Брйн олоо старшинаы Тркмн Йнсйетов

 

Башорт яу башлытары араында Пугачев полковнигы булан Брйн олоо старшинаы Тркмн Йнсйетовта бар.

Уны язаа элкмй алыу сббе ябай ына булды: ул тотолманы. Старшинаны ихтилалда атнашыуын аршы я белмне л, имне л. Шулай а йщгн тйген алмаштырыра булды ул, ялан яын ташлап, Ураа йылаы буйына килеп урынлашты.

Брйн олооно йортауай старшинаы Тркмн Йнсйетов Ураа йылаы буйына ксеп ултырып др эшлне, кре. Бындаы тбитте матурлыы. уны иллеге м байлыы киттрге кеек. Малайары йрол, Инол, ерол, йн игектр Туран менн Йомаол бер сыып китлр - айта белмйр. й тиренд шп йгерерг эшкинмгн кесерк малайар Яманол устыы Яманары менн тороп алалар, ошонда ына уйнайар, снки улары аалары ,, ойро итеп таып “ йрг инарар. 1760 йылды яында Темстн был яа ксеп килде Тркмн старшина. Уа йлнеп айырым донъя кткн улдары Кинйбулат менн Тулыбай эйре. Улар артынса бт йй м к буйы баша аиллр ксенде. Яы урына урынлашыу менн бте л тлш эсен сумды. И беренсе бурыс: ыш етм элек й тп бтп инеп лгррг крк. Унан у да ле бихисап тлш эштре ала. арай, аласы, мунса ултыртыра, урам, крт - ураны айау менн уратып алыра крк. Ксеп килеселр араында Блбй йене Этол, Дртйл, рмнкй ауылдарында йшп киткндр бар. Ырыуары - Брйн, ырыуаштар, тимк. Был тирлге ерр - Брйн ырыуыныы. Яында ына Ирндек тауы, артабанда йырара йырланан Урал тауары. Тауара айын, араас, араай, йк, имн, уа, йыла, шыршы аастары грлп . А шыршы ла бар был ятара, тик иргерк осрай. Туайлытары тал, тирк аплаан , алы урындар ара ерек, муйыл, араат,урай елге менн тулан.

лндре, ссклре ниндйе ген ю, дймлп анаанда тау лндрен д, дала ыланын да, болон ссклрен д осратаы! Тау битлренд бейегерк лндр : йылан тамыр, ымылы, а сск, ыролас, балтыран, хатта эт табаны лне л ки таралан.

Ва йылалар кп бында, и урыы - Яйы йылаы. Уны аръяында - бйк аа - ыпса далаы.

- ай, мер тигне аан ыу кеек, имй алаы - т л кит, - тип атыны Бибинисаа ушты старшина, - яыра ына ксеп килгн ыма инек ун йыл ваыт теп т киткн икн!

- мер терг тейеш инде, бер к Хоай аулытан айырмаын, - тип яуапланы Бибиниса, - ксенгн йылы тирмлр ген ултыра ине, хер инде, Аллаа шкр, 39 аил ауылыбыа матур итеп йшй. Туанлашып та бттк инде. йткндй, быйыл я лл ирт килерг уйлай инде, йомадил л ( март уртаы ) башланыу менн бик ыыу иретеп алып китте.

- Мин д шуа жплнеп йрп ятам ле.

Ысынлап та 1770 йылды яы иртрк килде Урал аръяына. Ураа ыуыны шашып аыуы ти тте, лндр морон тртт, тау умырзаяы битлре бирг кереште.

Тркмн старшина ййлг иртрк ксерг арар итте, т барып арап килде, малдарын оатып ебре, шунан ксене лмте башланды. Старшинаны ййле Крктау шишмене ана йылаына ойан урынында, Бетер йылаынан артабан.

Ксенеп бер а тын алыуа сапын килеп етте, Ырымбур губернаторы яан хатты тапшыры ул. Хатта былай тип яылан: ,, Ана - ун кндн у ег Лепехин фамилиялы академик килск. Матур итеп аршы алыы, рф - ттреге менн нылап таныштырыы. Ололап оатыы! “

Был тирл и эре м и бай феодалдар ибенд йргн Тркмн старшина нисек инде олу унаты юары кимлд абул итмен! лбитт, матур итеп абул итер м оатыр!

ерлек эше ааалдар менн кшлшен башланды. лбитт, ота урайсылар, умысылар, халы йырарын башарыусы йырсылар, обайырсы- ссндр крк. Был бер, икенсенн, унаа м уны оатып йрселрг айырым тирм ерл мотла. Был юыта уйлаырап алыу крктер, блки, хрби палатка ултыртыу уайлыра булыр! лл тирмне ярата, лл ю. Ашатып - эсере бер - ниндй тотарлы булма: бында аы - тлек етерлек, тик Верхнеуральскиг йки Орскиг араы артынан ебрерг крк буласа!

