Кинй Арыланов, аранай Моратов, Брол Юнаев 2 страница

Красноуфимскиа ингс т Салауат ене ярамсылары менн станица йортона урынлашты м башы - аяы менн яы мшттрг сумды. И беренсе нбтт аласыты яы хкимитен булдырыу тора. Ябай халыты тормош - кнкрешен алаан кешелр крк. Бына тлд ала - лне атманы булан есаул Григорий Овчинников тнн ялыу аыы килеп ятты. Атаман, Николай Бахматов менн берлект халыты Салауат скрен аршы ктрелерг отортан, алаа инерг амасаулара маташан, тик казактар уны ен тыламаан. Бгс полковнигы аланы кисге хакимдарын бермлп саыртып орау алды м р береен арауыл атына тапшыра бары. Григорий Овчинниковты и аатан индерелр. Алтмышы яыра тулып ткн артты й борсоулы, ойола башлаан ссе, аал - мыйыы салланан, кре янып тора. Салауат арта ултырыра ушты:

- Хемт нисек бара, господин есаул ? Казактар менн урта тел табып буламы ?

- Хемт ни трлс бара инде ул, мин - лкн йштге казак, лл ни тек ырып - икереп йрп хемт итерг кс етекермй. Таы ялытты ла. мер буйы хемттмен бит инде.

- Ялытас нишлп ариза биреп китеп барманыы ? Казактар а яратып етмй икн. Ана, теге аыа гонатарыыы барлап сыандар. - Салауат аы яына арап ымланы.

- Бт кешег ярап бтп булмай инде, йшерен дошмандар р са була. Анау тиклем эшл деренд гонатарым да етерлек буландыр инде, танмайым. Бгндн был эштн китерг ермен, бушатыы!

- ариза яыы! Бушатырбы.

- Яа белмйем бит ле, - тип башын сайаны Овчинников.

- Михаил, артласа ариза яыра булыш ле, - тип Салауат яуашы Мальцева ндште. - артласты йн айтарыы, ирекле йрн, тик лнн рхсте сыып китмен. Юлдара арауыл кн - тн булыра тейеш, рхст аыы бен алмайынса бер сыып китерг тейеш тгел.

- ариза ер, полковник Юлаев. Таы с хкм ктп тора, индерйемме, лл айтарып ебрйемме ?

- Инендр! - Салауат ингндрг к алды, уны алдына станица йортоно воеводаы Бахматов, комиссар Попов, вахмистр Савинов килеп ерйе. Ни булырын тын ына ктп торалар.

- Мин ее язаа тарттырыра уйламайым, айтыы, бер айа ла сымаы. йрегее а атына алабы. Ялыу - флн, йки баша бер грештр килеп сымаа - ирекле булырыы! айтыы!

Тыштаы халыты геле станица йорто эсен шул кй ишетелеп тора, нылап эшк сумыра амасаулай. Кешелр шатлана, бейеш, йырлаша, клш. лл был аласыты бар халы йыйылышып торамы икн ? Бынауындай ыуыта нишлп й ген ултырмаа! - тигн уй тте Салауатты башынан. - Тута! Был халы ниндйер яылы кп йыйылмаанмы икн ? Булмаа, яылы менн таныштырып, улары айтарып ебре ммкинлеге бар. Эйе, яы указды халыа илан ите крк, яы трлрен белеп йрндр ле.

- Лутохин!

- Мин !

- Указ ерме ?

- ер, полковник фнде!

- й, тыша, е яан указды - е халыа уып ишеттер! Кем буш - барыы а халы алдына сыыы, таный торондар.

Халы яынлап тороп тынысланып бткс указ уылды. Унда алаа Матвей Чигвинцевты - атаман, Макар Поповты - есаул итеп тйенлнее яылан ине. Сыыш яара телселр кп булды, р берее яы власта уыштар телне.

Халы йыйылышынан у йш юлбашсы хрби кшм йыйы м Пугачев ставкаыны кртме менн таныштыры. Пакетта Салауат скрен Кгр алаына табан юл алыра ушылан ине.

Ике кндн у Салауат бер- нис мелек скре менн Кгрг табан юла сыа. Ны ныытылан ала бер - нис штурма бирешмй аршы тора. Бында пугачевсылара аршы эре хрби кстр ебреп лгрлр. 1774 йылды 23-24 инуарындаы баш ктреселре жмдре улар кткн ыай нтижне бирмй. Етм, уа ктрелешт Салауат яралана м ул ыланыуан тт тапмайынса скр менн еткселек итее Сура Рслевк тапшырып тыуан яына айтып кит. Икенсе тркм етксее Кузнецов та тм кс килтере масатында Чесноковка лагерена арай кит. Абруйлы етксее алан командирар халыты яы штурма ктрерг банат итмй. Бын шул ваытта Кгрг Гагринды с алыу скре килеп ет м ул беренсе брелешт к пугачевсылары туырып таратып ебр. инуар ааында секунд - майор Гагрин менн подполковник Папав ( Попов тгел ) скрре аты уыштаран у Красноуфимскиы баып ала, Матвей Чигвинцев тегелр улына элг. Яраын уалтып Сарапул тиренд уышып йргн Салауат Юлаев расноуфимскиа боролоп, ксл жм ойоштороп, уны баып ала.

