Кинй Арыланов, аранай Моратов, Брол Юнаев 3 страница

- у был бит бтнлй баша ыйматай ынтылыш, уны нишлп китапа яып, таратып булышан икн, - тип аранай жплнде. - Ана, арааалды ик алыы! Ни менн барып бтт ааы!

бделвхит абы ен артабан дауам итте:

- Морат мулланы уйы буйынса т бт мосолмандар берлшерг тейеш. Шулар Моратты китабын уып, едереп, артабан таратыра бурысдылар. Ошо тлимт араында р - яы дин барлыа килерг тейеш. Уны яандары Ветхий Завет, Евангелие, Псалтыр м лрьнг нигелнгн м шулары атнашмаы булып тора икн. Артабаны аым - христиандары ошо берлшмг йлеп ите. Бе уны китаптарын ксерештек, таратанда ла яындан ярам иттек м инанабы: тормоша ашырай ыйыу араш.

- Ярай, христиандар танышты, ти. Артабан ним була ? - й хужаы ыыынып орауын бире.

- Артабан ни булыры ла китапта саылыш тапты. Бе бер илде д, длтте д йшйешен гртерг уйламайбы, Аллам алаын! Бе итаралан ике динде, христиан менн ислам динен берлштереп, Африка,Европа м Азияны эсен алан дини ойошматргуйлаайны.

- еес уны ге айа була ? Башында кем тора ? - аранай тпкрк тшп тел тбн алап алыра телне.

- Морат мулланы яыуынса, дини берлшмне башында бйк Солтан торора тейеш. ге - Мысыр ( Египет ) була инде, снки ул ала киткн м мнитле бороно ил. Дини ойошманы тп масаты: дини анундар нигеенд халытары тртипк йртеп тормоштарын бтйтерг, мнитле итерг!

- ара ин аны, ыы икн! Таы нир яып ташаны Морат мулла ?

- Морат мулланы фекеренс, мосолмандар хаж ылыр сн Мккг барып кп аса тлф итлр, аулытарын ашаталар. Унда барып йргнс Казан эргендге бороно алабы Булара барып хаж ылыу уайлы булыр ине, ти. Мин д шулай уйлайым.

- инес, бделвхит абы, мосолмандар Булара барып хаж ылып йрр тип уйлайымы ?

Быа тиклем тылап ына ултыран бделршит телг килде:

- Нишлп Булара хаж ылмай, ти ? Ундаы мосолман зыяратында кпме зыялыларыбы, дин елдребе ята. Ул бее изге алабы. Шуны ишеттек: ибт ылыу сн унда килеселр бар м йыл айын кбй баралар икн. Был кренеш Ырымбур губернаторын хафаа алан, тир, хатта старшиналара Булара барыра телселр була - ебрмге, тип хаттар таратан, ти.

- Ярай, Булары алдырып торайы! Баяы китап тураында йлп бтп уймайымы ? Артабан нисек булды ?

- Хер йлп бтрм. Артабан нисек булын - имгес булды. Бер ваыт аралыа азан, ф уездарынан кплп кешелр кил башланы. Баяы китапты уыйар, хуплайар, айы берре крк урындарын ксереп яып алып айта. Баа, бее эшмкрлек аралы ахуны бделнасир бделслимова ошамаан икн. Ул бее тн ялыу яып губернаторыбы Рейнсдорпа ебргн, яы анундар уйлап сыарып Рсй именлеген зыян килтерлр, тип яан.

- Шунан ?

- Шунан ни шул. Ялыу тураында ишетеп алып Морат мулла е Ырымбура сапан. Губернатора инеп бер дана китабын уны алдына алан. Был китап та мосолманлыты яыртыу тураында бара, болаа отортоу тгел, тигн. Ярамсыларыы кемдр, тип ораан губернатор. Морат мулла бе се атаан. Бына бер са дртебее ула алып Ырымбур аша башалаа оаттылар. Китапты тулыынса урысаа йлндергндр. Уып тикшер торас бен йеп тапмай айтарып ебрелр.

- трмлре ниндй ? Ас тотандарыр ул ее ? - тип ыыынды аранай.

- Трм - трм инде, араы, дымлы м ыуы. Трк этеп - тртп алып йрттлр, бей батша ярлыаандан у мнсбт яшы яа гре, йбтерк ашата башланылар. Артабаны лш лл ни ыы тгел, шулай итеп, имен - ау айтып тштк. - бделвхит абы тутап алды, ымыын эсте м ен дауам итте:

- Морат улы! орауым бар и! Баянан бирле айылайыра итеп орайым икн, тип аптырап ултырам.

