Кинй Арыланов, аранай Моратов, Брол Юнаев 1 страница

Дон казагы Пугачев Емельян Иванович, икн Яйы казагынан торан отряд ойоштороп, Бударино форпосынан алы булмаан Толкачевтар утарынан сыып, Яйы аласыына юл тотто. Ошо у кнд Яйы казактарына мржт итеп Манифест тараттыры, император Петр снс исеменн ер м ирек в итеп, ен хемтк саыры.

Ихтилалды икенсе кннд к Иеркй Баймков Пугачева 20 башорт ыбайлыын алып килеп ушты. ен уллыа алан Болтай Иеркев менн берглп, Баймков Манифесты тркиг йлндер м таратыу сараын кр. Пугачевты, ( башорттар уны ,,Бгс батша,“ тип атап йрт башлайар) манифестары, хаттары, указдары рус казактарыны м кртиндрене, рус булмаан халытары мер буйы келенд йрткн уй - хыялдарына тап килгн. Шуа кр завод кртиндре ,,мужиктар“ батшаын яын кргн, кплп ушыла башлаан. Шулай итеп, казактар болаы булып башланан ихтилал кртиндр уышына ерелеп киткн.

Ктрелеште тге кндренн к ошо тбктге халытара йоонто яау сн крш ййелдерелгн. Был юыта атлы м хрби оталыа йртелгн башорттары йлеп ите, яыа ауарыу бигерк т мим булан. Бгс быны бик яшы алаандыр, кре.

Ырымбур генерал - губернаторы Рейнсдорп шулай у башорттара ип тотан. Ул боланы урындаы гарнизон скре м башорт ыбайлылары ярамында батырыра уйлаан. Екатерина Икенсе л, Ырымбур губернаторы кеек, уны Яйы казактарыны сираттаы боларышы тип уйлай. Был ваытта Трки менн уыш алып баран бей батша ла боланы урындаы блкй кс менн тынысландырыра телй.

Лкин был ктрелеш баша ихтилалдаран айырмалы решт ифрат ки олас менн ййелгн, бик ур майанды солап алан. Ти арала Пугачев ене уаллыын кртеп лгр. Ул да Урал менн Волга аралыында йшгн ябай халыты ярамына мт ит. Шуа кр башорт волостары старшиналары улына Пугачев манифестары кил башлай, уны артынан губерния канцелярияы бойоротары бер тутауы яуа. Аптырама урыныдан аптырары!

Кртиндр уышыны тге кндренн к рус булмаан халытары ихтилала йлеп ите Иеркй Баймков ур роль уйнай. Ул - отставкаа сыан Яйы казагы, сыышы - башорт, е кп йылдар эсенд казактар араында йшгнг, улары тормошон м ихтыяждарын яшы белгн, ур тормош тжрибе туплаан, тккл м ыйыу кеше. Пугачевты башорттара тбгн указын да е тркиг йлндере, е таратты. Бер данаын Бошман - ыпса волосы старшинаы Кинй Арыланова алып бары. Иклшеп бик оа ына йлшеп ултырылар, кшлштелр.аатары Кесе Жузы хакимы Нурали хана ла ул хат яы, баш ктреселрг ушылыра тдим итте. Хатта Волга алмытары тайшаы Ценден - Доржег барып ихтилала ушылыра кндереп айтыусы - таы ла ул. Иеркй ихтилалал дауамында Пугачевты и яын крштштрене берее була, уны бер ген хрби кшм л тмй. Баймковты гтле араында Кинй Арыланов та Пугачева ушыла. Т ул 30 сентябрь кн ике туан устыы отлогилде Абдрахманов еткселегенд Пугачева 6 кешелек делегация ебр. Делегация башорттара тбп яылан Бгс батша указын Кинйг алып айтып тоттора. Октябрь башында был указды алас, Нуай юлыны и аралы старшиналарыны берее Кинй Арыланов 500 кешее менн Бре лен килеп Пугачева ушылды. Дртле м аыллы, башорттара яшы танылан, ки млмтле, рус м трки телен, ямаларын йбт белгн Кинй ти арала Пугачевты и яын ярамсыына йлн. ,, Баш полковник “ чинын алан Арыланов яы килгн башорт, мишр, татар отрядтары менн еткселек ит башлай. Бер ыайы тылмас ролен д тп лгргн. Таы шуныы итибара лайы: Кинй башорттара м старшиналара хаттары, мржттре е яа. Хат таратыуа м гтл эшен алып барыуа ене и ышаныслы кешелрен, шул иптн улы еленде, устыы отлогилдене файаланан. Был ышаныслы кешелр ,,батша“ манифестары менн и т Башортостанды тпкл олотарына ебрелгн, улар гт - нсихт эшен бик ыыу алып барандар, чиндар аландар. Пугачев менн яындан танышып, уны да ышаныслы ярамсыларына ерелгндр. Салауат Юлаев, аранай Моратов, асын амаров, отлогилде Абдрахманов, нзфр Усаев, Бхтир аныаев, Берол Юнаев, Иеркй Баймков, Батырай Иткинин м башалар ошо юлды теп полковниктар булып киткндр, айырым тнлктр м ки хоу менн файаланандар, Берол Юнаев фельдмаршал чинын алан. Улар халы араына барып, баш ктреселр ялы отрядтар йыйыу буйынса бик дрр эш ййелдереп ебргндр. Екатерина Икенсене был бола тора - бир ны урыуа ала. И беренсе ан дошман - Емельян Пугачев, унан ала башорт яу башлытары Салауат Юлаев, Кинй Арыланов, аранай Моратов, Берол Юнаев - бте дрт Рсй хкмтене и урыныс дошмандарына ерелгн. Быларан баша, лбитт, либай Мыраолов, елен Кинзин, Юлай Аналин, асын амаров кеек рус булмаан еткселр байта булан, мм эше, емлеге, батырлыы буйынса анап телгн дрт башорт яу башлытарына тилшерлек шхестр булмаандыр, моайын.