Пугачевты башорттаран сыан и ышаныслы терктрене берее - Кинй А р ы л а н о в. Уны Кинй абы, Кинй мулла, Кинй старшина тип, йки баш полковник, баш атаман тип т Пугачев ставкаында атап йрткндр. Рус теленд иркен йлшкн м яан Кинй Арыланов телене несклектрен д камил белгн, нуай, аа телдрен йбт лштергн абруйлы уаман. Ундай илемле, абруйлы аыл эйлрен башорт ,,абыз“ тип ндшкн, ололаан, снки ,,абыз“ е уымышлы, мрифтле тигнде алата. ,,Мулла” тигн ушымта уны мулла булып эшлп йргнг тгел, таы илемле, белемле булыуына бйле атама. Ул муллалы эшен бер ваытта ла башармаан, кп йылдар дауамында Нуай юлыны волость старшинаы. ваытында сик буйы кардон хемтенд була, хрби походтара атнаша. И уымышлы м абруйлы еткселре берее. Ихтилала ушылыу осоронда у ул олпатлы ил ааы, илемле м ур тормош тжрибе туплаан, етксе булып лгргн шхес булара танылан урта йштрге уаман була. Эргенд йргн егет, е кеек еллекк ынтылан улы м и яын ярамсыы - елен. Тора - бара Пугачев полковнигы булып китск ле ул йш уаман да.

Ниндйер бола сыарын Кинй кптн алап йрй ине. Халы ыа менн йшй, власта тороусылар ре к улары ыйырыта, талай, ришт ала, ялыу бирен бер файа ла ю. гр казактар ктрелм - башорттар иртме - умы баш ктрерр ине, барыбер.

Т хат Ырымбур губернаторынан килде. Ниндйер берк Дон казагы Пугач банда йыйан, шулара аршы сыыр сн отрядтар ебреге, тигн кртм яылан. Артынса Петр III батша исеменн тркис яылан, баш ктрерг саыран аы пй булды. Кп уйлап торманы Кинй, Петр Федоровичк тбп хат яы, устыы отлогилдене саырып алды ла алты ыбайлыны эйртеп, яу ктргндрг ебре. Хатында халыа тблгн указ булып, элекке ирек м талап алынан ерре кире айтарылыуы тураында в була - ат атланыра ер икнен яып ебре. Киткн сапындар дрт кн тигнд Манифест тотоп айтып тштлр. Уынылар: ер м ирек влгн бит! Мр, ултамаы урынында. Й баштарын, есаулдарын саырып Манифест менн таныштыры, команданы Арылан ауылына йыйыра ушты. Бгсг барып ушыланда 500 ыбайлынан ашыу булан бер полк булып ерелгндр ине инде. Пугачев ставкаы был ваытта аралынан амар асабаына ксеп, амар йылаы буйына урдуа булып урынлашайны. Улары лагера етм борон Яманары Яппаров полкы аршы алды. Яппаров полкы кис ген килеп етеп ушылан булып сыты. Йыла туайына тйклнделр, тирмлрен тееп оролар.

Иртге кн, 10 октябра, батша хрттрен саырылып аудиенцияа ашытылар. Аудиенция ул - рсми осрашыу, шуа кр орауара ыа м аны яуап бирерг йлшеп, кшлшеп барылар. Кинй абы е менн берг отлогилдене, еленде м й баштарын алды.

Батша сатыры иркен амар туайыны и алыу булан еренд урынлашан булып сыты.

Ун ике киргле ки сатыр хандарыына ошаан, лл айан ялтырап тора. Сатыр тирлй -баауылдар, алдында - ораллы асылар. Ишек тбнд таы ике асы. Бгс ярандарыны берее аршы алды. ен - атаман Афанасий Перфильев, тип таныттыры м р берее менн танышып яып алды.

Эск ттелр. Трге креслола батша хрттре урын алан. Башында бейек папаха, тнд уалар менн билгн затлы кафтан, яурын аша а ттге яы тама алынан. Афанасий тигндре ыа ына рапорт бире, кемде кем икнен йтеп сыты. Кинй Арыланов саф уры теленд бер полк килтергне тураында рапорт яаны, полкташтарыны слмен еткереп батша ли йнптрен аулы телне.

