Wite dby w gaju Prowe

Prasowiaski wyraz ,,gaj” w materiale wschodniosowiaskim oznacza: wyodrbniajc si z otoczenia grup drzew liciastych, liciasty lasek, zagajnik (czasem te pojedyncze drzewo czy zielon ga pokryt limi). Na zachodzie i i poudniu gaj by strzeony: wyodrbniony, chroniony, ogrodzony may lasek[22].

Prowe (Prone) okrelony przez Helmolda jako bóg ziemi starogardziej i wagryjskiej, zamieszkujce lasy i gaje[23], którego atrybutem by db a stref kompetencji wadza prawna oraz przyroda[24]. W datowanej na 2 poow XII wieku ,,Kronki Sowian” Helmolda[25] w Ks. I, rozdz. 84 czytamy o witych dbach: ,,Przydarzyo si za, e w drodze przybylimy do gaju, który jest jedyny w tym kraju, caa bowiem okolica jest paska. Tam wród bardzo starych drzew zobaczylimy wite dby, które byy powicone bogu owej ziemi, zwanemu Prowe; otacza je dziedziniec i zwarte opotowanie drewniane, w którym znajdoway si dwie bramy. Oprócz bowiem bóstw domowych i niebot, w które obfitoway poszczególne miejscowoci, owo miejsce byo witoci dla caego kraju, miao swojego kapana, swoje wita i rozmaite obrzdy ofiarne. Tame co poniedziaek mieszkacy caego kraju wraz z ksiciem i kapanem gromadzili si, aby wymierzy sprawiedliwo. Wejcie do przybytku byo zakazane wszystkim z wyjtkiem kapana i tych, którzy pragnli zoy ofiary lub którym grozio niebezpieczestwo mierci. Tym bowiem nigdy nie odmawiano azylu. Wobec swoich miejsc witych Sowianie odnosz si z tak czci, e obejcia wityni nie pozwalaj zbezczeci nawet krwi wroga […]’’[26]. Z powyszego fragmentu wynika, e miejsce to byo ogrodzone, wyrónione i stanowio miejsce, gdzie mona byo obcowa z ,,sacrum” jedynie wybranym. Jednak ta granica miaa charakter symboliczny, by to w przypadku gaju Prowe drewniany a wic nie trway pot[27]. O wysokiej randze tego miejsca i jego roli mediacyjnej wiadczy fakt, e w gaju Prowe dokonywano te sdów. Ta tradycja odbywania sadów pod dbem obecna bya w caej redniowiecznej Europie[28].

Porednio o witym gaju pisa te w swojej ,,Kronice” Thietmar opisujc pooenie Radogoszczy (Ks. VI, 23): ,,Jest w kraju Redarów pewien gród o trójktnym ksztacie i trzech bramach do wiodcych, zwany Radogoszcz, który otacza zewszd wielka puszcza, rk tubylców nietknita i jako wito czczona”[29].

Taki gaj wyci wedug Thietmara (Ks. VI, 37) te biskup merseburski Wigbert: […],, Niezmordowany w nauczaniu, odwiód powierzone sobie owieczki od bdów czczego zabobonu i wytrzebiwszy do gruntu gaj zwany witym Borem, któremu tubylcy oddawali pen cze bosk i za nietykalny zawsze poczytywali ”[…][30]. Niestety oba te fragmenty nie opisuj dokadnie gatunku rosncych tam drzew.

Kwestia witych gajów jako orodków kultu u Sowian zachodnich jest spraw problematyczn, gdy adnego z tych miejsc nie udao si zidentyfikowa podczas bada terenowych, co utrudnia weryfikacje róde z materiaem archeologicznym[31]. Drzewa miay te zwizek ze wiatem zmarych, których grzebano na obszarach wyczonych z ekumeny, gdzie mieszkay siy nadprzyrodzone. Na terenie wczesnoredniowiecznego kompleksu osadniczego w Usedom znajdowao si cmentarzysko datowane na X-XII wiek, które znajdowao si na miejscu zwanym: ,,Am Hain”(czyli: ,,Przy Gaju”). Podczas swojej misji w. Otton zabroni Pomorzanom przykrywania grobów gazkami. Co dokadnie mia oznacza ten zwyczaj nie wiadomo, cho z pewnoci czy si on z kultem zmarych,[32] podobnie jak to miao miejsce w kulturze ludowej, (gdzie poprzez ukadane gazki oddawano cze zmarym[33]).