ммен д башынан ат - ат ткреп йрй Тркмн старшина. Мшт тл инде, айылай ите - хл ю, унаты абул итерг крк барыбер. Икенсе ятан ыуанып та уя: бындай олу унаты Йнсйетовты ййлен уылыуы уа тик абруй ына тй тгелме ? Бигерк т власть башында тороусы санауниктар нт алыр, йомош тш, блки, тиерк хл итерр. академик бер е ген йрм, лбитт, эйрсендрен д ипк алыра крк булыр. Уны ниндй кеше икне Тркмнг билдле тгел ле, мм уна иткн осора уны йш кеше булыуы, ябай аилнн сыыуы, шулай а тырышып - тырмашып уып алим булып еп етее старшинаны ны жпк алдырайны.

Ысынлап та уры алимы м натуралисы. Санкт - Петербургты Фндр академияыны академигы Иван Иванович Лепехин ябай алдат аиленд тыуып . мер баый Санкт - Петербургта йшй м эшлй. Башалала академия университетында уып юары белем алды. Уыуын артабан дауам итте: Страсбург университетын тамамлап медицина докторы држен диссертация яланы.

Утыа бына - бына ая баыра торан академикты Башортостан менн ыыыныуы уйламаандан килеп сыты. Академияла эшлсе бер хемткр пкен ыуы тейереп ауырып кит, бер - ниндй дарыу ярам итмй хртй башлай. Кемдедер кше буйынса Башортостана барып ымы менн дауалана м ауыа. Шул ауыып айтас, ауы ыуы ороп, ундаы тбитте матурлыын, флора м фаунаыны байлыын, халыны енслекле тормош менн йшен ураан айын матап йлне. Ошо арала Лепехинды ыыыныуы артандан - арта бары. Трк был ил тураында фнни журналдара яылан уры - уры млмттр менн таныша бары, шунан кре менн кре килде. Ике ййе Башортостанда ткре. Тбите, халы тормошо, медицина торошо менн ыыынды, ауырыуары абул итте м дауаланы. снс тапыр сйхтк 1768 йылды кнд сыты м Петр Иванович Рычковты ен, ул йшгн Спасск ауылына килеп тшт. Петр Иванович менн ыш буйы хатлашып сыайны йш алим, бер хатында килерг рхст ораны. Яуап хатында Рычков Лепехина йй башына арай килерг тдим итте. Килер алдынан Рычковты ,, Ырымбур губернияы топографияы “ исемле монографияын ентеклп уып сыты ул, журналдаран Ырымбур тарихына аылан млмттр менн танышты.

Лепехинды жплнгне шул: Рычков алим д, яыусы ла тгел, тик длт хемтсее ген, ниндй эштр башара! Тжрибле алим тип уйлары!

Петр Рычков малай саында сауагр атаы менн берг йрп голланд, немец, франсуз телдрен йрн. Атаы уны бухгалтерлыа уыта. Бер - нис телд иркен йлшкн 21 йшлек бухгалтер егетте Сенатты обер - секретары Кириллов бер ваыт креп ала м Санкт - Петербург таможняына бухгалтер м тржемсе итеп эшк ала. 1734 йылда Ырымбур экспедицияыны етксее Рычков Лепехинды е менн берг алып кит. Бында ул бухгалтер хемтен тй. башорт, татар телен йрнеп алып тылмас ролен д тп йрй.

Рычков академикты йылы абул итте. Юлда оатып йр сн вахмистр Василий Кривцов менн марыуа тоомонан булан Айытолды беркетте. Икее л башорт теленд йлш беллр.

Иван Иванович сйхтте яын - тирлге рудниктар менн танышыуан башланы, алебастр тауарына бары, урында кн лндре лглрен йыйы, халы медицинаы менн ыыынды. Ябай халыты тормош - кнкреше менн ыыынды, рф - ттрен яып алды. Яыландары тртипк килтерер сн айтып китте м 1770 йылды яы башланыу менн таы Башортостана ынтылды.

Был юлы фнни сйхтте академик Табын аласыынан башланы. Бында то сыарыу эше менн шллнлр икн. Бындаы еррг Балахон сауагре Иван Утятников тулы хужа. Ул Табындан биш сарым ситтрк ятан ,,Вознесенская“ тип аталан ныытма тп алан м тоан кп табыштар алып иркен йшп ята. Академик то ятылытарын араны.

