараптары мунса ташына ибеге.

- Ауыыды йом, Аркаша! Мине артатай аран булды. Блкй сата, бер ваыт уйнап йргнд, клдгем нимглер элгеп йыртылып китте. Атай - сй бер ндшмне, артатай: ,, мин тектергн клдкте рм иткне,” - тип сыбы менн яры. Хер шуны онотмайым. мин - дворянин, ки итеп, матур итеп йшрг яратам, шуа ла аса йллмйем - улы - уллы тотонам. Теге донъяла асаны крге булмаяса. Бына улым Никитаа эш сн йллмй бирскмен. Никита Никитича Тбнге м рге ыштым, Кле заводтарын алып бтре тапшырым. Уа ярам крк, ере кийте эше бар. Шуа кр и йтлп Себер даруаы башорттары араына сыыра крк. Тырналы, Балаатай, Бктин олоо башорттарынан ер атып алыу бурысы и йкмтел. Иртг к юла сыыра крк, ишетеп тораымы ?

- Ишеттем, ишеттем,Никита Акинфиевич, бте л е йткнс булыр. Мунсанан сыыуа завод алдындаы майана бер ылау килеп тутаны.

- Эрглрен барайым ле,тип приказчик тегелр яына йгер - атлай китеп бары.

Киске араы тшкнс Аркадий Селезень килгндре исемлек буйынса ат - ат тикшере, эш урындарына тйенлне, урынлаштыры.

Ауыл кртиндрен бындаы бт нм л ят кренде. ур завод ут м ттндн ибрт. Домна мейесе алдына арбалара тейлгн кмере сиратлап бушаталар. Икенсе тркм ул арбаына тейп кмере мейеск яынайта. Улары барыы ла сабата кейгн негра ошаш.

- Уй, Аллаайым, тамуты ен килеп элктек т баа! - тип кртиндре берее суына башланы. - гр таму ошондаыа ошаш була - айылай урыныс, Аллам алаын!

- Но,но, кем унда тамуты ик ала. Кртермен мин ег тамуты, тик уыраа алыр. Исем - шрифе кем ине ? - Селезень йлнеп торан кртинг тблде.

- Мин - Яков Плотников булам. - Кртин крктй аалын ыйпап алды.

- Мин ине, Яков Плотников, домнаа уям, эре йкле кеше икне кренеп тора, кмер яынлатып йрр. Артабан киттек,- приказчик кен алыара ксере. - Оо, кемде крм мин ? й бында яынла ле, - тип Селезень Иван Грязнова ндште. - , ит алдыранмын икн, ин - Ивашка Грязнов, шулай бит ? Мин ине домна меесен яыусы итеп билдлйем, и йылы урында эшлре! И почетлы урын ул. Нисек эшлгндрен арап тор, йрнеп тор! теледе йоала, юи ем ыартырмын уны. ыйын эш тгел ул, бке алаы да ырып ташлайы, ха-ха-ха...

Селезенды шаралдап кле оаа уылды.

- Мине урман ырыра ебр! Бында алым килмй, - тине Грязнов.

- Нишлп ? - Селезень аптыраырап китте.

- Снки бындаы эште ртен белмйем, шуа кр алдыраы а - эшлмйскмен!

- Хужа риза була - урмана барыры! Бгн уа инеп сыанда кшлшермен. - Башалара йлнеп Селезень таы ораны:

- Бтге исемлект бармы ? Бар икн, ярай. Херг аытарыы менн мин килгнсе туланып алыы, ваыт тар - Шуны йте менн приказчик айалыр абаланып китеп бары. Бер аан ике кеше эйртеп килеп етте:

- Ну, сибиряктар яынлаы, сстрегее алабы, баштарыыаы икереселр менн хушлашыы!

- Быныы таы ниндй яылы ? Нишлп бее мыыл ит ул, - тип кртиндр мыжышып алып китте. - Бе ег ол тгел, трмнн шылан асала та тгел.