- Аптырамаы, аай - эне! Ярам крк була - тура йтеге, хл барса ярам итербе, Алла бир!

- Ю, ярам кркмй! орауыбы шул: Петр снс исеменн яылан хат алманымы ?

- Ю, алманым! у уны лгн тигйнелр ?

- лмгн булып сыты. Шул батша бей батшаа аршы яу ктр икн, башорттары ен ушып алыр сн хаттар яып тарата. Бее ятаы старшиналар ир батшаны хаттарын алдылар. Бер менн йткнд: халы ,,ге“ кил башланы. Алмаа - алыры, бгн - иртн килеп етер ул аы. аланын е уйла! лег йолап ял итерг рхст орайбы. Бее абул ыланы сн ме рхмт!

Иртге кн ирт менн юлаусылар юла сытылар. Улар китег аранай бер - бер артлы яылан ике хат алды. Беренсее - Петр III манифесы, мр бар, ул уйылан, шунан нисек ышанмайы уа ? Влре оло м алайышлы, е халы ялы икне яыуынан кренеп тора.

Икенсе хат - губернаторан. Унда Петр батша итеп ен илан иткн асын казак Пугачев Емельян бола уптаран, уны батырыу сн отряд ойошторора бойоро бирелгн.

Уйар, уйар! Осо - ырыйы ю! Шулай а ти арара килерг, егеттре кндерерг крк.

Бола башында батшамы, асын казакмы, лл ябай алдатмы, офицермы - уныы мим тгел, - влре мим. Шуа кр ул йлгн ир - егетен оралландырып ата мендер л Ырымбур яына йнл, тик барып етмй. Юлда баранда асын амаров отряды менн осрашып берг ушылалар м Стрлетамаа штурм яап баып алалар. Гарнизон алдаттары баш ктреселр яына сыа. Гарнизон командиры майор Маршилов офицерары менн асып кит м фг барып ыйына. Тин был ушылма отряд фг килеп ет м уны амауа атнаша. Ошонда полковник чинын алан аранай Минзл яу усаына дйм еткселек итер сн ебрел. Был ятаы татар - башорттары Субы - Ме иле старшинаы Турай Ишлин яуа ктргн була, лкин кстре а икн. Декабре беренсе яртыында аранай батыр ике медн ашыу уышсы туплап лгр.Тап ошо ваытта Петр Федорович батша фарманы менн уа ярама Василий Торновты й ыбайлы казактары менн ебргн.

Торнов Василий Иванович Пугачевты аталы атаманы. Т менн бер уры халына ошап тормай, снки ул Иран кешее. Таы Персианинов тип т ндшлр. Ысын исеме - Влид. асандыр Рсйг сауа эше менн килгн булан ул, тик юлда карауандарын алмытар баып алып сир иткндр. Уларан асып рустар араына ыйынан. былары уны кслп христиана йлндергндр. Дербенев алмы командаында хемт иткн м яу башланыу менн Пугачев казактарына ушылан. Атаман Падуров полкына элгеп Ырымбур яны уыштарында ен ота уышсы итеп танытан м атаман чинын алып Минзлг килгн.

Тик ятманы ул, кс туплап алып Наайбк лен баып алды. Ундаы гарнизон йооонан да уянып лгр алманы, бирелде.

Хрби бурыс - Торнов отрядтары Бглм - Зй йнлешенд хркт итеп генерал Фрейман карателдрен юа сыарыра тейеш, аранай Моратов Минзлне амара м баып алыра, шунан у Каманы теп, Алабуаны амара м баып алыра!

Минзл ур ына й алаы м ныытылан л. Бейек брн ойма менн уратылан, ойма тышы буйлап ыу ебрелгн, ойманы тош - тош урынында туп урынлаштырып атырлы, мылты менн атыш алып барырлы оролмалары бар. Минзл ыуы л уылып аып тм аршылытар тыуыра. Эст - гарнизон, алдат казармалары, ике сирк.

ала амалды. Тге штурм 1773 йылды 23 декабренд булып уышы тамамланды. ала туптары йрлре, мылты пулялары штурмлаусылары кплп ыры, л эрген барып етерлек ммкинлек булманы. Ике кндн у ойошторолан штурмда аранайы башорт ыбайлыларынан торан айланма тркм емерелгн стена аша ала эсен теп ин алды, тик киск тиклем баран ылыс алышында егеттр иргйе, аланыылар тм кс килтереп амара самаланылар. Сигенерг м аланы ташлап кире китерг тура килде. Минзлне амап тороу дрт айа уылды, лкин уны ала алманылар. Алабуаны ла яулап алып булманы. Яылы шул: Зй асабаын баып алдылар.