Боларыш 1773 йылды октябрь - ноябрь айарында бик йылдам решт тньяа табан ййелеп киткн м бт Башортостанды солап алан. Ноябрь урталарында Бгс скренд 10 мег яын башорт атлылары булан. Казактар м алмытар менн берглп улар баш ктреселре скрене и уышсан лшн тшкил иткн. Яйы аласыына, Ырымбур алаына яалан жмдр, атап йткнд, генерал Кар, бригадир Белов корпустарын тар - мар ите башорт ыбайлыларыны роле хл иткес була.

либай Мыраолов старшина бер юлы тейерлек ике пакет алды: берее Кинй Арылановтан килгн хат м указ, икенсее - губернаторы приказы. Бында уйланмайынса булмай :айылай ит др булыр икн ?

Шулай а губернатора бойонора була, команда йыйып Стрлетамаа йыйылыу пунктына барып ет. Бында кенз капитан Ураков командалар йыйыу менн булыша. Ул либай Мыраоловты ене ярамсыы итеп тйенлй м бар скре уа бойондора, артабан кеше йыйыуы дауам итерг уша. Капитан эште теллгндн у генерал Кара барып ушылыра тейеш. Ике ана эсенд Ураков ике ме ярым алдат йыя алан, шулары яртыы - башорт ыбайлылары. Был ыбайлылыр эсенд 19 йшлек Салауатты килтергн отряды ла бар. Команда юла сыа, лкин нишлптер ыбырлай алмай яй ына шыуышалар, бер яуа ин алыра ынтылып бармай, снки Кинйне башорттара тбп яан Манифесы р кемг тейерлек билдле, шул келде ышый. генерал Кар былары кт - кт ктк була, ктп ала алмай. Шул арала 9 ноябрь кн Йй ауылы эргенд генералды скре ,,мужиктар батшаы“ тарафынан тулыынса тар - мар ител. Уны корпусындаы ме ярым башорт шулай у Бгс яына сыа.

Биол ауылына яынлашып килгн ваытта Ураков командаын бер - нис ыбайлыы менн отлогилде Абдрахманов аршы ала м либай старшина улына батша Петр Федорович исеменн указ уыла. отлогилде яына саырып ыа ына ното йт. Салауат Юлаев эйр тнн тшмйенс ялынлы е менн Бгсг ушылыра ер икнен белдер. Башалар был ре ктреп алалар м команда либай старшинаны мерен тылап Ырымбура арай борола. Эште ни икнен иеп алан Ураков бер - нис тит ыбайлылары менн тиерк асыу яын арай. Мишр старшинаы Миндй Тупыев, айа барыра белмй бер килке аптырап тора ла, ене кескй ген тркм менн кире Стрле яына олаа. либай менн Салауатты ыбайлыларын Брелге Бгс ставкаында ур шатлы менн аршы алалар. Бында декабрь баштарында у баш ктреселре аны 20 медн ашып кит, шуны яртыын башорт ыбайлылары тшкил итте.