- Уныы др, е ол да, асала та тгел, Демидовты завода беркетелгн эшселре. Мин, белеп уйыы, бында и юары мер биресе, - тип Селезень йтте л эйреп килгн икг арап ысыры:

- Егеттр, ним арап тораыы, й, сстрен ыра башлаы! Алдан китм: кем д кем ,, сс алдырмайым “ тип аршылаша, шулары аалдарын ырыы!

Никита Демидов сс алыуы асы тре аша ктеп тора, приказчигын саырып алып ораны:

- айы берр ыалы менн хушлашты, арап торам - аламайым, ре телп ыртырылармы, лл - ине инициативамы ?

- Мин уштым. Кем шаулай, шулары илп тором да ыртырым.

- Артыыра ыланманымы ?

- Ю арты тгел. Бындаы эшселрг зараза ояы булан аал - мыйыты бтнлй крге ю, беттре кмеп алыр.

- Мунса ятырымы был килгндрг ?

- Ятырым, хер алып барырбы.

Иртг к эшк уш! Мастерар тйенл! Эш тркмдрен блгнедер ул ?

- Блдем, Никита Акинфиевич. Эш урындарын беллр, йолар, ашар урындары билдле. Тик бере эш урыны менн риза тгел, домна эргенд алмайым, башалар менн аас ырыра китм, ти. ен ауалы тота.

- Кем ул ?

- Ивашка Грязнов, казак тоомонан. Тауыш уптарыра ярата, р ваыт аршылыша, энергияы арты кп.

- Барын урмана, энергияы кмер. Хле кеше аршылашмай ул. Са йрлеп айтырай итеп эшк уш!

Лкин хле бтмне Иван Грязновты, аас ырыу - таныш, белгн эш, емереп эшлне. Бер кн урман мастеры менн талашып китте. Эш асылы былай булды: лкн йштрге аас ырыусы Ефимка эш барышында ауырып китте. Эстн т алмайынса араай атына барып ятайны ына урман мастеры килеп етте, хйллшеп ятаы , тип сыбырты менн айылап ташланы. Киск арай лл тумалыуан, лл эстге берй ауырыуан Ефимка артлас киск арай йн бире. Был хбре мастера еткерелр. Килде, араны:

- Ярар, лгн - бткн. Арыры алып барып берй соор аыы а кмеге, - тип йтеп кит башланы. Грязнов тмне мастера арап:

- Уны ин тумап лтере! Завод алдында эшсене кметкне сн яуап

бирерг тура килер ле. Бег л яуап бир: ни сн ауырыу артласты туманы ? - тип ораны.

- Ах, ин, кск, ми йтерг кем ин, нисек ыйыулыы ет, - тип мастер Иванды амсылай башланы. Егет, уайын килтереп, мастеры ен барып йбеште. Крмклш торас, амсы Иванды улына килеп элкте м ул мастеры ен яра башланы. амсылау мастер хлдн тайансы, иенн яансы бары. Иван аубуллашмайынса ара урман эсен инеп юалды. Завод асылары Грязновты ана буйы элнелр, лкин тапманылар.

Бер урман ырыусыыны мастеры тумап асып киткне м отоланы тураындаы хбр эшселр араында йшен тилегенд таралды. Ошонан у асып китеселр кбйе л китте. Беррен тотоп алып язаа тарттырылар, шахта эсендге эшк беркеттелр, икенселре - тотолманы, снслрен лек кй таптылар. Тора бир Себер урмандарында юлбаарары кбйее, бай зкипаждары талауы, завод асыларына жм итеп оралдарын тартып алыуары тураындаы хбрр уйырандан - уйыры. Эшселр юлбаарар тураында ишетеп, киреенс оландылар ына, бынын асып китеп урманда ирекле йше ме арты, тип йлнделр. Ураан айын заводтан асыусылар табылып торо, лкин улары китее завод эшен амасаулы килтер алманы. Бер урынына икенсее килде.