Korzenie dbu (ponad trzystuletniego) odkryto te podczas wykopalisk prowadzonych w latach 1934-1937 w górnej warstwie Kopca Krakusa w Krakowie[34].

Dby z wbitymi i wronitymi szczkami dzików wyowiono w okolicy ujcia Desny do Dniepru[35].

Lipa i brzoza

Te gatunki drzew czono z symbolik esk i bóstwami podnoci,[36] uwaano je za drzewa, w które nigdy nie uderza piorun, pod brzoz podczas specjalnych obrzdów pogascy Sowianie prosili o podno koni, a pod lip o urodzaj[37].

Lipa uwaana bya obok dbu za drzewo ,,wite,” otaczano j czci za swoje pikno oraz miododajne kwiaty majce moc lecznicz[38]. Sowianie powicili lip bogini zwanej ada, dla germanów wizaa si ona z bogini mioci Frej, u Litwinów bya atrybutem Lajmy, bogini urodzin i losu[39]. Lipy wyznaczay wit przestrze, chroniy wite róda (podobnie jak w przypadku dbów) nie mona ich byo rba i pali a takie zachowanie uwaano za grzech[40].

Wierzba

Na Wolinie znaleziono wianki wykonane z gazek wierzby o rozmiarach od 5-10 cm, które odkryto w dwóch chatach plecionkowych z XI i XII wieku[41].

Obrcz

Wianki znalezione take na Ostrowie Lednickimw trakcie odsaniania wschodniego przyczóka, w III warstwie datowanej na 2 poow XI wieku znaleziono ,, obrcz”[42](ryc.2) Na cmentarzysku w Dziekanowicach w jednym z grobów 44 znaczna koncentracja pyków brzozy krpej[43].

Jarzbina

U wschodnich Sowian, Batów, Celtów i Skandynawów jarzbina penia rol drzewa chronicego przed zymi mocami (te koszmarami sennymi) i chorobami[44].

Sosna i wierk

Sowianie doceniali sosn, uznawano j za symbol dugowiecznoci, zdrowia i mstwa[45]. Wyraz choinka w prasowiaskiej formie ,,chvoj-ina” w znaczeniu: ,,co ostrego”, ,,igliwie”[46].

Buk

Sowianie nie posiadali wasnej nazwy na to drzewo i stosowali zapoyczenie z niemieckiego, znali i doceniali walory buka – twierdzili, e: ,,przy którym domu Bukowina ronie, tam czary i gusa adne szkodzi nie mog”[47]. Wedug ,, Knytlinga saga” opisujcej najazd Duczyków na Rugi w 1165 roku, najedcy zniszczyli wity gaj ,,Boku” (Bukowy), niestety nie wiadomo jak istot tam czczono[48].

 

O autorze

Agnieszka ukaszyk

Pracownik Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, archeolog, absolwentka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydzia historyczny, kierunek – Archeologia pradziejowa i wczesnoredniowieczna (2010). Interesuje si zwaszcza okresem wczesnego redniowiecza, a zwaszcza Sowiaszczyzn i Skandynawi. Autorka ksiki pt:„Wierzchowce Bogów. Motyw konia w wierzeniach i sztuce Sowian i Skandynawów”(Triglav,Szczecin 2010). Od wielu lat zajmuje si odtwórstwem historycznym, archeologi eksperymentaln (garncarstwo, przdzenie i tkanie) czc zainteresowania z artystyczn dusz (absolwentka Liceum Sztuk Plastycznych im. Piotra Potworowskiego w Poznaniu, specjalno Wystawiennictwo 2005).

Bibliografia:

Brencz A., Wielkopolski rok obrzdowy. Tradycja i zmiana, Pozna 2006.

Brückner A.,Staroytna Litwa. Ludy i bogi, Olsztyn 1985.

Brückner A., Mitologia sowiaska i polska, Warszawa 1985.

Bystro J. S., Wymuszanie urodzaju na drzewach owocowych,[w:] Tematy, które mi odradzano. Pisma etnograficzne rozproszone, wybór i opracowanie L. Stomma, Warszawa 1980.