Тап бына ошо уыштара ене хрби оталыы, ыйыулыы м баш ктреселр отрядтарын аны етклй белее менн лег йш - елкенск С а л а у а т Ю л а е в айырылып сыан. Кешене т креп торан Кинй абы Салауатты йртле яусы - уышсы икнен йт кен креп ала, был турала Бгс батшаа еткер. Шуа кр Пугачев та егетте ктр, ти тер. Кинй абы баштара Салауатты улы атындаы командала тота, хрби йрнер ынай, ткл м тыныы егетте сабырлыа, хйлкрлекк йрт. отряды сафында Ырымбуры штурмлауа атнаштыра.

Октябрь - ноябрь буйы пугачевсылар Ырымбуры штурмлайар, тик мте булмай, снки был л ныытылан, уратып алынан стеналары бейек м ны. Етм, стена тышынан л трн м ун метр килектге ыу менн уратып алынан. Дрт метр тире бейеклектге стеналары боролоштары тн туптар сн унлап оя - бастион оролан. Дрт таш апаы ны ныытылан. Шуа кр аланы бер - нис тапыр штурмлау бер - ниндй мт бирмне. жм итеселр туп йрлренн, мылты пуляларынан кплп ырылды. Баыс ярамында менеп арау а файа бирмне, г й багор менн снсеп, терп атып тшрлр. Пулялары йллмйр, кешелре л...

Эстгелре хле йбт, аы - тлек, ыу оайлы ваыта етерлек, хрби крк - яратар, туптар, патрондар йыйынтыы - артыы менн, бгн - иртн тм кс килеп етерг тора.

Ырымбуры амауа етешелектр буландыр: лл араыны файаланып, лл арауылды ю итеп, 13 ноябрь тннд Верхне - Озерский (рге Кл) крепосынан сыан бригадир Корф командаы иермйс Ырымбура килеп кере. Шулай итеп, Ырымбур гарнизоны 2500 алдата, 22 тупа артты. ыуанысынан губернатор Рейнсдорп иртге кн алышты туптаран атыуан башланы, уа Бгс туптары яуап бире. Бер сттн ашыу баран туптар атышынан у, гарнизон, яы килгндр менн берлект, аланан сыып баш ктреселрг аршы сапын яаны. Бгс улара аршы нисек етте - шулай оралланан ун мелек скмнле скрен ктре. Кп урына туптары ттн таралып ерг ятты, к ктрелмне, шул арала бер - береде кре ммкинлеге кпк тарайы.

Бына ошо алышта Салауат Юлаев ыбайлылары Кинй абы командаы эсенд беренсе тапыр уыша кере. Уны тркм йшен тилегенд сабып барып гренадерары ртен тишеп тте, ййле алдаттар араына барып инеп алышты дауам итте. Тик улары гренадерар амай башланы, ымаа алды. Быны креп торан Кинй Арыланов резервын шул я тоша ташланы. Улар гренадерары м ййлелре ки - ки беп инделр м Салауатты тркм менн ушылып дошманын ыырылай башланылар. Тегелр алаа арай сиген башланылар, аландары ла тырым - тыраай ибелеп, атыша - атыша сигенделр м киренн алаа инеп биклнделр. Тик пушкалары яынан ата башланы.

Ярты кн дауамында баран был алышта Салауат Юлаев тге яу сиранысын алды, урыу белм уышсы, йртле м тккл икнен танытты, батырлыын кртте. Уны ртк ,,Салауат батыр“ тип атай башланылар. Ошо яуа крткн батырлыы сн Салауата походный полковник исеме бирелде. Эш былай булды: алыш тынанды иртген ирт менн Салауатты Пугачев штабына саырттылар. Штаб ике блмле ур й урынлашан. Тпк блмне и тренд блкй ген схн кеек ктренке майансы эшлнгн. Шуны тнд кресло - тхетт уйы ара ссле, трк теремек кле ,,император Петр III“ ултыра. Уны эргенн Кинй Арыланов, Иван Зарубин - Чика, Афанасий Соколов - Хлопуша, Афанасий Перфильев, Андрей Овчинников, Максим Шигаев урын алан. Бында ыып - ыып йлше, кш ороу бара. Тп тема: кисге алыша йома яау. Т уыштар билдлнде, шунда у хаталар асыланды, бер менн йткнд, батырлытар хупланды, батырар маталды, уралытар, приказды ерен еткереп тмселр, баш - башталы ыландар йеплнде. Тнфестн у Бгс батша Салауат Юлаевты тп яа саыртты м башланы:

- Ну, Салаватка, как дела ? Герои не должны унывать! Правильно я говорю ? Рана не серьезная ? В строю можешь остаться ?

- Тем орауара ул бермлп яуап бире:

- Яра тлеп бара, сафа яралымын, хрмтле император ли йнптре.

- Тимк, сафа яралыы! Бик йбт.Улайа, итибар менн тыла! Артабаны тик и аыла. Ваня, уып ебр ле!