Заводты кн - тн аылып торан ара ттн Себере ыланы, саф ауаын бысратты, ятылыты аплап, ара быу булып к ктрелде...

Завод ыш буйы грлп эшлне, сасау ыуытар йылы бурандара алмашынды. Никита Демидов тр аша март буранын ктеп ултыры ла аилен ик тшрп айтып йлнерг булды. айтты, яындарыды кре, кире йлнде - унан ни файа ? Тута! Санкт - Петербург тиклем ерг барып еткс, аиле менн йлшеп, сит илг сфр ылып айта ни була ле ? Шп була ына. Бер ятан ул ен - е хужа, асаы етерлек. Икенсе ятан, бындаы заводтар гелп эшлп ултыралар, кег аса тултыралар. Упрвляющийар эштрен беллр, таы ни крк ? Бер ни кркмй. телк кен крк.

- Аркаша, кил ле бында! ин айа ?

- Мин яында ул, тылайым ее, хужам мине.

- Иртг иртк Санкт - Петербурга сыам. Экипаж ерл! Эйреп барыр асылары тйенл! Аланымы ?

- Аланым , лбитт, Никита Акинфиевич! Таы ниндй кртм булыр ? Онотолан йбер булып уймаын тип йтеем.

- йткндй, онотолоп уймаын: ми алы юла сыыр алдынан ял итеп алыу фарыз булыр. Шарап мул ына булын, таы тотонолмаан ы килтер табып!

- Ай. ттгене, ундайар алманы бит инде, Никита Акинфиевич. Кейг сыандара ,, беренсе тн хоуы “ индергс, был тирл е белмгн ыар алманы инде. лл, уборщицалар араында булмаа ? Улары ла а йктн торан ы - ырын.

Приказчик к ырыйы менн ген хужаына арап ни йтерен ктт.

- ин бынан элм! Ауыла бар а староста аша 14 - 17 йшлек тулы ына кле ыы килтер. Аса в итеп ауыын алдан у ябып уй! Бар, йтерк уал!

Приказчик бик ти сыып китте, лкин бер - ике минуттан кире атылып килеп инде:

- Янын, Акинфиевич, барак яна!

- Ним арап тораы, йгер! ндереге кмклп.

- Унда ндереп йрйр инде, тик ыу етешмй, таы янына яын барып булмай.

Завод хужаы барып еткнд барактан торонбаштар ына тороп алайны. Бер ята ярты яланас, оттары осан завод эшселре ймклшеп арап торалар.

- Й, босяктар, ни йтереге, кем баракты яндыры ? - Заводчик асыулы арашы менн тегелрг тблде.

- Белмйбе шул, хозяин, белмйбе. Бее йебебе ю, блки берй осондан сыандыр. Кемдер барак алдында ут яып сй айната ине, шунан сымаа ? Унан сыыра тейеш тгел, быа тиклем бер -ни булманы.

- ее бтгее л Себер ебреп серетерг ине л бит, бхетеге бар - бында кркеге. Хер айа йшрг уйлайыы ? ндшмйегеме ? Ул ваытта мин ндшм: зыянды р берегег блеп аласамын, янан барак сн эш хаынан тлреге!

Тынлы урынлашты. Демидов тын алды ла ен артабан дауам итте:

- Аркаша! ин айа ? Янынды сббен асыланымы ?

- Асылай алманым, Никита Акинфиевич, тик шуныы билдле: барак алдында ут яып сй эсеп ултырандар... Таы йте бер бар

- Ну, йт. Нишлп уаы ?

- Барактаы унлаан кртин кренмй, асандарыр, кре. Мин шулай тип уйлайым.

- Оа уйлама, бт юлдара арауыл тркмдре ебр! Тотондар м тумай - тумай кире айтарындар. Улары килгн ыайы шахтаа тшр, шунда эшлрр. Унан аса алматар. Сыбырты менн утырыра онотма!