Eliade M., Sacrum, mit, historia, Warszawa 1974.

Ferenc E., Polskie tradycje witeczne, Pozna 2000.

Filipowiak W., Sowiaskie wierzenia pogaskie u ujcia Odry [w:] Wierzenia przedchrzecijaskie na ziemiach polskich, Gdask 1993, s. 19-46.

Gajewska S., Obraz dbu i lipy w literaturze polskiej i litewskiej XIX – p. XX wieku. Studium porównawcze, praca magisterska przygotowana w Katedrze Filologii Polskiej i Dydaktyki pod kierunkiem doc. dr Krystyny Syrnickiej, Wileski Uniwersytet Pedagogiczny, Wydzia Filologiczny, Wilno 2011.

Gloger Z., Rok polski w yciu, tradycji i pieni, Warszawa 1986.

Iwaniuk A., Atlas zió krajowych, BELLONA, Warszawa 2006.

Jedlicki M. Z., Kronika Thietmara, Instytut Zachodni, Pozna 1953.

Kajkowski K., Kuczkowski A., Sowiaskie wite gaje na Pomorzu we wczesnym redniowieczu, Nasze Pomorze. Rocznik Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie, nr 11, Bytów 2009, s. 25-38.

Kowalik A., Kosmologia dawnych Sowian, NOMOS, Kraków 2004.

Kowalski P., Kultura magiczna. Omen, przesd, znaczenie, Warszawa 2007.

Labuda G., Sowiaszczyzna staroytna i wczesnoredniowieczna. Antologia tekstów ródowych, PTPN, Pozna 2003.

uczyski M., Kognitywna definicja Peruna:Etnolingwistyczna próba rekonstrukcji fragmentu sowiaskiego tradycyjnego mitologicznego obrazu wiata, Studia Mythologica Slavica t. XIV, Ljubljana 2001,s. 219-230.

Makohonienko M., A. Wrzesiska, J. Wrzesiski, Analiza palinologiczna wypeniska jamgrobowych, [w:] Studia Lednickie, t. 5, Lednica-Pozna 1998, s. 95-101.

Marczewska M., Aspekty wierzeniowe w rekonstrukcji jzykowego obrazu drzew, Acta Universitatis Wratislavensis, Jzyk a kultura,t. 16, Wrocaw 2001, s. 83-98.

Marczewska M., ,,Stoi db poród wiata…refleksje nad jzykowo-kulturowym obrazem drzewa,www.marzenamarczewska.pl, 2012, s. 1-33.

Moszyski K., Kultura ludowa Sowian, cz. 2 : Kultura duchowa, z. 1, Polska Akademia Umiejtnoci, Kraków 1934.

Moszyski K., Kultura ludowa Sowian, cz. 2 : Kultura duchowa, z. 2, Polska Akademia Umiejtnoci, Kraków 1939.

Niewiadomski D., Sacrum chrzecijaskie w inicjalnych rytach orki i siewu [w:] Folklor, sacrum, religia, Lublin 1995.

Oldzki J., Filódzon. Cieszca si yciem -albo- Ogawianie. Kultura wierzby, Polska Sztuka Ludowa- Konspekty, 1994, t. 48, z.3-4, s. 90-99.

Simonides D., Kultura ludowa lskiej ludnoci rodzimej, Wrocaw-Warszawa 1991.

Supecki L. P., Mitologia skandynawska w epoce wikingów, NOMOS, Kraków 2006.

Smyk K., Choinka w kulturze Polskiej Symbolika drzewka i ozdób, UNIVERSITAS, Kraków 2009.

Strzelczyk J., Mity, podania i wierzenia dawnych Sowian, REBIS, Pozna 2008.

Szyjewski A., Religia Sowian, WAM, Kraków 2003.

Urbaczyk S., Dawni Sowianie. Wiara i kult,Wrocaw – Warszawa – Kraków 1991.

Wrzesiski J., Lednicki przyczynek do znajomoci plecionkarstwa, Lednica-Pozna 1994, s. 151-171.

http://historykon.pl/drzewa-w-obrzedowosci-slowian-czesc-i-2/