1774 йылды башында, инуар, февраль айарында аранай Моратов отрядтары генерал - аншеф А. Бибиков менн энее Ю. Бибиковты ны оралланан, эре каратель командалары менн бер - нис брелешт булып, еелег дусар ител. аранай Моратов менн Василий Торнов отрядтары кс туплау сн Стрлетама яына йнл...

Урал аръяы башорттары ла Бгс батшаны хаттарын алас уыша башлайар. Ихтилалды ойоштороу эшен Ист провинцияы Мкте олоо старшинаы, Уложенный комиссия депутаты Б е р о л Ю н а е в улына алыра мжбр булды. Унан да абруйлыра таы кем бар у был ятара ? Императрицаны е менн осрашан, юары длт еткселре менн берг ултыран баша кеше ю!

Бик бошоноп айтты Брол Мск ятарынан. Депутаттар йыйылышып халы мнфтен ыай килгн закондар абул итерр, хкмт шул депутаттар аша эш итеп елелекте бтр буйынса эш итер,тип уйлаайны - бт уй - ышаныстары селпрм килде. Депутат булып йре ыай ятары ла булды: км - к бей батша менн д, хкмт азалары меннд осрашты. бей батша тигндре йш м матур дама икнен ке менн креп аптырай биреп т уйайны. Комиссияла оро бутаы бешерелр м бер етди арар а абул итмйенс таралышып бттлр. Тимк, Рсй аман да ике алыпта алыра телй - бына шуны яшы аланы Юнаев депутат.

айта - тормош элеккес дауам ит. Халыты кнкреше яшырыу тгел, аман насарая бара, яфа - золомдо сиге ю. айа барма - бер к трл ауыр тормош, а - зар, йбер - золом. Болооан келе бтнлй телгелнде Бролдо. Трк Мск хлдрен белешерг тип кн д халы кплп уа килер булды, уыра е крше илрг, таныш старшиналара сыып йлнде, осрашанда хкмт халы тураында бтнлй айыртмауын ат- ат тылыны. айта ене келе уйарынан арына алмайынса ыаланы. Йооо тндр ткре, йнен тыныслы таба алманы.

Старшиналы йг атаынан ксте Брола. Ул и белгндн бире атаы старшина булды, еллек яында булыуы менн абруй аанды. м балаын ва - тйк кен сн ген ыйырытыуы нмне. Бай йшнелр, кп мал аыранылар, иркен аландара олас ташлап бесн саптылар. ур м Блкй Кле буйары, ыылташ клене тир - яы мал сн, тирмлр ултыртып ййлп йшрг уай ерр.

балалара ййл - хррит. урыра малайара эйреп Брол балы тота, урман - тау ыырып емеш - елк йыя, мал араша йки кн буйына уйнай. Отор малайы атаы т с йыл Бктел уытты, шунан Мслим мрсен тапшыры. Мрс хужаы бделмыра ахун уымышлылыы менн тир - ята танылан шхес. Сыышы - алйот ырыуынан. Берол шкертк шул билдле булды: был ятара алйоттар кплп урынлашан икн, улар утылаан ауылдара кн итлр.

Уыу ни эн менн ойо аыуа ти: кн д аба, кн д ятлау, кн д абатлау, кн д яыу. Шулай а Бролды мейеенд уйылып алырай бер ваиа булып алды.

Я кндрене береенд Таныптан халыа билдле булан шхес Батырша мулла Мслимг килеп тшменме! Батырша сн ойошторолан мжлестрг, и отор шкерт булан сн, Беролды ла эйртте бделмыра ахун. Шундаы гмлре тылап Батыршаны ки дирле философ, трн белемле дин еле икнен инанды шкерт. Халы олу унаты йн - йг йртп, матур итеп уна итеп оатты. Кп нмлр онотолдо, Батыршаны: ,, азатлы егее улыыа, егее - еге дрр яламааы - кем ялаын,”- тигн ре Берол келен мгелекк инеп алды.

Йш ваыттар тте л китте, хер ул ил ааы булара старшина йгн тарта. Мскн айтас та ил тнд л тыныслы ю икнен иемлп йрн старшина. Трл шомло хбрр ишетел: айалыр сая егеттр баярарын тотоп лтергндр, айалыр ата атланып баш ктрерг ндселр йрй, имеш. алыта, Яйы йылаы буйында тхеттн тшрлгн батша Петр Федорович пй булан, ти. лмгн икн, тере, ти, атыны Екатеринан тхетте кире тартып алыр сн кс йыя икн. Ил ауыына илк аплап булмай, тир. Хбрр уйырандан - уйыра бары.