- утырырмын, онотмамын, лбитт. Юла сыыуы лл кисектереп тораыымы ?

- Ю, кисектермйем. Ятырыу менн уалыра уйлап торам. Бте л ер булын, ара уны!

1773 йылды октябрь башында асыларын эйртеп сыып киткн Никита Демидовты экипажы ноябрь ааында Санкт - Петербурга етеп, имениеен килеп урынлашты.

Бер - нис кн ткндн у Демидов приказчигы Селезендн хат алды. Ул эшселре кплп асып китеп Емеля исемле юлбаара ушылыуы, тртипте ашауы тураында яып ебргн. Яуап хатында Никита тртипте яшыртыра ушты ла Себер яын онотоп та уйы, снки бында р кн уйын - клк, эскелек, аттара менеп тбитк сыып пикниктар ойоштороу, бер - бере унаа йр менн т. Хатта йолара ла ваыт алмай.

ышы арайа ла тртип гргн икн. Демидова килеп ишетелде: Екатерина Икенсе кн д бал ткрее ти тыйан. Императрицаны эш блменд р кн трл йыйылыштар, кшмлр т икн. Емельян Пугачевты баш ктрее, Ырымбуры амап тороуы Екатерина Алексеевнаа бащына кк менн уандай тьир иткн.

Декабрь уртаында батшабик Демидовты ышы арайа саыртты. Императрица менн нисек осрашыра икн, тип уйланып йргн заводчик ыуанып китте м ирт менн ерлн башланы. Шхси камердинеры менн тегенсее оа итеп кейем айланылар, йнттелр, тртипк килтерелр. Гардеробтан алып атлас кафтан менн ап - а тл украин клдген айырып алдылар. Кафтанды йк тймлрен бриллиант ибелгн тймлр менн алмаштырылар, позументтар тнелр. Аяа бриллиант ибелгн башма кейерерг булдылар. Шпаганы эфесы менн аннен лентаы шулай у бриллиантланды. Демидов ошо кейемдре кейеп алып кг аршыында йлнде, бороланды, ен арап торо, паригын ат - ат дрлп ултыртты м, нт й менн, кейемдрен кртер сн атыныны блмен инеп сыыра булды. Александра Евтихеевна блменд ине.

- ара ле, Сашенька, ми к ал, нисек кренм ?

- Ялтырауытары арты кп, Никитушка - тип йылмайып яуап бире атыны, - лл государыняа ошай, лл ю.

- ин нм йлйе, Сашенька ? Мотла ошо кейемд барасамын. Государыня Демидовты кем икнен креп алын. Мин Шуваловтаран ни ерем менн км ?

Сыыра тип кен боролайны мйшт шымтайып ына ултыран бер ире креп алды Демидов:

- Ата - ата, быныы кем таын ? Нишлп бында трусиксан ултыра был арасыа ошаан мужик ? Алат ле, Сашенька!

- Беренсенн, трусиксан тгел , рейтуз кейгн. Улары иленд шулай кейенлр. Икенсенн ул - мине уытыусы, мине немец телен йрт, исеме - Ганс.

- Шулай умы ни! нишлп ул немец телен йоо блменд йрт. Нишлп бында килеп ашап - эсеп ултыра ? Был арасы яы йоонан торомо, лл йолара ерлнеп йрйме ?

- ин ни йлйе ул, Никитушка! Аслы - тулы йргс, ашара бында алдыртайным шул, ашханала халы тулы бит. Таы лл ни уйларар, йбттн астым.

- мин йбттн асмайым, уытыусыды ыа ына юлдан сыарам. А ну - ка , господин немец, хальт и цурюк отсюдова, чтобы духа твоего тут больше не было.

- Господин хороший! Что такой ? Я не понимай! - Ганс енс нимлер алатыра тырышты.