алим Ауыразы менн Инйр йылалары арауыында, арманай ауылында булды, башорттары милли кейемдре менн ыыынды. Юл буйында трл рудалары тикшере, алебастр ятылытарын билдлне, ммерйлр менн танышты. Солтанол ауылы эргенд урындаы халы ,,ымала” тип атаан гудрона тип булды. Урал ырттары аша тшп Твердышев менн Мясниковты баыр ирете заводын арап сыты. отолоужа ауылында абантуйа тап килде, байрамда башынан - ааына тиклем атнашты, рф- ттре, ярыш тррен м тртиптрен яып алды. Воскресенский баыр ирете заводына, артабан Йылайыр йылаы ярында урынлашан Преображенский баыр ирете заводына тутап китте. Артабаны маршрут: ыыл Мсет ауылы - Вознесенский баыр ирете заводы - Шлгн - таш ммерйе. Ммерйне ентеклп тикшереп сыты, ,,Йылысыан“ кленд йыуынып алды. Артабан Кананикольск заводына арай юл тотто, заводты арап сыты. Ял итеп аландан у кнсыыша арай тартып армыт - армыт Урал тауары аша Брйн олоо старшинаы Таулыайы ауылына килеп етеп йоланылар. Икенсе кн Сапсал ямы м ошо у исемле йыла аша сыып Тала клен килделр. Ошонда Брагин менн бйле ваиалары ишетеп уйын дфтрен яып уйы. Юлсылар Илеш старшинаны ййлен уылып бер а ял иттелр, бында бер ааалды ерл атнашып, Лепехин кргндрен аыа теркй бары.

Тркмн старшинаны ййлен барыр юлды белгн оатыусылар крк булды. Лепехинды оатыра Илеш старшина менн Сураш батыр риза булды.

Сураш батыры ткн ихтилалда атнашыуын ишеткн Лепехин юлда батыр менн гмлшеп алыра форсат тапты:

- айы ер кн ите, батыр ?

- Мин емде исемем менн йртлгн Сураш ауылында йшйем, Ирндек буйында урынлашан ул, хер ййлбе, - тип яуапланы Сураш.

- Брагин кемде улынан лк булды ?

- Мине у тейе уа. Хоайбире менн икебе бер юлы у сойоротайны, уныы - кмне тиште, минеке - тейе, ке бглп тшт шунда у.

- е айан - айа аттыы ?

- Ирндек тауы яынан атты. Тау мастеры кмл балы тотоп ултыра ине.

- Шунан ?

- Шунан ни Ялан Этол менн Хоайбире яраы кмне ыуа тшрп Брагина барып еттелр м лее тураында ишара яанылар. Кен ер уйынына тыты.

- Нисек язанан отола алды, Сураш мргн, - тип ыыынды академик, - карателдр бик ти килеп еткндр бит ?

- Бе ааалдар кшен тотоп шул кн к аа далаларына арай елдек. Китер алдынан Сапсал ямын баып алып клн ккк осоро...

- Килеп еттек, хрмтле Иван Иванович, килеп еттек, - тип ысырып ебре алда юл ярып баран старшина Илеш Назаров, - ан-а-а, аланда Тркмн дуты тирмлре крен!

Лепехин ала, алана кен алды. Кка алан, ке яуын алырай, жйеп матур, трл ссклр менн билгндй крен, натюрморттары ары торон! Урман башланан алан ситенд а, оро, таы лл ниндй ттрн торан тирмлр теелеп ултыран.

Эйрлнгн аттары кплп тороуы академикты келен тыныылаандай булды. Ни сн бында кплп йыйыландар ? лл берйене вафатымы ?

- ее аршылара тир - ятан халы йыйылан, - тип аартты Илеш старшина Лепехинды тынысылананын иеп.

Алан ситенд арауылда торан малайар кем - уаран ысырышып алып киттелр:

- Киллр, киллр! Аттары кренде!

Тркмн старшина, бер - нис кешеен эйртеп, етеп килгн унатара аршы шп итеп атланы. унатар тутап аттарынан тштлр. Ике уллап крешешеп сыандан у, кргсе шул урында у, килеселре се ымы менн ыйлай башланы. Старшина Лепехина улы менн сетлге ымыы тотторо:

- Рхим итеге, хрмтле унатар! Хрмтле Иван Иванович ле йнптре! Ткл аятарыы менн! Т ымыан ауы итеге! Бе хрмтте башы шулай.

- Рхмт, хрмтле старшина! ымыыы ткер икн, хмер йотандай булдым! Эсемде айылай ны яндырып алып китте! Булды, ярай.

-Булас, йге, ала теге! йге, мине арттан!

Бте л абаланмай ына алан трен арай ыбырланылар. Илеш старшина Тркмнг тигелнде л:

- ораш! ин лл асан у уна абул итерг ерлнеп бткнедер инде, - тип йылмайы.

- ебес ерлндек, буай.

- Хмер алдырыымы ?

- Алдыры, лбитт, крк булырмы, юмы - уныын белмйем. йткндй, алим менгн ат инекен ошай, биреп торомо лл ?

