Кинй Арыланов, аранай Моратов, Брол Юнаев 5 страница

Ст т тмне иртг кн генералды скре аланы ташлап китсге тураындаы яылы Грязнова билдле булды. Ул ти ген Силбене уратып алды. Генерал аланан сыыр юлды ауырлы менн яры, уа уыша - уыша, лек алдаттарын юлда алдыра - алдыра сигенерг тура килде. Сигенгн скре артынан тшп, бер тутауы тегелре ойроо менн алышып, ыуалап бары башорт атлылары. Бер кн Берол уышсылары генерал скрен урап алдына теп, тегелре у - аа менн аршы алды. Аптыраан де Колонг Екатеринбургка барыр юлынан тайпылып, ыуылан мал кеек арттан айыланып, Шадринскиа табан боролдо. Генералды тулы хурлытан уа ярама килеп еткн майор Жолобов командаы ына отары. Уны ны оралланан, ял итеп алан карателдре арманы булан, тик ылыс менн ген алан боласылары мылтытаран атып,ырып, туырып тте. Кп сир, орал дошман улына элкте. Таратылан баш ктреселре отрядтары Силбег арай сигенде, эрлеклселр менн аты м анлы брелештрг инде. Ист провинцияы яынан секунд - майор Гагринды скре Кле, ыштым заводтарына бреп инеп, артабан Силбег ынтылды. Иван Грязнов менн Берол отрядтарыны тп кстрен бер юлы ике фронтта уышыра тура килде. Был уыштара ны ашаан пугачевсылар, алан кстре алап алыу м ял ите масатында Сыбарклг арай сигенде. Берол Юнаев яусыларын артабаныра алып китеп, ял итеп хл йыйыр сн ара урман тпклн йшереп торо. Лкин ышы урманда, алдан ерлнгн торла булмайынса, айылайтып йн аырайы ? Ике тлек ял итте яугирр, аттарын ыра ултыран кбндрг ушып, туйындырылар, шунан кш оролар: артабан нишлрг ? Кндр йылынана тиклем таралышып торора булдылар атлылар. Ул - был була ала, осрашыу урыны - Байаы ауылы. Май башына тиклем бер ай самаы ваыт бар, шул кндр ял итеп, орал м аы - тлек йыйып, буласа брелештрг ерлнер сн р -кем илен, йн арай юл алды.

Шулай итеп, 1774 йылды башындаы Ист провинцияындаы м Силбе эргендге с айлы уыш ксл оралланан хкмт армияыны ваытлыса еее менн тамамланды. Шулай була ла баш ктреселре тп кстре тулыынса таралманы, аланып алды. Тулыынса утлы орал менн оралланан регулр армияа аршы кршее, ай - ай, еел тгел икн. Туптара, мылтытара аршы у - аа, ылыс менн барыра тура кил!

 

Блек

Башортостан - ут - ялын эсенд

 

Бгс батша еткселегендге кртиндр уышыны икенсе этабында, уны ут - ялыны 1774 йылды яына арай бт Башортостанды ялмап алды. Трл тбктр аранай Моратов, асын Самаров, нзфр Усаев, Василий Торнов, Иван Белобородов еткселегендге отрядтар - аллы хркт итте. гр тге этапта башлыса урындаы хрби кстрг аршы бара, икенсе этапта батша скррене кбен таяныптыр, хкмтк торо алып бооп ятан старшиналар, феодалдар, улары ярандары ыйыуланып китеп, хер инде ре отрядтар йыйып, баш ктреселр менн брелеш башлайар. Михельсон улары ,,партизандар“ тип атай. Бындай партизандар р тйкт тиерлек табылан. Башорттары башорттара аршы уышы бигерк т аяныс хл, батша ярандарына, лбитт, ыуаныслы кренеш. Тархан ырас Муллааев, млн, хкмтк торо булан бер тркм старшиналар менн умашып ур отряд тй, Бишораз ауылы эргендге алышта Пугачев атаманы Василий Торновты яралы м хле кй улар ула алыра иреш. Был турала Муллааев генерал - аншеф Бибикова 10 апрель кн хат яып ебр, 9 апрель кн генералды мрхм булып аланын ул аатан ына ишетеп бел.

Екатерина Икенсе хкмте пугачевсылары батырыу сн булан кст файаланыра тырыша. Шул у ваытта Башортостанды ендге язалау командалары ла эштрен ыыулата тш. Генерал - майор П. Голицынды корпусы удар кс тип анала.Ул 5 000 скре м 70 тубы менн Ырымбура яынлаша м генерал Бибиковты язалау отрядтары менн ушыла. 22 мартта Татищев ле янында пугачевсылар менн аты уыш була. Пугачев яынан 9 000 баш ктресе брелешт атнаша. Тел - нисек оралланан яусылары аарманлыына генерал Бибиковты ие киткн. уыш алты ст буйына бара м баш ктреселре еелее менн тамамлана. Пугачев ике ме ярым тире кешеен юалтан, 400 кеше сирг алынан.