- Ага, не понимаешь, сейчас поймешь. - Демидов Гансты ккргенн элктереп алып тр яына йрклп килтере л трне асты, шунан ике улы менн ябы кле немецты ктреп алып тр аша ташланы. Тегенее бик уай барып тшкндер, кре, торо ла асыу яын араны.

- Нишлп улай ите, Никитушка! Оят тгелме и, - тип Александра Евтихеевна илай башланы. - ине айтыуыа айан ашыу ваыт тте, атыныа бер яынламаны! Хатта йлшеп ултырыра ла ваыты ю бит ине. Мин, бай Демидовты атыны, кем менн йлшеп кел йыуатыра тейеш ? Хемтселр меннме ? Мин бында берг л крк тгел! Айырым йолап тшд сибирячкаларыды креп ятаыдыр ле!

- Нишлп улай тип лл ним йлйе ул ? Ниндй сибирячкалар ?

- Кндлегед яаны бит - шулары йтм. Бушатылан бер сумаан тбнн кндлеге килеп сыты. Эш тураында яыштырып барандыр, айтарып бирйем ле, тип уйлап асып ебрм - тел - ним яып бткне икн. ,, Тге тн хоуын “ айан уйлап тапты ин ?Бала - сааны кслп нт булдымы ? Телм - башыды трмл серет алам, Никитушка. Байлыы да ,шнлеге д отармаяса, кндлеге и аршы эшлйск! Нишлп эшселреде язалап лтере ? Улар а бит м балалары, христиандар. Мине атайымды асалары араында байыып киткнеде л онотма! Нишлп Гансты тыша ташлайы ? Унан баша мине дуым бармы ?

Демидов ним йтерг белмй аптырап алды, кндлекте тап атыны улына элгеен йне кй. Шрлп т уйы: атын - ы ны сек - эште бооуы бик ммкин. Талаша сик уймай булма, былай бармай. Шуа кр асыуын тыйы ла яымлыра тауыш менн атынына ндште:

- Ярай, тыныслан, Сашенька, мине, шыр алйотто, ф ит инде. Тел теге немецты тап, ине артабан телен килеп йртен й. Европаа сыып китк - крге тейее бар. Кндлек айа ?

атыны бер е кндлекте шкафтан алып бире.

Демидов кндлекте алып шытырлатып йыртыслай башланы. Йололанан аыары мейес эсен тыты м ут тртт. Мейес ауыынан ттн, торбаа китмйенс, блмг бркт.

- Мейесе яыра эшкинмйме лл ?

- Нишлп эшкинмен, башын асмайынса ут яты бит. Себер ятып бтнлй ыраайа йлнгне д баа!

- Тьф, инее... Нишлп яма борон аартманы уныын !

Императрица Демидовты ене блкй эш блменд абул итте. Заводчик ны тулынланып блмг барып инде м камердинеры йртеен тотоп, ишек тбнд к кпсен улына алды, башын тбн эйеп слмлне. Императрица ,, яыныра кил “ тигн ишара яаны. Демидов йгереп килде м блм хужаыны ала уылын улын тотоп алып берг тотондо. Кре: батшабик алыу кк ттге клдк кейгн, бер ниндй би йберре ю.

- аумы, Демидов, хлдре нисек ?

- лег шкр, матушка Екатерина Алексеевна!

- Мин ине , Демидов, етди эш буйынса саырттым. Бе трктр менн уыш алып барабы, беледер ул ? Шуа бйле бик ур ауырлытар кисербе. Кплп туптар м йрлр крк, аса етешмй. Шуа туранан - тура орайым: иретелгн баыры длтк бурыса биреп тораымы ? уыш бт менн кисекмтн асаын тлп уйыр инек.

- Биреп торам, государыня Екатерина Алексеевна, бер е.

- Кпме ваыта ?

- Шул уыш ахырына тиклем инде.