- Ю, ораш, бирмнем, - тип яуапланы Илеш, - блк иттем оялыштан. Лепехин ле йнптрен йнле итеп аршы ала алманы, й иркенлп ый - хрмт кртеп булманы, мшттр кбйе л китте. Арабыа и лкн аналан ааалыбы Слймн арт леп алды. Йыназаа йыйылышып доаын уый башлауа унатарыбы килде л тшт. Бе бушаансы ктп ултырып торолар. Шул арала академик нимлер яып та ултыры, грг оатыу тртиптрен орашты, бабайар менн йлшеп т лгр. Ааыра уна итйек тик - юлсылар абалана. Оялыштан ат блк итеп келемде тынысландырым.

К крем ер теп тирмлрг килеп еттелр. Олу уна менн оатыусылары сн ййл хужаы поход палаткаы ерле уай кре. Лепехин, вахмистр м тржемсе шунда инеп урынлаштылар. Оата килесе башорттар крше тирмг индерелде.

Аттар тышалды, унатара кейемдрен алмаштырып бит - ул йыуып алыуа ваыт бирелде. Ошонан у Тркмн инеп мжлес ороуа Лепехиндан рхст ораны.

-е нисек телйеге, шулай була инде, бе - хужаны ишге, - тип йылмайы академик м старшинаны кейемен к ташланы. Йнсйетовты башында бай бикле ялтыр тбтй, тнд йылылдап торан камзул, аяында йомша сары. Биленд тик ур танатаналара ына таып йрр бай бикле, алтын ырлы мр - билбау. Академик бындай мре кргне ю ле. Уны башы- кмштн, ситтре алтынлатылан биктр менн тулан. Билбауы уратаы гел аыл таштаран тора. Лепехин тмне, тржемсее аша бер - нис орау бире:

- Был билбау нисек тип атала ?

мр уны исеме, уны тик байар ына билен таа ала, снки бик иммтле билбау. мре шп арымаа йки ике гег алмаштырыра ммкин.

- Русса нисек тржем ител ?

- Кушак тип йтел ул.

- Кушакта агат, бирюза, сердоликты таныным, башортса нисек аталалар ?

- Агатты тржемен белмйем, - тип яуап бире ййл хужаы, - сердолик - аы, бирюза - фирз була.

- Итекк тартым ая кейеме нисек атала?

- Сары уны исеме. Башы - ат тиреенн, уысы - бутауан тора.

Академик ишеткндрен аыа теркй бары.

Бына саырылан башорттар палаткаа инеп урынлаша башланылар. Ййл хужаы академикты и тпк ултыртты, е уны у яынан, устыы жн ул яынан урын алдылар. Артабан вахмистр, тржемсе м баша унатар урынларын белеп урынлаштылар. Рус унатары баштан у хмерн баш тарттылар, академик уны ултыртмаа ушты. аландарын бал менн ыйлай башланылар.

Вахмистр е алып килгн кмшкне кстнс булара тдим иткйне, рустаран да, башорттаран да эсесе булманы, уны вахмистр е эсте м мжлес тамамланма элек мйшк шылып барып ятып трн йооа талды.

Эйе, хмер эсесе булманы, лкин бал эсе ыыу бары, уны артынан ымыа сират етте, - ара иркенерк йлшер, клшр йышайы.

Мжлесте ыа башлаан мленд урай м умы тотан музыканттар килеп инде. Йыраусы урай моона ушылып ,,Буранбай“ йырын уы.

 

Таба та ына таба, ай а аы

Буранбайы яан хаттары.

Шул хаттары алып уып арап

Зар илайар ауыл арттары...

 

Палаткала тынлы урынлашты. Мо келдре елкендере, аыша батыры, уйландыры. Ошонан у йнлерк кйр китте, шаян йырар башарылды, бейе кйрен д онотманылар. Тржемсе академикка урайы - чебызга, умыы - варган тип тржем яаны. Музыканттар уйнап сыыуа алтмыш тирендге ааал ене вокал оталытарын кртте. Ул Алдар, арааал, Килмк, Салауат батыр тураында йырланы, амалап ебре. Йыраусы батырары нисек уышандарын, яра аландарын, леп аландарын хркттр менн ота итеп кртте. Бына ул,, ара юра “ йырына ксте. Мооу йн шатлылы сырайар унды. ,, айт, ара юра” тигн урынында тылаусылар дрр ушылып киттелр, бейег тш башланылар. Ултырып алан бер ат сапанды, трл ош айрауын ота итеп ыырып академикты ны жпк алдыры.

Мжлес у атышыу менн тамамланды. Барыы ла алан ситен йыйылды. Т тая снсеп уа алама бер тбтй элделр, сп булды инде. Телк белдереселр ыбай елеп баранда шуа тбп аттылар. атнашандары кбее спк тейер алды.

Бына бер егет сп урынына е торо. Уа тбп ике усы алмашлап ата башланы. Егет утаран ялтарып лгрп торо, уа бер у та теймне - бына шул Иван Ивановичты таы ны аптыратты. араы тшг мжлес тамамланды.