Тин трл хбррг асылы ингндй булды. Бер мл бер - бер артлы хаттар килеп тш башламаынмы ? Т батша исеменн яылан губернатор указы. Унда фетнселре батырыу сн ерлек алып барыу тураындаы яыу, тп фетнсе Пугачев м ул бер - нинд батша тгел, тигн хат. Икенсее - бар халыты яуа ндп яылан Петр III батша исеменн ебрелгн манифест. Яын ду - иштре, ааалдар менн кшлште, оло халынан да йшермне был аыары Брол. Кпселек халы яуа ктреле яында икнен инанды. Эйе, мктелр бер ле халы, улара ышаныра була, баша оло - илр хл - торош нисек икн ? И яын орашы Юламан ушаев старшина, шул яа юл тартты Берол.

- ине килереде кт - кт ктк булдым, - тип аршы алды Юламан дуын, - ем барайым тип нис ынтылдым, икебе бер - юлы юл йрк - аймылыш булыр, тип й тиренн сыышмайыра тором уы кндр. Хлдре нисек ?

- лег Аллаа шкр, Юламан ораш, имен - аубы, шуны и л телйем.

ымы эс -эс алынан хаттар эстлеге тураында алышыу, кш - тш ите башланды.

- Бе Уложенный комиссияа уйан наказдары Петр Федорович манифесында йыйна ына итеп йткн. Тик ен батша тгел тигндре аптырата. Ялан батша булып е л ялана сымаайы.

Юламан уты:

- Ми был аыы ны ышанан кешемде сапыны й буйынан килеп етеп, улыма тапшыры. Ул - Юлай Аналин, кренекле м аыллы кеше, Шайтан - Кй старшинаы. Улы Салауат батша хрттренд хемтт йрй икн, йш була ла балкауник булып киткн. Ярай, бе Петр батшаа ушылырбы, бей батшаа ант иткн старшиналар бег аршы алып сыалар, Брол ду, нишлрбе ? Губернатор указы ябай аы тгел бит! Бег ышанып эйрерр микн ? Таы инн баша ур абруй аанан халыты ктрерй ойоштороусы ла крмйем ле мин!

- Старшиналары кбее халы менн эйрерр тип уйлайым, - тип ен алып китте Брол, - хер бей батшаны кем икнен танынылар бит инде. Халы Ктне ялама, тип уйлайым.

- Ха - ха - ха, Екатеринаны - Кт, тип ебре тгелме ? Депутат булас, йт алаыдыр инде. Ярай, быныы уйын - клк сн ген йтелгн . Таы бер уй уйлап йрйм ле мин: Бгс кем ул, ысын батшамы, тгелме - бег араы, и миме Петр батша манифесы, бына шуны халыа уып ишеттер, яып тарата башлара крк. Кем халыты ялай, бе - шул ята булыра тейеш. Бына шулай, - тип ен осланы Юламан.

- Минес, трл булмаын сн халыа губернатор указын да, батша манифесын да бер юлы уыра крк. Бег, старшиналара, уйыбыы ки йте ярама. Халы араында трл бар: тарханы, байы, ярлыы, байошо, ураы, батыры. Кптре, барыбер, манифесты ялар, тип уйлайым. Херг губернатор указын тгн булып отрядтар ойоштора башлара крктер, снки бынан да уайлыра ваыт булмауы ммкин.

Ике ду урта тел табып, бер - береенн нт булып айырылыштылар. Уйлап осона сымаан уй - фекерр асылана тшкндй булды. Ду старшиналар менн йлшее депутат тн алды.

айтас та ял итеп торматан Берол атай, ырлы, алйыут олоы старшиналары менн йлшеп сыты, улар менн еел ген урта тел тапты. Ду - таныштары артабаны олотар менн йлшее трен алды. Был юыта эш етемс китте, буай. Уйлап йргн уй - фекерен тормоша ашыры. Мкте олоонда Туыа Тауабылов поход старшинаы еткселегенд й ыбайлынан торан отряд ойошторо. Старшиналары тенесен аманы, дйм еткселек итее тн алды.

Тик батша власыны Силбе администрацияында, кемдрер уйлаанса, алйоттар ултырмай шул, мер буйы шул эште несклектрен белгн, белм - иемлгн санауниктар етрлек. Улара ла трл хбрр етеп тора, сигналдар килеп тора.