- Рхмт, Демидов, мин тап шундай яуапты кткйнем. Кйефемде ктре, рхмт и! Бгн тшк аша саырам, ун икег килере. Тик улама, снки бында р эш кртелгн ваытта башлана м бт. Ваытыбы а тар бее, мштебе кп. лег хуш булып тор. йт торан ре була - шунда йтере.

Тап ст ун икел тшк аш мжлесе башланды. Бында йыйыландары кбее Демидова таныш булып сыты, шул эстн граф Шувалов, полковник Безбородко, граф Строганов, Дашкова м башалар.

Теелеп ултыран трк тлдр тндге ашамлытар апастар менн ябылан, парары сыып тора. Халы зал буйлап ары - бире йрп тора, айылары тл артында ултыра. Бте л государыняны кт. Бына ишек тбнд торан камердинер кр тауыш менн илан итте:

- Государыня Екатерина Алексеевна ли йнптре кил, апастары асыы! Тйен урындарыыы алыы!

тлдр эргенд торан а перчаткалы, кк камзол кейгн лакейар ,, “ тигнсе апастары астылар. Батшабик крене менн бте л торо м ул ултырас ына башалар урындарына уналанылар. Никита бар этикет тртибен итибар менн ктте, яылышып китеп ояты алыуан урты. Демидова урын батшабикне аршыынан элкте. тлд алтын ауыт - абалар. Уртала алтын апаслы, а салфеткаа уралан балсы кршк. Екатерина Алексеевна кршкте яыныра шылдырып ултыртып улдары менн буйы еткнсе щи ашын трилклрг алып сыты, ашара йлне. Длт башлыыны ябай атындар кеек аш таратып, ашара ытап мжлесте алып барыуы, ен ябай тотоуы Демидовты келен хуш килде. гмлше ва - тйк яылытар тиренд бары. айы берр, улар араында беренсе тапыр ултыран Себер заводчигына, к ташлап - ташлап алалар.

Никита Акинфиевич яымлы тауыш менн батшабик уа орау биргнен ишетеп бер а икнеп китте.

- Демидов, ин тылап ына тик ултырыра яратаы икн! Бег еткерерй бер яылытары да юмы лл ? йт ле бег: и уран м и матанан йберре бармы ? Улар нимнн ибрт ?

- Хрмтле государыня Екатерина Алексеевна! Яыра Себер ятарынан хат алдым. Мине ыштым заводын юлбаарар баып алып яндырандар. ураным шул: бола таралып китм ярар ине, тарала - бт тырышлыым юа сыаса, мин ярлылыа таянып аламамын.

- Ярлы булмаы, Демидов. Яндырылан заводтары сн длттн компенсация алыры. ним менн матана алаы ? Бына граф Шувалов ур оркестр тота, шуны менн матана.

Демидов уйа алды: йтергме, юмы ? йтерг крктер, кре. ен дауам итте:

- Мине эшем йрлр, пушкалар ойоу, длт заказын т. Пушкалары атыуы ми яшы музыка тылаандай тьир ит. гр пушкалар атыуын тылаыы кил - Тула алаына саырам. Шул Тула заводы менн матана алам, барып араы - еге кререге.

Был тдим бтен л ошаны. унатары р берее Тулаа барып айтыра в бире.

мм Туланы арара килеселр булманы, снки заводчик ваытын кртеп таы нылап саырманы. Сббе шул: Демидова Европаа сыып китерг крк булды. Аса етерлек, аил эргл, баша ни крк таы ? атыны Александра Евтихеевна ебктн м брхттн камзолдар тектере. Рессорлы кареталар ерлнде. Экипаждара ялтыр ара лак ртлд.

Шулай бик ентекле йыйынды ул юла. Европа халына ен бай кенз итеп крткее килде. Кейемдр тектерер сн иммтле, матур туымалар атып алынды. Бер - нис данала модалы клдктр, иммтле пальтолар, тундар тектерелде.

Лкин яын тирл сит телдре белгн м ю, берг алып китер ине. атыны немец телен икмк - толо ына бел.