Иртге кн Лепехин урманды, яын - тирлге тблре ыырып сыты, ниер яы, таш лглрен алып алды.

Тулы кн буйына Тркмн старшинанан Брйн ырыуы тарихын йлтте м тржемсе ярамында арыуы млмтте яып алды академик.

- Брйндр кп анлы м бороно ырыуаран анала, - тип йлп алып китте Йнсйетов м аыарын утара башланы. - лбитт, бер брйн ырыуы ына башортто булмышын, тарихын саылдырмай. Был ырыуан баша медр, табындар, юрматылар, ыпсатар, ргндр, тгерр, тамъяндар, табындар, атайар, аршындар, йлдктр, рйр, йнйр, йлелр, йыландар, ырыар, бллр, таар, ирктр, урандар, йнлр бар.

Халыбыы бороно тарихын ентекле йрне сн бер - ниндй яма млмт ю. Башорт шжрлре бар а ул, Брйн ырыуынын шжрлре л бар, лкин улар боронора осоро эсен алмаандар. Таы рийттр, йыр - обайырар аланан. Улара ысынбарлы саыла, улара ышаныс менн арара крк, ,, кит ул “ тип ул елтрг ярамай.

Брйндре Монаш, Ямаш, Нуай - Брйн, Байулы - Брйн тигн бленеш ырыуары яшы билдле, снки улар бик ки таралан булан. Ырыуаштарыбы ниге Аиелде рге аымынан башлап,кнъяа Яйы буйына тиклем йшгн.айы берр брйндр айандыр ситтн килеп урынлашан, тир. Др тгел улайтып йте. билбе ттормош ваы тынан башлап ошо ерр йрлгн, мал ыуалап Яйы аръяына ла барып сыан. Бее эраны башында улары кпселек лш трктре бер ырыуына эйреп Урта Азияа кс. Ошонда ,,Трк аанаты “ исемле длт эсен инеп улар трктр менн берг Иран билмлрен баып ингн. Был длт тутауы уыш алып бара торас, ййелеп кит, Тымы океандан алып Кнбайыш Себерг тиклем уыла, аастан, урта Азия еррен эсен ала. И беренсе аан Бумын булан, уны бер туан устыы Истеми Кнъя Уралды баып алып Оло Иелг (Волга) тиклем барып ет. Тнъя Кавказды, ырымды, ара диге буйын буйондорандан у, Трк аанаты ике лшк - Кнбайыш м Кнсыыш ааната блен. Истеми аан ене арайын ырыстандаы Чуй йылаы буйындаы Чуяб алаына урынлаштыра. Ул бт асыларын брйндр араынан айлап ала, снки аан улары тркире барлыа килтересе ундара яыныра тора, тип анаан.”

- ,, Бурджан “ этнонимыны мне нм алата икн ? - Академик бындай орауы бая у бирерг уйлап ултыра ине.

- Бурджан ене мне асы тгел, шуа трлс алатып арайар. Тркис ,, джан “ башортса ,, йн “ тигнде алата. Йн ул бт тереклекте, шул эстн кешене тере итесе Хоай Тлне нуры. монголса ,, джан “ - кеше, бил , халы тигнде алата. ,, Бур “ тигн лшн мне шулай у асы тгел. Иран теленд ,, бурдан “ ур, бйк тигнде алата. Блки, ,, бурджан “ атамаы - ур бил, бйк халы тигнде алаталыр. Был бер, икенсенн ырыуы исемен Брйн бей менн д бйлйр.

Бер рийтт йтелгнс, Брйн бейе бер улы - араалпа. Ошо улы Арал дигее буйында тйк оран, ул ваытта диге исеме булан ле. араалпаты ике улы - Урал менн Арал - шунда тыуып - еп ир етлр. Бер - нис йыл ороло була бында, мал кплп л. Урал устыына тнъяа, тауар илен барып тйклнйек, тип тдим яай, лкин Арал тыламай тйгенд ала. Урал бейекелр ксенеп китлр м Ы, Оло м Кесе Кинель, Дим йылалары буйына урынлашалар. Монголдары ыымы араында ,,Таш билбау“ тауарыны аръяына кнъяа арай барып ыйынандар. Аиел, Яйы, амар, Таналы буйарына тйклнгндр. Ошонан у Таш билбау тауарын Урал бей хрмтен Урал тауары, тип атап йрт башлайар.

Яы урында, таулы - урманлы ерр, улар малсылы менн элеккес иркенлп шллн алмаан. Шуа кр айы берре Урал аръяындаы далалары иткн. Урман - тауара йшгндре малсылытан баша унарсылы, урмансылы менн шллн башлай. йре блкй ген итеп аастан тйр.

- Тимк, брйндр, ммн башорттар игенселек менн ул ваыттара шллнмгн ? Шулаймы ?