Шунан у улара ултырыра тдим иттелр, шул арала атмандар тауыш - тыны ына инеп аршы ятан урын алдылар. имгес йлше, танышыу башланды. Уйламаанда батша Петр Федорович Кинйг таы бер орау бире:

- Ну, Кинй, ин мине таныйымы ? йт ле! лл теге ваыт осрашанды онотоп уйымы ?

Сатыр эсенд апыл тынлы урынлашты. Кинй ааал апыл аптырап алды. у ул бер ваытта ла башалаа бараны ла, батша менн осрашаны ла ю! Ним тип йте уайлыра булыр икн ? Был ниндй алашылмаан ынау ле ? орауы хтр бит ле!

Кинй старшинаны ыйынынанын тойоп батша е телг килде:

- Мундштук я тебе подарил, аль забыл ? Или не признаешь меня ?

- Вспомнил, конечно, вспомнил ваше величество Петр Федорович! И признал Вас ваше императорское величество. Только я не курю, поэтому табакерку с собой не ношу.

Бындай яуап батшаа да, шундаы атамандара ла ошаны, кре, шаулашып йлшеп алып киттелр. Кинй Арыланов шуны аланы: ел батша исеме бигерк т башорттар сн байра булара бик крк, снки яшы батшаа ышаныс халы келенд элек - электн йшп кил. Уны апыл да бтрп булмай инде.

Рсми осрашыуан у Кинйне полкына теелерг команда булды. р яугир Петр Федорович батшаа торо булыра ант итте, берр ум аса алды. Ошнда у Кинй Арыланова баш полковник тигн юары чин - држ бирелде, бт башорт скрене атаманы итеп уйылды. Рус булмаан миллт кешелрен хаттар яыу, манифестар, указдар сыарыу, улары трл телг тржем ите эштре тулыынса уа йкмтелде.

ыуытар башланас, Бгс ставкаын м скрен Бре битен ксере. Бренн ете - иге сарымдаы ныытылан Ырымбуры ала алмаас, 170 тлекк уылан амау башланды. Баша ятара: Красноуфимск, Силбе, Минзл, ф тиренд яы яу усатары барлыа килде. Дйм еткселек итер сн Бре л хрби коллегия тлд, хрби штаб азалары айланды. Икеенд л Кинй аза булып айланды.

Ай ааында ф тирлй ваиалар уйыра башланы. Брйн олоо й башы аранай Моратов, асын амаров м баш ктреселр подполковнигы, ф казагы Иван Губанов еткселегендге йыйылма отряд фг килеп етеп, уны трл ятан уратып алып амай. амау дрт ай буйына дауам иткн. Бында, дйм хрктк еткселек итер сн, Зарубин - Чика ебрелгн. Ул, кртиндр уышыны кренекле юлбашсыы, ф эргендге Чесноковка ауылына 12 декабр килеп еткн. ,,Граф Чернышев” титулын алан был юлбашсыа Бгс сиклнмгн хоутар биреп ебргн.

ф тирендге алыштара ене ете уышыуы менн а р а н а й М о р а т о в башалара лг булып тора. Кем ул, айы ятан ?

аранай и аыл аналан батырар тоомонан. Атаы Морат 1740 йылы башорт яуы аарманы. артатаы Алдар тархан Ингилдин Петр I заманындаы Азов походы батыры. Рсй хкмтен дер елкеткн шхес. е - танылан ил ааы, ф йе Нуай юлы Ялан - Брйн ырыуы старшинаы. Илле бишенсе йылы ихтилалда атнашты ул - язанан да отола алды. ,,йебен “ раларай аы - документтар булманы, снки яза отрядтарына тотолмай оа ваыт асып йрн - шул отары. Властар сосоноп этлтмен сн ситк китеп йшрг крк тигн уй тыуы. млг аландай, Ме ырыуыны бер батыры ене яына ксеп ултырыра тдим яаны. Шул кште тылап, ршк йылаы буйын ыырып бер ат арап сыты. Ямырсы ауылынан алы булмаан ймле ген бер туайы ошатты. Оаа умай аилен ошо ерг килтере, улара таы ике аил туандары эйре. Ике аты м бейенн баша малын аранай брйндрг атып китте, яы ер урындаы мал булмаа - ти юалыуы бар, снки башортто ат -ыйыр малы илен элп айтыусан. ,,аранай утары“ тигн исем алды был урын. Ошо ер тирмлр ороп урынлаштылар, аас ырып, бура бурап й ктре эштре башланды. Мелелр бик ярамсы халы икн, яындан ярам иттелр: аас ыртылар, брн ташынылар, й ктрештелр, аласы, арай эшлштелр. Алыш - биреш иттелр, ярам улы уылар.