Штабта лкн писарь ролен башаран йш казак Иван Почиталин ая т баып хрби држлр бире тураындаы император указын уый башланы. Салауат Юлай улына ылан батырлытары, ойоштороу лте сн походный полковник држе бирерг тип, тип йтелгйне указда. Ун туыы яы тулан башорт егете ошо ер Пугачев армияыны и йш полковнигы булып китте.

- отлайым, Салават Юлаевич, яы држ менн, артабан да ми торо хемт ит! - Пугачев арашын алара ксере. - Балаайарым мине, тылаы ле! Бе бйк эштр менн шллнбе. Алла бир, эштребе яйланаса. Уны сн ктрелеш майандары кийерг тейеш. Ихтилал ти арала бт Урала, таы Волга буйына таралыра тейеш. Шуа кр и ышаныслы, батыр хрби еткселрем трл тарафтара таралып, халыты ктрерг бурыслы. Чика, ин ф яына юл тот, кс йыйып уны амап ал, тп бурысы - фн алыу. Хлопуша жн заводы яына арай юл ал, ундаы эшселр менн йлшеп орал ойоуы юла ал! и, Салауат Юлаевич, тыуан ятарыа айтып халыды ктре бурысы йкмтел. Ошо хатты алып ал, атайыа тоттороро. лег хуш, уыштар юлдаш булын!

Шулай итеп, уны отрядтар йыйып, яы уыш майаны асыу сн тыуан ятарына оаттылар. Артабан Салауат батыр м яы походный полковник тауан яынан йыйылан отрядтары менн ф эрген барып Зарубин - Чикаа барып ушылыра бойоро алды.

- Ваня, указдаы исемлект артабан кем яылан ?

Иван Почиталин ая р баып яуап бире:

- Сотник нзфр Усаев, император ли йнптре. Ул бында, саырыуы ктп тора.

- Саыр инен!

нзфр инеп хрбирс инлште м аяр баып атты.

- Вольно, вольно, балаайым , яыныра кил ле бындара! Молодец, сотник! Герой! Торо хемте сн и ме - ме рхмт белдерм. батырлытары сн бе и походный полковник исемен бирбе. Артабан е полк йыйып алып сая уышыры, тип уйлайым. Ысын келдн яы држ алыуы менн отлайбы! Сыыра ммкин.

Шулай итеп, походный полковник исемен шулай у й башы нзфр Усаев та алды. Й ыбайлыы менн килеп ушылан нзфр Ырымбур эргендге уыштара ен ота уышсы итеп кртте, уны сотняы и хл иткес урындара беп инеп дошманын улы - уллы сапыланы, сигенее белмне.

Октябрь айында ихтилал Башортостанды тньяына табан ййел башланы. Ай уртаында Тамъян олооно яу старшинаы асын амаров отряды Твердышев - Мясниковты Воскресенский баыр ирете заводын ула тшр, аралы руднигын баып алды. Улараы туптары, йрне, урашты, асаны, 600 эшсене Брег, Пугачев ставкаына оатты.

Салауат Юлаев Бре битенн декабрь баштарында юла сыты. Бикол, Стрлетама аша теп, йнд бер - ике кн ял итеп алас, скр туплау эше менн ыыу шллн башланы. ыа ына ваыт эсенд ул тарау халыты берлштереп 800 кешенн торан ур булан тркмд йыя алды. Бында башорт, мишр, татар, мари, сыуаш миллтенн булан яугирр йыйылды. Эш, лбитт, шыма ына ла бармай. Млн, Себер юлыны с старшинаы - олой Балтасов, Солтанморат Янышев, Хлил Якупов Салауата ушылыуан ыра баш тарта. Уларан баша Себер юлында Салауат батыры саырыуына ушылмаан, хкмтк тороло алаан башорттар а табыла. Юлай ауылынан Мхмткилде, Сйрембт, Яшымбт Аптыраовтар Салауата аршы ото тараталар, трлс уа атан ая салалар. Ошолары ишеткн Салауат ялылары менн йлшерг бара - былар, бер йг биклнеп, слшеп атып аршы алалар. Атыш барышында й янып кит м эстгелр лк була. Нисек кен ауыр булмаын команда йыйыла м казактары саырыуын алан ыайы Салауатты яы скре Красноуфимск лен арай йнл м 1774 йылды 12 инуарында барып ет. ала халы, казактар Салауатты ыбайлыларын аласы ситенд к икмк - то менн аршы алды. Шулай итеп, л уышы ына бирелде м шул арала кпме мерр лмй алды. Ошолай килеп сыыуы, лбитт, ур ыуаныс!