- Ю, был др тгел. Тап ХIII быуатта, Дште ыпса длте осоронда, ыпсатары йоонтоо араында брйн башорттары игенселекте крклеген алап, йрнеп, тшнп иген иг башлайар. Иген иккн брйндр ксенен тутамаан. Иген баыуарына к - ола булып тороу сн бер - нис аилне ауылда алдырандар.

Малдар ни тибенд йргндр. Аттар артынан ыйыр малы, шунан ары - кз тшкн. Йш мал - тыуар ына тибенг сымаан. Улар абарара м м айау менн кртлнгн крт - уралара аралан. Улары сн, лбитт, етерлек бесн ерлнгн. Кемде абары йбт ныытылмаан улар ыйыр быаулаа йки ары брсл яы тыуан мал балаын тге ртт й арап, ныынас ына крт - ураа сыарандар.

Баша ырыуар кеек брйндр кн йылыныу менн ййлрг кскн, унда кейе менн ныытылан тирмлр, айы берр ыуыштара йшгн. - Старшина, фекерен туплар сн, тынып алды. Шул арала Лепехин таы орау биреп лгр:

- ыра улай оа йшгн башорттар ул- аяын йыуып тора ла - мунса тшмгндрер бит ? Кем ыра улара мунса алып ултыртын ?

Тркмн старшина шунда у яуап тотто:

- Фекер лгндй булайны - хер яланды, Аллаа шкр! Хрмтле, Иван Иванович ле йнптре! Кп кеше тап еес уйлай, снки бее халыты тормошон ситтн ген арап фекер йртлр. Мунсалар булан! Ййлр ыуыш мунсалар ултыртандар, йома айын йыуынандар. Ни сндр был турала яан кеше ютыр, белмйем. Т ыуыш орандар, тирелр менн нылап япандар. Уртаына йоротай трк йыла таштарын йп аландар м ыуышты башындаы тишекте асып таш атына ут яандар, релгс - япандар. Мунса тшкн ваытта таштара ыу ибеп бо сыарандар м сабынандар. ним менн туланандар ? Брйндр борондан малсылы менн шллнгс, кберк ттн яалан аытар - орот, эремсек, ымы, айран .б. менн туланан. Ит улланыу ййен - ышын берй булан. Кем ййгеен мал уя, шул артыын теск башалара таратан. тегелр сиратында мал уйан ваытында кире айтарандар. Бе хер шулай эшлйбе. Ашара алдырылан ит боолмаын сн аын ыу тбн тыып уябы. Элек - электн итте бешереп т, ыырып та, ылап та, киптереп т файаланандар. Бишбарматан баша, ыырылан урмас, талан, сейле май, а, киптерелгн емеш - елк аы булып хемт иткн. Мтршк, балан, араат, муйыл япраы сйен эскндр. Кем оло йки арпа ссеп йшгн, шулар буа ерлгндр, ымы р кемд тиерлек булан. Буа йки бал ерл сн омалаты ки файаланандар. Бынат ошолар инде мине йт торандар.

- Рхмт, хрмтле старшина, млмтеге бик ыы м файалы. Бер юлы умартасылы м унарсылы тураында йтеп китге - шп булыр ине.

- Ул турала ла йтйем. ммн, брйндр умартасылы менн нылы шллнгндр, баша ырыуара ул тиклем к таралмаан булан. Бигерк т солосоло, урман балын йыйыу ки таралан булан. Бал орттары булан урманды р аилг ел итеп блешеп аландар. Бер икенсене солоона релмгн, ундай хл була ала - буры тумап лтергндр. Бер умартасы ла орттара бал алдырыра онотмаан. Йылы ышлаын сн орттары ояы ауыын оро лн менн аплап уйандар. айы са солотары айыу туыран. Брйндр айыуы ыуып ебрерг л, лтерерг л улайлама уйлап тапандар. Ябай ына итеп йткнд ул шунан ибрт: соло ауыы тапырына арыс - торос бау бйлгндр, ул ккк тоташан булан. Айыу бауы тартан ыайы, аылынып торан кк тайыш табана уан. Ата, шул тапыра, йлндереп алынан ат тырмаына ошаш, к арап торан осло тимерр булан. Кктн игергн айыу ошо осло тимеррг тшп й яраланып асан, й уала алмайынса шунда ятып лгн.