Таы бер айтып йлнде аранай батыр брйндр илен. Был юлы титлгн умарталарын алып килде. Уды ул быйыл бал орттарынан. Бала алмаштырып быаулы ыйыр алып айтты, й тселрг бал менн тлне.

Утары ошатып йш аиллр кплп ксеп килделр, йр ктреп матур итеп берглп йшй башланылар. Биш - алты йыл араында утар иллелгн аилнн торан матур м тк ауыла йлнде. Ауыла ниге алыусы кркм хололо м еткселек ите тжрибе булан аранай батыры ауыл старшинаы итеп айлап уйылар.

Бына шулай етемс ген йшп ятанда Ырымбур губернаторы Рейнсдорп хаты килеп тшт. р ауыл, урлыына арап 50 - 100 кешенн торан команда тп Яйы сик ыыына арай сыыра тейеш м асып баран алмытары юлын быуып кире айтарыра тейеш. аранай, й башы булара сыты, командаы менн юла сыты м сик буйындаы тйен урына ашыты. Билдлнгн урына барып еткс аранайа м башалара шул асыланды: Рсйе кнъя лшнд йшп ятан алмытар, йыл да алым арта барыуына риза булмайынса, дрр ктрелеп ытайа м Джунарияа арай ксен башлаандар икн. Был хлде ишеткн Екатерина Икенсе губернатор Рейнсдорпа бойоро ебр: 8 мелек башорт - мишр скре йыйып алмытары юлына арыры тороп, сик аша ткрмйенс кире йшгн урындарына борора! Губернатор йыйылан скре дрт лшк блеп, инструкция биреп сик буйына тарата. Тик хкмт уйлаанса килеп сымай: башорттар менн алмытар араында ысын мненд ан ойош уыш кит. алмытар аршы тороусылар менн аяуы алышып, сикте бер- нис урындан п аа далаларына сыалар. Арттарынан ыуа тшкн Ырымбур казактары м башорт командалары аналар буйы кн - тн тип тормай уа - ула боролоп элп 800 сарым тлр, лкин ыуып етерг хлдренн килмй. Бер - нис кнлк аы менн сыан ыбайлылар, уа арай ыуы интег башлайар, асыалар. аматан баша лн м эсер ыу булмау сбпле аттар а хлдн тая, артабан атлай алмай йыыла м кплп л башлай. Бындай ауыр шарттара ыуын скр миссияын тй алмайынса Ырымбура кире айтыра мжбр була.

Кесе Жус ерене ханы булара, губернаторы ен тылап, Нурали хан алмытары ыуа сыа. Тегелр, лл ни уышыра телктре л булмаан аатары тар - мар итеп, Урта Жус аша ытай яына сыып юалалар.

Был ваиалары башынана ткргн аранай таы шуа йне кй: Сенат тарафынан ошо яугиррг бленгн 12 726 ум асаны бер тине л яугиррг килеп етмй.айа ул аса ? Кем тотарлаан ? Бер белмй. Ярай, шуныы бер а ыуандыра: аа далаынан имен - ау айттылар, шуныына ына шкр итерг була.

айтандан у таы ана тире ваыт тте. аранай хужалы эштре менн булышып йрй ине, кптнге танышы бделвхит абы Асанов, ике кеше эйртеп, килеп тшменме! Абыы кн иткн урыны - Сйет бите, икенсе исеме - аралы. Эйргн ике м, шул у битл йшсе татар сауагрре, бер туан бделршит менн Гбйулла Йосоповтар икн. Танышыу хрмтен эште ымыан башланылар, ул арала бишбарма та лгр, абаланмай ултырып ашанылар, урпа эстелр. ва - тйк тиренд йрлд. Сират бал балына етте. Бер ике кснн у телдр сиселеп, асылып китте, матай - матай таматы сылаттылар м йлше енн - е икенсе юыа ксеп китте. дделвхит абы гмне дауам итеп й хужаына орау менн ндште:

- аранай батыр! ин Ишапов Морат мулланы мажараларын ишетмнеме ле ?

- Китап менн бйле булан ниндйер хбр ишетелеп алайны, клкл хл буланмы лл ?

- Клкл тгел шул. Баштаныра йлйем ле: бе слп ошо барыуа Морат мулланы хлен белешерг уйлап китеп барабы. Йшйеше - азан юлындаы Нер олооно Ишле ауылында. Ауырып киткн тип ишеттек. Бына шул мулла бер- нис йыл элек ене шкерттре менн берглп китап - улъяма яып, шуны бер - нис данаа ксереп таныштарына таратан. Китапты тп мне: бт донъя мосолмандарыны берлшмен булдырыу, улар кпселек йшгн длттр дини идара керете.