Голицын менн Пугачев скррене осрашыуы 1 апрелд амар аласыы эргенд булып, аты брелеш м яусылары еелее менн менн тамамлана. Был юлы баш ктреселр яында 5 000 кеше булып, шуны 3 мее башорт була. Шуларан 400 яусы лк була, 3 000 тире уышсы сирг элг.

Пугачев, Кинй Арылановты кшен тотоп, алды 500 уышсыы менн Башортостана арай юл тарта. Бгс батшаны яынлаанын ишетеп урындаы халы яманыра уып киткн. Ти арала 10 000 скр йыйып алып кртиндр юлбашсыы апрелд жн - Петров заводын ала, Белорет аша сыып, май башында Магнит лен жм ойоштора, шунан у Троицк яына йнлгн. Бгс Лягушино ауылы янында Михельсонды язалау скре менн алышып, яусылары кп лшн юалтан м алды отряды менн китеп юалан.

Хер Михельсон скрен аршы Салауат батыр отрядтары сыан. 7 - 8 майа Эем заводы м санды йылаы буйында аты брелештр була. Михельсон Салауатты хрби оталыына ие киткн. Май ааында й йылаы буйында Салауат батыр Михельсонды корпусына жм ит, кперре яндыран. Шуа кр корпус йыланы кисеп сыа алмайынса тутап торора мжбр булан. Салауат кперре юлыы Михельсонды хрктен оаа тутатыр, тип фаразлай. Михельсон та менн оралын аттара алып, й белгн алдаттарын йртп йыла аша сыа. Сыыуын - сыа, лкин башорт батырыны скре, айы аралалыр, юа сыа ла уя. Батша армияы улары элп арай - таба алмай, айа юалыуын да белмй. Был ваытта Салауат дошман корпустан айырылып китеп, Бгс батша менн осрашыуа йнлгн була.

2 июнь кн Салауат Юлаев ене ме ярым кешенн торан отряды менн Пугачева барып ушыла. Мужиктар батшаыны ыуанысы сике була, снки май атарында у уны хле ауырлаша. Магнит эргенн ул Салауат хркт иткн яа арай ынтыла. Юл ыайы бер - нис тбкте ула тшр. Генерал де Колонгты скре, Михельсон корпусы менн алыша - алыша аты заводына кил, Салауата яынайыуын дауам ит. Кре, ушылыу ваыты м урыны алдан билдлнгн буландыр.

рге ыйы эргенд ктп тороп аршы алды Салауат Юлаев Пугачев скрен. ыбайлылары матур итеп смйш яап теелгн. Бгс ыбайлылары яынлап тутаас та башорттар юлбашсыы юрттырып килеп рапорт бире:

- Петр Федорович батша хрттре! ег ме ярым яусынан торан башорт ыбайлыларын алып килдем. Крште артабан дауам итерг ербе! абул итеп алыы скремде!

- абул иттем атлы скреде, полковник Салауат Юлаевич! Ме йш!-

Башорт батырын Пугачев ыуанысынан осалап алды, келе йомшап китте уны бындай шатлытан. Нисек шатланмайы инде ? скре ете артты, Емельян Пугачев таы ен кп генераллы батша итеп тойо.

Ер елкетеп ,, ур-ра-а “ тауыштары яырай.

Полковник Афанасий Перфильевбашорттары юлбашсыын Пугачевты атамандары менн таныштырып сыты:

- Базаргул Юнаев, фельмаршал, старшина.

- Юламан Кушаев, генерал, старшина.

- Кинзя Арсланов, баш полковник, старшина.

- Иван Белобородов, баш атаман, полковник.

- Алексей Дубровский, длт коллегияы секретары...

Ике яусыл скр осрашып берлшкнде иртген, йни 3 июнь кн Михельсон корпусы уалыра ерлнгнд, улара ме ярым яугирн торан Салауат ыбайлылыры ташланды. Алыштар ваытында Михельсон менн Пугачев км - к осрашты, корпус командиры са - са сирг элкмй ала - казактары килеп етеп урсылап лгрлр. уыш баылас та Михельсон корпусын ситкрк шылдырып уя. Ике кндн у пугачевсылар уны ыйы аръяынан табып алалар м таы жм итлр. Алыштан у ике я та ен еесе, тип анай. Пугачевсылар сн был уыш нтиже лл ни насар а булмаандыр, снки алыштан у кртиндр батшаы ене указы менн яы држлр тарата:

- Берол Юнаева фельмаршал држе бирел.

- Юлай Аналин бт Себер юлы башорттарыны атманы итеп билдлн.

- Юламан ушаев генерал итеп рлтел.

- Мортаа Йортауылов полковник држен ала.

- Салауат Юлаева бригадир држе (генерал - майор) бирел. Был турала ,, Салауат “ исемле халы йырында былай тип йтел:

 

Салауат нис йшенд,

Йшел амсат брке башында.

Буладир булан, ай, Салауат

Егерме л ике йшенд.

 

гр йыр рен ышана, 1774 йылды июнь айында Салауата ни бары 22 йш тулан булып сыа.

Артабан Пугачевты тп кстре Башортостан аша Казана юл тотан. Алдан тшкн Салауат Юлаев менн Белобородов отрядтары тп кстр килеп еткнсе Уса ныытмаын амауа тотандар. Тп кстре бер тутауы жм итее араында Уса гарнизоны оа ваыт аршы тора алмаан м 21 июнд орал ала. Ошо алыштары береенд Салауат яралана, лкин сафта ала.

Усаны баып аландан у Бгс батша барлы башорт старшиналарын йрен айтарып ебргн, е ур булмаан тркм менн Волга яына арай юлланан. Тп кстре менн юл ыайы Ижевск, Воткинск заводтарын ала. Ике стлек брелештн у Казана ин, бары тик ны ныытылан кремль ген ула элкмй ала. Бай атлам кешелре м ала скре кремль ныытмаы эсен инеп, биклнеп отола.

Пугачевты артынан тшкн Михельсон Казана килеп ет м ала эргенд уыш ыып кит. с тапыр брелешкндн у Пугачев сиген м Волга аша сыып китерг мжбр була.

Шулай итеп, ихтилалды икенсе этабы ошоно менн тамамлана. Брелештр башлыса башорт ерренд бара м ене килеге менн хкмт еткселрен, батша м уны чиновниктарын ны урыуа тшр.

Шуа кр л был ятара кп анлы, ксл оралланан регуляр хрби кстр, язалау командалары ашыыс решт ташлана.

Пугачев Волга аръяында йылдам хркт итеп Саранск, Саратов, Пенза кеек эре алалары ала. Ярлы халы баш ктреселре шатланып аршы ала, скрен ур телк менн ушыла. Был хл Россияны к губернияларындаы юары атламды урыуа тшр, хатта уны Мск л ктлр.

Лкин ихтилал был юлы релег табан бара. Бгс Мск юлын алдырып, Волга буйлап тбнг, Рсй сиген яынлара тырыша. Пугачевты батша армияы скрре амай башлай. уы хл иткес уыш 25 августа була. Черный Яр ауылы янында Михельсон менн уы брелешт Пугачев еел.

Ошондай шарттара меррен алап алыу уйы менн янып, тотоландан у йомшаыра язаа ип тотоп, ,,императоры“ яын крштштре уны армия генералдарына тотоп тапшырыра йшертен йртлр. Был эш юлбашсыны и ышанан казагы, хрби коллегияы судьяы ИванТворогов еткселегенд башарыла.

Пугачевты Мскг килтереп нисек язалауары тураында яыуы крге ютыр, кре, снки был турала китаптара, тарихи монографиялара, битт кп тапырар яылан.

Халы ихтилалыны снс этабында Салауат Юлаевты хрби таланты айырыуса ны иел. Был осора хкмт скре айырыуса анылы крт. Шулай а баш ктреселр кг тиклем крште дауам итлр. Хер инде Салауат Юлаев Башортостанды тнъя яртыында бт баш ктреселре берн - бер тп юлбашсыы булып кит.

1774 йылды кнд боласылары и ур отряды тик Салауат улы атында ына була. Шуа кр хкмт м ф провинцияы хкимите борсолоуарын йшермгн, тиерк хрби саралар креп, улары юа сыарыра тырышан. Бындай масатты йтерк тр сн м Салауатты отрядын ыйратыр сн фнн подполковник Рылеевты кп анлы язалау командаы боласылар яына юл тота. Башорт юлбашсыыны авангард тркм 18 сентябр Тимошкино ауылы янында башорт атлылары командаа кинт кен ташланып тегелр олоара ыы - зыы тыуыралар. 22 сентябр Нура ауылы эргенд Салауат батыры с мелп яусы тшкил иткн тп кстре язалау командаына жм ит. Кн буйы баран был уышта кп ан ойолан, ике я та сигенерг уйламаан. Баш ктреселр 400 - г яын яусыын юалтан. Артиллерия м мылтыты ксл уты араында баш ктреселр Елдк лен сигенлр, артабан Юлай Аналина барып ушылыу масаты менн атау - заводына йнллр. Хер, Пугачев юта, властар сн Салауат Юлаев и урыныс боласыа йлнгн м ул Рсй тненд апыл ына сыарып ташлай алматай энлй снселеп торан.

Ноябрь ааында Салауат батыр уы алыша сыа. Был юлы ла ул генерал Фрейманды ун мелек корпусына е башлап жм ит. Лкин кстр м орал нисбте тиге булмау араында алыш баш ктреселре еелее менн тамамланан. Ошо осора язалау отрядтары менн бт Башортостан тула. Бындай шарттара, лбитт, крште артабан дауам итерлек ммкинлек алмаан. Шуа кр Салауат батыр киле йылды яына тиклем отрядын таратып торора була. е аа далаларына китеп, яыын кире айтып крште дауам итерг нит тотан. Лкин был уй тормоша ашмай алан, снки Миндш ауылы янында Салауатты м уны дрт яуашын ,,торо“ мишр старшинаы Мсин бдеслмов отряды менн ыуыра тш. Шуныы билдле: ихтилал ялыны рел башлаан осора властара Мсин кеек мкй старшиналар ем ярам ит башлаан. Шулары берее ырас Муллааев нзфре сир итеп алыра иреш. Был эше сн Йшерен Комиссия башлыы уа й ум аса бир м миал таа. ырас старшина Салауатты м аранайы тотоп бирерг влп айтып кит.

Ихтилал башланан ваытта с мелек отряды менн Пугачева ушылан Анабай Мыраолов хер килеп Салауатты эрлеклй башлай. Шрип ыйыов, олой Балтасов отрядтары баш ктреселрг аршы аяуы крш аса.

Кем у ул олой Балтасов ? Ул - башорт тарханы, кренекле шхес, йшгн урыны - Балтас ауылы. Оа йылдар ( 1759 - 1780 ) ыр Танып олоо старшинаы булып эшлй, Пруссия походында атнаша, Юлай Аналин менн берглп Польша конфедераттарына аршы крш. Ихтилал уында каратель булып, язалау командаы етксее булара таныла.

Юлай Аналин, тормошто кп ялап кргн м белгн лкн йштрге кеше булара, кс нисбтене нисек греп барыуын бик йбт и. Шуа кр, кстр бизмнене язалаусылар яына ауышыуын креп, баш алыра арар ит. асын амаровты нде араында килеп сыа был эш. Пугачев полковнигы асын амаров баш алыра ндп Юлай аайына бер - нис тапыр килеп кит, коллежский советник Иван Тимашева барыра гтлй. 11 октябрь кн Юлай Аналин таы биш старшина менн берлект Тимашева килеп баш ала. Тимашев - хрби кеше тгел, Рсй армияына аы - тлек, аттара фураж ташып тьмин итесе сауагр. Ылауарын алау сн ул атында йн ашыуыра алдатты эсен алан хрби кс тота. Шулай а баш ктреселрг аршы кршт атнашмай, ябай халыа яуызлы ылмайса йомша ммл була. Уны йомша келле кеше икнен белеп уа баш алыра генерал Юламан ушаев, полковник асын амаров, бригадир аранай Моратов кил. Тимашев улары абул ит, ула алмай, ирекле йрт м эшенд ярамсылар итеп уллана.

Юлай Аналин Тимашевты йомошон тп, бер - нис старшина менн атау - Иван заводына аттар менн аы - тлек ташый башлай, ен ярлыарар тип уйлай. Тап ошо ваытта Салауат Юлаев ошо заводты амауа тотан була.

Салауат батыры карателдр менн уы аты алышы 1774 йылды ноябренд атау - Иван заводы эргенд булды. Алыш Салауат тркмн крен алды, аттар а ны йонсоно. Был алышта ла завод эсендгелр бирелмне. Тик шуныы ыуаныслы: отрядтаылары ырылыуына юл уйманылар, а хркт иттелр, шулай а бер - нис уышсы баштарын алды.

Салауат Юлаев отрядын урман ситен тее. т креп тора: ир - егеттр хлдн тайан, кейем - алым тетелеп бткн.

Салауат башланы:

- Аай - эне, егеттр! Итибар менн мине тылаы! урыу белмй алышаныыы, айбарланып жм икнегее белм, креп йрйм. Лкин бында ее матара тип йыйынманым, артабан нишлрг, ниндй арар абул итк - др булыр - ошо мсьл буйынса кш итерг йыйым. Бына ошо мсьл беренсел булып алты. Креп тораыы: утар атылып бтт, булан туптар сафтан сыты, дары м патрондар бик а ына алды. Шуны ла белм: завода таы бер ынтыла - ул бееке. Ундаылар а ны арыан, йрлрен атып бткндр, патрондары ла самалы булыра тейеш. е, яугирар, ми тулыынса ышанаыымы ?