унара килгнд брйндр ота унарсыа ерелеп киткндр, трл ысул улланып унар иткндр. Бигерк т ,,тайга“ ысулы таралып киткн: трн ара сыы кейеп кейек батыран, атыу сн у - ян файаланан. апан йки тпе уйандар. инде айыуы нн ыуалап сыаран сата асалы г ышаныслы орал булан. Далала и унары икенсе ысулын уай кргндр. Бында кейекте кберген ыбай батырандар. Шул у ваытта, аа - ырыар кеек , унар оштарын - бркттре, ыласындары, шоар - арсыалары сйп унар иткндр. Улар ярамында бре, тлк, уян тотандар. Йыш ына брене кмклп батырып, хлен бтрп, амсы йки сумар менн уып аландар. Бре, тлк, уян тиреенн кпстр, кейем - алым теккндр. Кн - кнкреш сн тире эшкрткндр, трл кркле йберр эшлгндр, аы алау сн то теккндр, айыш яаандар. Кесерткн м киндерн туымалар уандар, сс аландар, татамал эшлгндр, ая кейемдре теккндр. Йндн кейе баандар...

Таы бер тн унандан у алим, Тркмн старшинаны ййле менн хушлашып, Белорета арай юл тотто. Масаты Байым тархана уылып, шул тирлге тау - таштары тикшереп сыыу икн. Тура юлдан алып китте Илеш старшина тркмд: Крктау, Бетер, Биш олон йылалары аша Аиелг арай тарттылар.

Шулай итеп, Брйн ырыуы башорттары академик Лепехинды, айы ына урында тутамаын, ололап аршы алдылар, ыйлап оаттылар, яратып алдылар. ,, Урытар араында ла аыллы, инсафлы кешелр бихисап икн,” - тип Йнсйетов килгн унаа риза булып, шат й менн оатып алды...

Лепехин сйхтен бер йыл тте тигнд, 1771 йылды ййенд бер - нис йыл баылып торан ер сн талаш заводчикГригорийАлексеевичМасаловты оятылыы араында ксй тшт. Масаловтары сыышы - Тула битенн, аталары Перфилий - ябай тимерсе. Улдары сауагрлекте ташлап снт юлына боролалар, ана йылаы буйына килеп Кананикольск заводын тп ултырталар. Брйн олоо еренд урынлашан завод суйын ойоу, тимер эшкрте, баыр ирете эштре менн шллн. Бер туан Масаловтар бер ана заводы менн мтенмй Назы - Петровск , Суховяз, пле, Златоуст ( Косотур ) суйын ойоу заводтарын ултыртып ке алынайталар.

ана заводына килгнд уны алты ур мейесе, с горны ( домна мейестре ), пар менн хрктк килесе с ур скеше бар. Тп эшмкрлеге - баыр ирете.

Яын тирл йшгн брйндр осо ына хаа аттары менн завода руда ташыйар. амар, ортло йылалары буйы, ананы тбнге аымы тапыры рудаа бай. Тбнге Этол, Таулыай, Сыы, рге Этол (Айытужа), Муллабайым (Байым) ауылы башорттары руда ятылытары айа бар, шул ерре бик яшы белгндр.

Был осора Кананикольск ( башорттар ,, ана “ тип атаандар ) 250 йн торан ур битг йлн, битне енн ген 294 кеше заводта даими эшлй. Битне ге - аастан тлгн сирк.

Был ятаы руда баыра бай анала: 100 бот руданан 2,5 бот баыр сыа.

Масаловтары яшы бел брйндр. Аталары Перфилийы Тула орал эшл заводында тимерсе булып эшлп артайанын, кпмелер аса йыйып аланын лл асан у ишеттелр. Таы шул билдле булды: Порфилийы малайары Алексей,Максим,ИванБольшой,ИванМеньшойт сауагр булып йрп атаыны асаын арыуы кбйт алалар. Илленсе йылдар тиренд дрт бер туандар Башортостан еренд пй булалар. 1751 йылда Назы - Петровский заводын Осокиндан 27 мег атып алып снт йнлешендге эштрен башлап ебрлр. Ошо у йылда ана йылаы буйында баыр ирете заводы т тураында Ырымбур губерна канцелярияынан рхст алалар. Сентябрь айында дрт яа арай ун бишр сарым ере алыу тураында брйн башорттары менн килеше тйр, ер сн оброк тлп торора тейеш булалар. ана йылаыны Аиелг ойан тамаында ике яр буйлап уылан урманды йыл айын егерме ум тлп тороу шарты менн ырыра рхст алалар.

Бер ваыт ошоа тиклем берм эш иткн дрт бер туан Масаловтар ыышып кит, шул арала заводтары блеше башлана. Алексей Перфильевича м улдары Григорий менн Ивана ана заводы ттей. артайып баран Алексей еткселекте ике улына тапшырып е бтнлйг эштн ситлш.

Максим Перфильевича тлп бтмгн Златоус заводы тей. Иван Большой Назы - Петровский заводын элктер, Иван Меньшойа Ист провинцияындаы тлск заводты ере ген ттей.

Григорий менн Иван ана заводыны тулы хужаларына йлнгс т эште кийте яын емлштерлр. Баыр ирете сн тп дрт домна мейесе ттлр, аас бысыу цехтарын кийтлр, тирмн тп ултырталар, Волга буйынан таы ике й кртинде килтерлр, миллтен арап тормайар. Бында шулай уры, мари, марыуа, сыуаш, удмурт халытарыны осмоттары ана ерен ыйыналар. Заводта биш йн ашыу эшсе, титлгн мастер, бригадир эшлп алып кит. Т заводчиктар рен беркетелгн ерр аас ыралар, 70 - cе йылды ййенд сик аша сыып, башорт ерренн урлап урманды ырыу эшен тотоналар.

Урманды урлап ырыуа аршы нишлрг л белеп булмай! Ялыу менн завод управляющийына бара - беекелр тгел, тип тана. Илеш старшина, шулай у Таулыай старшина завода кпме тапыр барып еллек таба алмай йлнделр. лбитт, слштелр, тик бер ни ылып булмай бит инде!

Бер ваыт ананы кртиндре Таулыайар ерен теп инеп урманды уйы ерренн урлап аас ырып алып киткндр. Таулыай старшина ялыу менн барыуан бер файа ла ю икнен белеп - креп тора.

Сураш старшина уйлап йрй торас крште икенсе ысулын айлара булды, кршее Илеш старшина менн д кшлшеп хуплау алды м ти арара килде: урманды алмашлап арауыллара, бурар тотола - тумара мбйлп алып айтарыра!

Хер инде ике тркм егет - елкенск кн д урманды ыырып байап айта. Урман тынлыы оаа уылманы: бер кн ирт менн урытар килеп тшп урманды ыра башламаындармы! Ашыалар тегелр, ыран береен, ат йг туламы, юмы - тейп айтарып ына торалар. Сираттаы урман арап йрселр усар менн Асар отлоюловтар бындай хлде кргс аптырап алалар: нишлрг ? Эрглрен бара - лтереп тыырар, ййлг айтып бер килке кеше эйртеп килеп ыуам ти - лгрмйе! айылай итерг ? Ктлр: ананыылар амыттарын да алмайынса р атты арбаына бйлгндр алдарына сабып йшел бесн аландар, аттары былай уйыу, лбитт, ти ген егеп шылыуа уай. ре йн тслимг аас ырыу менн мшлдр. Аттар эргенд арауыл - флн ю. Кш - тш итлр егеттр аттары амыттары менн уша элктереп юа сыалар. Арбалар ултырып ала.

амыт кейерелгн алты атты егеттр туп - тура Таулыай Сурашева алып баралар. Старшина ни буланын орашандан у Асар менн усары рлп ташлай. Аттары алып барып урындарына уйыы, юи судтан башыы сымаяса,ти. Тегелре тыламай, кире алып барылары килмй. Аа ыуына старшина, эе йшерер сн алыта кн иткн Байым старшинаа алып барып аттары амыты - ние менн берг алмаштырып алып айтыра тигн арара киллр м шулай эшлйр. Шул у кнд амытлы аттар юа сыа.

Иртге кнд бер тркм казак ййлг килеп темекенеп йрй: аттары, амыттары ата - ат арап сыалар, тик бер - ниндй шипкерт таба алмайынса айтып китерг мжбр булалар.

Ошо ваианан у таулыайары урманын кие туталып тора, мм икенсе йй урлап ырыу яынан башлана.

Урманды урлап ырыу ваиаларын Тркмн старшина ла ишетеп йрй, хафалана, снки уны ййле ана ере менн сиктш. Быйыл Крктау йылаы буйына ййлг ксенгс т урманды, ктлектре ке менн арап сыты, барыыны да имен - аман булыуына ыуанды. айтас та жнде саырып алып йомошон йтте:

- устым, и бер - ике кеше ушып бирермен, быйыл йй урманды и арауыллара тура килер. Бигерк т Крктау йылаы буйын кн ысындырмаа ине.

- урман ырыусы урытара тап була - ни эшлрг ?

-Тап булмаа яын инде, Аллам алаын! гр ундай хл була ала, береге ййлг саба, аландары кт.

- Артабан нишлйбе ? - жн нишлптер ныышып ораны.

- Ай, ттгене! Ни ылыра йлшербе, кшлшербе ле. Нисек кен булмаын а эш итерг крк бег! Урытары тумап айтарыуан файа булмаяса, киреенс ебее баша бл ген булыр. Берн - бер юл - судлашыу инде!

Ошо йлшен у ун кндй ваыт тте. Урман арауылсылары сираттаы байау яаанда балта туылдааны, бысы шыжлааны ишетелеп алды. жн ике юлдашы менн шул яа боролдо м урман бурарыны тап тн килеп сымаынмы! Осрашыу ктмгнд буландыр, кре, ике я та бер - береен аптырап арап алып киттелр. Бати, дрт урман ырыусы был я яр буйындаы аасты килр ыуа тгртлр икн. Бглг тиклем йп баран аасты икенсе бур тркм тотоп алып арбалара тейй. жн тегелрг ысырып ндште: