Башортостанда кантондар бленеше

Екатерина Икенсене м уны хкмтен Пугачев ихтилалы ны урыуа тшр, снки был тиклем ки майанды, трл миллт кешелренн торан бындай боларыш ошоа тиклем Рсй тарихында булмаан. Башортостандан, Казан, Нижегородка, Воронеж губерниялары м Урта Волгала йшсе халытар - кпселек лш ихтилалда атнаша, шуны эсенд айнай, язалау отрядтарына аршылы крт, хкмт скре менн уыш алып бара. уышты ыан осорарында бер - береен аршы уышыусылар анылы кртлр, бер - береене йндрен ыялар. анылы крте язалау отрядтары яынан - яы язалар уйлап сыаралар, халыты талайар, йепе кешелре д йндрен ыялар. Насар оралланан м хрби тртипк бойона белмгн кртиндр мылтытары м туптары булан армияа аршы крш алып барандар. уыш анундарын белгн, ны ораллы регуляр скрн бер са барыбер еелег дусар ителер ине, лбитт. Ни сн шул тиклем халы болала атнаша м ниндй сбптр араында араында - бына шул орауар а хкмтте борсой. ниндй сбптр араында Башортостан халытары Кртиндр уышында кплп атнаша у ?

Ун игеенсе быуатты 70 - се йылдарында Башортостанда йш реше буйынса ла м этник ятан да трл - трл булан. Ошо территорияла йшсе 540 ме кеше эсенн 200 ме башорт, шул тиклем к уры кртиндре м саугрре, 100 мег яын рус булмаан кермешктр (припущенниктар) йшгн. Уларан баша сит ил сауагрре м граждандары, ргнг ебрелгндр, трмнн йки хемттн асып йрсе асатар, эш элп килеп бында алыусы берктр байта ына булан. Хрби хемтт йргн атлам: казактар, алдаттар, алмытар,мишрр, башорттар м андауыр татарары - халыты яртыынан кберген тшкил иткн. Тап бына ошолар, алдаттаран, офицераран баша, лбитт, Пугачев ихтилалыны ядроын тшкил иткн д инде. Билдле булыуынса, мосолман булан халыты кслп суындырыу эше ем алып барылан. Бындай сйст трл атламдаы мосолмандар араында ризаылы тыуыран. Батшалыты берн - бер таянысы булан бай атлам: офицерар, чиновниктар, дворяндар ярты процент тире булан. Улар рен хандарса тотандар, башортто тбнеткндр.

Халы хтеренд бынан алдаы ихтилалды барышы, нисек тамамланыуы ны ееп алан. Эйе, 1735 - 1740 йылдараы боларышта атнашан медрс башорт язалап лтерелгн, каторгаа ебрелгн, донъялары туырылан, мал - тыуары талап алынан, дворяндара м офицерара оллоа таратып бирелгн. аландарына сиктн тыш ауыр штрафтар алынан. Кем телй - шулара, атап йткнд рус дворяндарына, чиновниктарына, офицерарына м алдаттарына, завод хужаларына, сауагррг, хемт иткн мишррг м татарара башорт еррен атып алыуа рхст ителенгн. Тап бына ошо рхст ааба халыты еррен талап, алдап алыуа килтергн.

Рсйе Башортостанды колонияа йлндере эше л ем баран. Илде кнъя м кнсыыш сиге буйлап 114 л, ныытма, форпост м редут тлгн. Улары урынлаштырыу сн ген 4 млн. дестинанан ашыу ер аландар. Заводтар сн д ныытмалара алынан тиклем ер киткн. мтл и яшы ктлектр м сабынлытар улдан киткн. Ер атып алыусы дворяндар, офицерар эре ер билселр булып киткндр. Шулай итеп,ыа ына ваыт эсенд башорттары 33 % ере улдан киткн.

1736 йылы указ буйынса башорт халыны идаралы хоуы сиклн. Яылы шул: нелдн нелг тапшырыла торан старшиналы абаттан айлап уйыу менн алмашына. Юлдар (даруалар) буйынса айланып уйылан баш старшиналар институты бтнлй бтрл. Мосолман дин елдре шатай ыартыла, улары хоутары ыыла. орал йрт, тимерлек тотоу, ксеп йр тыйыла. Йыйынды телгн ваытта тгел, йылына бер тапыр ына надзор атында ткре арала.

Яа тле аны тртибе булмаан, ун йыл эсенд ул ун тапыра артан. Чиновниктар трл ,,блктр“ талап иткн, риштселек сск атан, яа ибен йыйылан асаны, малды урлап йомоу ки олас алан. Млн, Ырымбур губерна канцелярияы тржемселре Уразлин менн Болтаев 80 ме ум асаны келрен аландар, 3123 атты лштергндр. Власть органдары ялыуара, ябай халыты тенестрен бтнлй ола алмаан.

Башорттар сн сик буйы хемте бтнлй ауырлашан. Хемтте р кем ибен тгн. Ике аты, аыы, баша крк -яратары менн баран, эш хаы алмаан, рус командирарыны йберлренн ыалаан.

Шулай итеп, Кртиндр уышы алдынан Башортостан, дары миске кеек блкй ген сатынан янып шартларай булып кн иткн.

Башорттара арата бындай сйст батшалар м уны ярандары тарафынан таылан, улар тик мнфттрен ген уйлаандар, уйарын ына тормоша ашырандар. Халы менн кшлше улары башына ла инеп сымаан.

Кртиндр уышы ябай халыты крепостной тртипк протест белдерее ул. Баш ктреселр ны оралланан м кп анлы батша скренн иртме , умы еелег дусар ителер ине. Шулай а был боларыш юары атламды ур ауаа м урыуа тшр.

Хкмт бындай бола башаса бер ваытта ла абатланмаын сн ммкин булан саралары крерг тырыша. И беренсе нбтт императрица боларыш ваытында зыян кргн заводтара м дворяндара асалата ярам улы уыра була, снки ул юары атламды хкмтк торо алыуына тулыынса инана. 1775 йылды 17 мартында абул ителгн манифеста Мануфактур - коллегиянан рхст орамайынса мануфактуралар асыуа рхст бирел. Тире эшкрте, абын эшл мануфактуралары налог тлн азат ител. Батшабикне 31 мартындаы манифесында уыш ваытында зыян кргн промышленниктара, дворяндара 1, 5 млн умлы кредит бире тураында бйн ител. Бындай ярам ти арала емерелгн заводтары аяа батырыра ярам ит.

1779 йылды 21 майындаы манифеста завод кртиндрене эш хаын ике тапыр арттырыу арала, снки улара 1724 йылы тариф менн бик а мидара тлн килгн. Ошонда у заводтара кртиндре айы айара эшк егерг, айы сата айтарып ебре тураында аны йтел.

И тп манифестары берее - лк реформаы тураында. Элекке 28 губерния урынына Рсй хер 50 губернияа блен. 300-400 ме халы - бер губерния, 20-30 ме кеше - бер й ( уезд ) тшкил ит. йр олотаран торан. Олоа и бер - нис ауыл араан. Яыса бле халыты милли составын да, регионды экономикаын да ипк алмай. Млн, Мордовияны ере дртк бленеп Пенза, Сембер, Тамбов, Нижегородка губернияларына таратып бирел. Башортостан территорияы Ырымбур, Пермь, Вятка м арытау (Саратов) губерниалары составына ингн. Ошолай итеп блеп, баша халы менн бутап, бей батша милли бермлекте, милли ады юа сыарыра тырышан, кре. Провинциялар юа сыа, лклр ала. лклр генерал - губернаторар баш булып ултыра. р лк ике - с губернияа блен м улара губернаторар тйенлп уйыла. Губернатор улы атында эшлсе губерна идараына башарма комитет функцияы йкмтелгн, ул Сенаттан тшргн закондары, батша указдарыны тлешен тормоша ашыран, м й учреждениелрене эшмкрлеген тикшергн. Губерна суд палатаы - уголовный м гражданский эштре тикшере м яза бире эштре менн булышан. ана палатаы - аса керем - сыымдарын, сауа, промышленность эшмкрлеген контроллгн. Мктптр, приюттар, дауалау учреждениелре ймтселек кте Приказына (Приказ общественного призрения) бойона башлаандар.

йрг идара итер сн капитан - исправник држендге офицерар уйыла. йе и юары органы - земский суд дворяндаран торан м тик административ эштр менн ген шллнгн.

ала администрацияы башлыы булып городничий торан.

Шулай итеп, императрица дворяндары Уложенная комиссияа биргн наказдарын улатып була ла тп уя: урындаы власта лш сыара, ерендге хл - ваиалары к тотоп, кисекмтн хл ите ммкинлеген бир улара.

Шулай у, Бйк Екатерина Башортостанды нылы административ кте атына уйыу тураында кп уйлана, трл юлдары апшап арай.

Башорттар ихтилалдара ниндй уй менн ктрелгндр у ? И т нбтт мосолман динен алау сн, кслп суындырыуа крт уйыр сн. Ихтилалды ойоштороусылар кемдр ? Дин елдре. гр ирекле дин тотоуы законлаштыранда баш ктре сн и ур сбптре берее юа сыа тгелме ? Был бер, икенсенн, аа халын Рсйг тиерк ылытырыра була. снснн, Тркине Рсй мосолмандарына булан дини, хатта сйси йоонтоон юа сыарыра була. Ошоларан сыып, батша хкмте ислам динен арата мнсбтен грт. 1788 йылды 22 сентябрь указы менн Рсй мосолмандарыны к дини назараты булдырыла. Дини идаралы 1789 йылды 4 декабрь кн асыла. Иреклединтотоутураындаы указ сыас, яы мсеттр тг крт булмай. айа мсеттр тл, шунда улар эргенд мрслр асыла. Дин елдре халыты тыныслыа йп, батшаа тороло трбилрг, крк ваытта ,,боо” уйлылары власть органдарына еткереп торора тейеш буландар.

Беренсе мфтй булып М. Хсйенов тйенлн. Уа хкмт тарафынан жалованье тлнгн.

мм халыты суыныра телмен, христианлы сйстен аршы барыуын тик дини фанатизм менн ген алатыу др булма ине, кре, снки суыныра телм - рене рухи донъяын алара тырышыуы бер ысулы ул. Шуны ла йтерг крк: башорттара баша дин тотоусылара арата дошманлы мнсбте бтнлй г булмаан.

Шулай итеп, халыбыы ораллы крше улары динен, телен, мнитен д, халы булара аллыын да алап алып алыра ярам иткн.

Екатерина Икенсе хкмте кантон системаын индерее л уай кр, снки хрби сословиене контролд тотоу еелерк башарыла, лкин был эште атарыра лгр алмай алалар.

1796 йылды 6 ноябренд батшабик вафат була м кантондары керете ике йыл уыра тормоша ашырыла.

Шулай булас, кантондар бленешене Башортостана керетелее ткн яу араында бойома ашырыла булып сыа тгелме ? Тап шулай.

Нисек кен булмаын кантон идаралыына к ташлап ките, кре, урынлы булыр, снки ул сираттаы хрби реформа булара тарих биттренд, хатта халы йырарында саылып алан.

Башортостана кантондар системаы 1798 йылды 10 апрель Указы менн керетел. Масаты: т тыныы башорт илен тынысландырыра, нылы хрби кте атына уйыра, Рсй империяыны кнсыыш сик буйы хемтене бт ауырлытарын урындаы халы елкен алыра, уыш хркттре була - башорттары беренсе нбтт йлеп итерг.

Ошо указ менн башорттар м мишрр тулыынса хрби казактар атламына ксерел. мтл 12 башорт м 5 мишр кантоны барлыа килгн. Кантондар сиратында йорттара йки командалара бленгн. р йортта 700 - н алып 1000 - г тиклем ир заты булан. Кантондар исеме булалар, рт андары менн ген айырып йртлгн.

Шулай итеп ошо хрби реформа индерелеп р кем властар тарафынан нылы контроль атына алына. Башорттар менн мишррг хер инде айалыр ксенеп ките ти тыйыла. Улары баша йрг м губерналара ваытлыса ксепк л паспорт буйынса ына ебрер буландар. Бына ошондай нылы кте атында йшрг дусар ителгн халы.

Кантон идаралыы ваытында вазифалара тт бай атлам вкилдре тйенлнгн. Кантон башлыына йорт старшиналары бойонан, улар 3 - 4 ауылдан торан йорт менн идара иткндр. р ауылда й башы, ун башы тйенлнгн.

Кантон башлытары туранан - тура Ырымбур генерал - губернаторына, 1834 йылдан у Башорт - мишр скрене командующийына буйонан. Башорт араында хрби-феодаль тртипте таы ла ныыра ксйтер сн скр башлыы вазифаы керетел. Беренсе башорт - мишр скрене командующийы Т. Циалковский булан м ул скри нзирлектр (округтар) ойошторан. Бт скр алты нзирлекк бленгн, улары башына нзир итеп рус капитан - исправниктары уйылан.

Билдлнгн тртип буйынса хемтк кешене 20 - нн 50 йшк тиклем аралыта алынан, унан у эске хемтк ксерелерг тейеш булан. Лкин был тртип р ваыт боолан, кп кеше артайып бткнсе сафта алдырылан. 60 йшк тиклем р кемг 8 - 9 тапыр ыыта хемт итерг м бер - нис тапыр оайлы хрби походтара атнашыра тура килгн. Тик 1847 йылда ына мотлаи хемтте мтен (срок) 30 йыл менн сиклп уйандар.

Суд м тфтиш эштрен, шул иптн енйт эшен хрби кантон суды башаран. Суд тртип аилрен боан сн тая (шпицрутен), сыбы, амсы менн менн утырыуы ки улланан.

Бт чиновниктар а йберлт тлн торан йклмлрн азат ителгн, торо м тырыш хемттре сн офицер чиндары бирелгн. сиратында был хрби држ дворянлы алыуа ммкинлек асан.

лбитт, кантон башлыы итеп бай булан сн ген тгел, бигерк т батшалыа торолоон кртеп лгргн бай атлам кешелре - башорт, татар, мишр феодалдары билдлн. Кп осрата кантон башлытары м улары ярамсылары вазифалары нелдн - нелг, атап йткнд, атанан ула кс килгн.

Батша хкмте кантон башлытарына ур хоутар биргн. Кантондар заманында барлы ир заты хрби хемтк алынанлытан ауылдара м ййлр кп ваыт арт - оро, бала - саа, бис - сс ген донъя кткн. Бындай хл хужалыты таралыуына, халыты артабан блгнлкк тшен килтергн. Йшгн тйгедн асып та китеп булмаан, снки бер урындан икенсе урына ксеп йр тыйылан. Хатта йыйындар ткрее л тыйандар, кмк кеше йыйылышып былай ына гплшкн сн д Себерг р ихтималлыы булан.

Тап бына ошо осоро хсртле итлеге, тарихи документтаран баша, ен кр таы бер тлм сыанаы булара, халыйырарында аланан. Халы йырарыны бер тркмн ,, Кантонйырары, “ тип атайар бее алимдар. алим Салауат Галин ене монографияында был тркмл менн килеш. ( араы: Башорт халыны йыр поэзияы. ф - 1979, 120 бит ).

Кантон башлытарына арналан йырара халы йшп килгн тртиптрг аршылыын белдер, трлре кире образдарын асып бир, ошо осораы социаль оролош асылын тмрлй м таы бер тарихи сыана булара бее млмтебее байыта.

Кантон трлре тураында йрткнд херге Байма районы Сибай (хер Ике Сибай) ауылында 1798 - 1820 йылдара алтынсы кантон башлыы булып торан Биктимиров Аол тураында ик алмау ммкин тгелдер. Ул заманында и яуыз, и уал трлрн аналан, уны ,, аты уллы кантон “ тип йрткн буландар. Алйот м баш - башта кантондан ны зарланып халы уны тнн егерме йыл буйына ялыуар яан, бер- нисе Сената ла барып еткн. Сенат указы менн Аол Биктимиров кантонлытан тшрлгн. Был юары хкмт органы Сыы ауылы кешее Сырлыбай Отаров (руссаа Астыров тип йлндерелгн) яып ебргн ялыуа итибар биреп нылап тикшере ойоштора. ен байлы йыйыу масатында тм алым аланы, йыйылан асалары лштергне, вазифаны мнфттренд файалананы сн уны бт наградаларынан м чиндренн мхрм итеп Себерг ебрерг, тигн указ кил. Указ 1820 йылды июнь айында Сибай ауылы сходында уыла. Указ менн танышандан у Аол Биктимиров Сената Себерг ебрмрен орап мржт ит, ене оло, 81 йшт булыуын, батша хрттрен торо хемт итеен, 1812 йылы франсуз яуында атнашыуын бйн ит. Сенат уны хатына ыай яуап бир, лкин уны йнд арауыл атында тотора уша.

Был язаны тормоша ашырылыуына ышаныуы ыйын, снки унан у кантон башлыы итеп уны улы Абдрахман Биктимиров билдлн (1820 - 1828 йылдар). Уны тырышлыы менн атаы алана. Уны урынына Аолды кртмен тп аса йыйып тапшыран Аыл (хер Буранбай) ауылында йшгн йортауай старшина Буранбай отосов июль айында Себерг оатыла. Уны менн берг юртауай старшина Ибраим Айсыуаов та Себерг рл. Буранбай Верхнеуральскиг еткс, яйын табып этаптан асып кит. Эш былай була: Буранбай менн Ибраим Верхнеуральски унтер - офицер Егор Глазуновты квартирына урынлаштырыла. Улары дрт алдат алай. Тнд, уай ваытты айлап, асылары йолаанын файаланып былар иклп асалар. Яндарында паспорттары ла була.

Буранбай ике йыл буйы аа далаларында кн кр. уыра ул тыуан илен арай айтыра сыа, губернатора барып етеп ярлыау орара уйлай ул, лкин Ырымбур сик буйында тотолоп ула алына м Ырымбур трмен оатыла.

Халы Буранбайы нахаа яза алыуын т кр - белеп йыр сыаран, снки ул йыраусы, ссн, урайсы булып танылан шхес була. ,,Буранбай“ исеме менн билдле булан был йыра ошондай р бар:

Буранбайы аты, ай, кирм ине,

Серге аайары ла тирме ине.

Буранбай а менн,ай, Ибраим

Себерг китер ирме ине.

 

Алыта ына алы,ай, кренгн

Юшатырай башы ла Абейек.

Буранбай а китте , иле алды,

Илкйен булды ла ур кйк.

Был йыр тексында Буранбай старшинаны халы яратыуы, хрмт итее ярылып ята.

Атаы урынына кантон булып алан Абдрахман Биктимировты халыа шфтле булан, имеш, шуа кр байар уны яратмай аыу эсереп лтерлр икн,тир. Икенсе версия: е тнн ялыу буланын белеп, Себерг ебреле ихтималлыын иеп алып аыуы е эсеп лгн.

,, Абдрахман кантон “ тип аталан халы йырында уны лемен бйле ваиалар саыла:

Унар ына умлы,ай, ун аы -

Крге ютыр эйр ашына.

Атам дуы, тиеп ышанды, егет,

Ата дуы етте башыа.

 

Лкин Абдрахман тнн д ялыуар кп булан икн. Башортостанды к архивында аланан ялыуары береенд Абдрахман Биктимировты, Верхнеуральск трменд ятан башорттары отолдороу сн тигн булып, халытан аса йыйып лштерее, баша закона ярамаан эштр алып барыуы, айы бер дыуамаллытары хаында йтел. ( ЦГА РБ, ф. 00, оп. 1, д. 16, с.101 - 113 ).

Нисек кен булмаын, Абдрахман кантона аыу эсеп был донъя менн бхиллшерлек етди сбп буландыр, кре.

Кантондара аылан тарихи йырары классик лг ,,олой кантон” йыры. Йыра Мхммтолой Кучуков (Ксков) кантонды анылыы, халыты ыйырытыуы тураында бара. Ул 9-сы кантонда оа йылдар буйы хакимлы ит, заманында и бай феодалдаран аналан. Мис, арыу йылалары буйында биш тирмне булан, биш медн ашыу йылы малы тотан. Наполена аршы уышта атнашып, хорунжий држе алан, уыра полковник булып киткн. Писары Ермолай исемле м булан. Ауылдара сыан саында халыты илатып талап йыйан йберре менн повозкаын тултырып, артынан йрлп мал эйртеп айтыр булан, снки е телгнс талаан, е телгнс хкм ылан ир булан. Шуа кр былай тип йырлаандар:

олой кантонды ла бай, тир.

амсыт та ына брке бар, тир.

хкмдре л улында,

Ни ыла ла ирке бар, тир.

 

олой кантон да бик к аны

Бер йт, ылыс армалай.

Кп иркйре д башын юйы

олой кантон менн Ермолай.

 

Дртенсе кантондаы кантон башлыы Тхвт тев яуызлыы менн олой кантондан лл ни алы китмгн, алйотлоо, бйелеге менн дан алан м булан:

Сыбы менн аы улдарында,

Тхвт кеек яуыз ир айа ?

 

Йыра артабан Тхвт кантонды е эш бооп Себерг китее, Иркт ятарында булыуы бйн ител. Халы йыр аша уны поселеньенн айтмауын телй:

Етмеш бер тин хйер бирер инем,

отолмаа хкм улынан.

 

Кантон башлытары тураындаы айы бер халы йырарында трлр сатирик алымдар аша ртлн. ,,аарман кантон,” ,,Абдулла ахун“ йырары тап бына шундайаран.

ргн ырыуынан булан аарман ыуатов атаы Буранолдан у Ырымбур йе Буранол ауылында урынлашан 9 - сы кантонда башлы булып арыуы йылдар буйы эшлгн. Тута, кантон булас, йштн таы бер атын алайым ле, тип яусыларын бер байы Ши исемле ыына ебргн. Тегенее ни риза булан. Туй ткрерг тип ерлн башлаан ына млд губернатор аарманды саыртып алып, хрби йнлештге кантондар бтрлсген, хер уны штатский (гражданский) хужа булып аласаын йткн, ти. Быны ишеткн Ши штатскийг кейг сымайым, тип риза булмай клп йргн, ти, снки буласа кейе кантонмын, тип ны матанып ташлаан икн. аармана кантон башлыы булып, ылыс таып йр ен л бик ошаан, кре, ,,ылысымды таып була ла йррг рхст бир,” тип батшаа хат яан икн - рхст иткндр, имеш. Был турала йыр тексында былай тип йтел:

Буранол улы аарман кантон ине бер заман

ылысын таып йрйр кантонмын тиеп аман.

аарман кантон ытатский, ник булды штатский ?

Ши и барыр ине, булмаа штатский.

аарман кантон йр ир, штатский ошамай

Петербура е баран штатлыа ышанмай.

Йыра халы трлеген ташлара, хрби формаын алыра телмгн был трнн се ген итеп кл м быны мхббт темаы менн ксйт. Кре, кантон булыу йр ен бик ошаандыр.

Рхиме кантон башлытарына нфрт тойоо ,,Абдулла ахун“ йырында айырыуса ярылып ята. Абдулла ахун Дултшин т аралы ауылы мрсенд мулла була, уыра ахун држен ала. 1839 йылы Хива походында атнашып харунжий држен алан, подполковникка тиклем ктрелгн. Ырымбураы рус трлре менн шн булып йшй. Танышы , кантондар тнн араусы Филатов араында кантон башлыы итеп уйыла м кантон ге булан Имнол ауылына ксеп кил. Дин елене апыл хрби кешег йлнее халыты аптырауа алдыра:

Тыны бирм ахун ине

Кстеме ни тыныса ?

Йшел мсет таяыды

Алмаштыры ылыса.

 

асандыр тигелек м еллек йлп йрсе дин еле, улына власть элккс, гр л кит был м, тырышып - тырмашып феодалдары ялаусы бер трг йлн. Кешелре сыбырты менн ыыра, аралмаан налогтары арттырып ала, тлй алмаандары суда тарттыра, хатта урамда уйнап йргн балалары типкелп китер булан. Шуа кр:

Абдулла ахун балалары

Уйнар уйынын блдер.

Сллле ахун, ылыслы кантон

Бар халыты блдр,

 

тип йырлаандар уны тураында.

айылыр халы йырарында трлр матала. ,,Тркй“ йыры быа лг булырай:

Парлап та ына парлап ат ектергн, тимен,

ай,тркй гене,

айы илдрн килгн был тр ?

Был трлек, ай - ай, бирелде микн, тимен,

ай, тркй гене,

Аылдары камила кр.

Шулай итеп, кантондара арналан халы йырарында нфрт хисе менн уарылан йырар менн бер рттн улары матаан йыр текстары ла етерлек.

Бындай апма - аршылылы кренеште нисек алатыра ?

Тарих биттренн шул билдле: р бер кантон башлыы янында махсус урайсы йки йырсы тотан. Улар трл мжлестр, халы йыйылып торан урындара тама хаына кантондары матап уйнап, йырлап йргндр. айылыр ки намыы булмаан кантондар кренеклерк урайсыны йки йырсыны йрен саыртып рен матаан йырар сыарыра ушыр буландар. Икенсенн, халы менн ен ипле тотан, крк сата ярам итеп ебргн кантондар а буландыр, снки р халыты яшыы - яманы бар. Ул ваыттаы матау ысынбарлыа тап килее, йыр тексы ысын келдн м хрмт итеп сыарылыуы ла бик ммкин. Буранбай старшинаны халы, бигерк т лкн йштгелр, хрмт иткндер. Хрмт итерлек сифаттары ла булан уны: йырсы , урайсы, ссн, отаы, Бер менн йткнд, мжлестре ймлй торан кеше булан бит. Шулай булмаа, млн, Буранбайы хатын уып, текста яыланса, ауыл арттары зар илама ине:

Таба та ына таба,ай, а аы

Буранбайы яан да хаттары.

Шул хаттары алып уып арап,

Зар илайар ауыл арттары.

 

Буранбайы ына , ай, ылысын

омартыы итеп т урлаы.

Буранбайы ына, ай, йырарын

Итлеге итеп т йырлаы.

 

Кантон идаралыы осоро тураында йрткнд, уа аылан йырары йрнгн ваытта кантон башлытарыны ыай ятарын крм хилаф араш булыр ине. Кантон башлытары итеп Рсй уымышлы кешелре уйан. Кбеенс й университет, й булмаа кадет корпусы тамамлаан шхестр уйыла. Шундайары берее - лмхмт кантоныуатов. Уа арналан халы йырарыны берее ,,ыуатов ссн,“ тип атала:

Ялтыр а ына, йолтор ялтлап тора

Перовский тр атаы.

ыуатов та зирк, телг ота,

Ссн булды микн атаы.

 

Баыян да менн лмфере

Сйнп кен бткс тм ала.

ыуат та ына тигн, ай, ссн ир

Зирктрн зирк анала.

 

Халы, лмхмт ыуатовты йыра матап кит. Ни сн ул матауа лайы булан у ?

лмхмт аталы ыуатовтарнеленн 1827 йылда тыуан. Атаы хмт ыуатов - й башы. Йшгн ауылы - ыуат (Ейнсура районы).

Ул, хлле кешене улы булара, мрсл алан белемен сит ятара дауам ит: азан алаыны 1 - се гимназияын уышлы тамамлап, шундаы университетты медицина факультетына уыра ин. Бер аан ул философия факультетыны Кнсыыш телдре блеген ин, бик кп телдрг йрнеп сыа. Уыуы йбт тамамлаана кр университет уа диссертация яыра ммкинлек бир. Диссертацияны яып, ялап лмхмт филология буйынса кандидат држен ала.

Хрби сословие ибен уый ул, шуа кр скри бермект хемт итерг тейеш булан. 1849 йылда уны хрби губернатора тржемсе итеп тйенлйр. уыра кантон ярамсыы, Ырымбур, Екатеринбург, Шадринск йренд кантон башлыы булып хемт ит. Есаул званиеы ала, кренекле хкимит эшмкре булып кит. Халы менн осрашан ваыттарында ен ябай тота, уны ауыр йшен креп йрй, тарихы, бгнг йшйеше менн ыыына.

лмхмт ыуатов халыны ткне м бгнг менн ыыынып ына алмай, ауыр хл - ямышын еелйте юлдарын элп арай. Млн, ул 17 биттн торан ,,Башорт халыны ярлылыныу сбптре“ тип аталан улъямаын яа м уны тамамлап Ырымбур губерна канцелярияыны идара итесее Ходаковскийа тапшыра.

Башорт халыны идисади ятан ауыр хлг алыуыны беренсе сббен ыуатов халыты хрби хемтт м хрби сословиел бик оа булыуынан кр. Хрби хемт малсылыты юа сыары, халыты ас - яланас итте, тип яа ул. Игенселекк л кс алмай башорт, уны сн тулы мненд ултыра тормошта йшрг крк. Игенселек менн мшл була - халы, ыуатов фекеренс, бай булмаа ла ул тиклем к ярлы ла булма ине. Илг ны файа биргн халыа хкмт тарафынан мтди ярам була, бгнг кнг тшм ине, тип ралай ул. Икенсе сбп - наанлы. ыуатов яыуынса, власть наанлыты алау яында, снки наан менн еткселек ите намыы трлрг еелерк. Мктптре етешме, тлле булыуы, халыты ярлы булыуы белем алыу юлында крт булып тора, тип анай ыуатов. снс сбп - намыы трлре ,,эшмкрлеге,” улары халыты холон , йолаларын аламауы, кметеп арауы, тип анай ул. Кп бис алыуы тупа рф - ттрг индер, мм мосолман динене ыай роль уйнаанын ыы атына ала.

Халы араында а - белем тарала, уымышла кешелр ишй, динг тартыла трл яман ттр, ялаулы, томаналы енн - е бтр ине, тигн фекере менн йомалай ул улъямаын.

Кантон башлытарыны айы берре халы араында а - белем таратыра тырышлы алан. Млн, аарман ыуатовты, уымышлы кеше булыуы тураындаы млмт фольклор материалдарында аланан. Уны йортонда даими решт китап ксереп яыусылар була. Ксереп яан китаптары берее - ,, Тзих - ль срар “ Фндр академияыны Башортостан филиалы илми китапханаында алана. Шул материалдара яыланса, заманында аарман ыуатов суфый шаирр бделмних аралы, ибтулла Слихов, Шмсетдин суфый менн яындан атнашып йшгн, башорт балаларын ыра ебреп русса уытыр сн ксн алан. Ырымбура, Казана, Мскг илле башорт балаын ебреп уытыуа лгшкн.

Балалары ситк ебреп уытыу мсьлен итибарын йнлтеп, ошо турала ,,Оренбургские губернские ведомости “ газетаы (1838, №1) былай тип яа: ,, Мысли его, инициатора Куватова Кагармана, должны были служить колыбелью башкирской цивилизации. Замысли были обширные, а результаты - мизерные. Только 50 мальчиков - башкир были отправлены в Москву, Казань и другие города для обучения разным ремеслам...”

Дйм аланда, халы кантон системаыны реакцион икнен, кешелре нылы ул атында тотоу сн млг индерелгн идара икнен др алай. Тап ошондай фекер ,,олой кантон“ йырында асы саыла:

Кантон да ына кантон кил, тир

Килгн кантондаран ашаны.

Яуыз кантондары уя икн

Рсй ген тигн батшалы.

 

Кантондар тураындаы матап, й булмаа яуызлытарын асып яылан, йки сатирик формала бирелгн йырар менн бер рттн лирик йнлештге кантон йырары ла бар. Шундай йырары берее, халы йырарыны классик лг - ,,Сибай кантон йыры.“ Тарихы тбндгес:

Байма районы Ике Сибай ауылынан Шйхмт Сибаев тигн кеше ошо у ауылдаы 6-сы кантонда писарь булып хемт ит. 1858 йылда херге бйлил районы Рхмт ауылына кантон башлыы итеп ебрел. Кантон башлыы булып ул кантондар идаралыы бткнсе эшлй. (ЦГА РБ, ф.2, оп. 1, ед. хр. 10 272, с. 1 - 3)

Архив документтары буйынса уны ике атыны буланы билдле. Рхмт ауылына ксенгн ваытта нишлптер йш атыны Фатима Сибай ауылында тороп ала, кре, ул яы урына ксенерг телмгндер. Йыры йкмткее Фатимаа булан й хисен алатыуан ибрт. Шулай булас, йыры Шйхмт Сибаев е сыаран була тгелме у ? Йыр тексына итибар итйек:

Йшел ген сана, згр дуа

Ектерн, Фатимам, туры ата. Эй - й...

Атайсала айтып торор а булам,

Ирешер инем, Фатимам, мората.

йткндй, текстаы ,, Атайсал “ атамаы Сибай ауылыны элекке исеме. Артабан йыра яы ере енм тойоо саылан:

андуастар айрар, ай, ер тгел

Ккк т ген саырыр ер тгел. Эй - й...

Илама ла , Фатимам, ай, илама,

Йгереп атлап айтыр а ер тгел.

 

Шулай итеп Башортостан халытары 65 йыла уылан кантон идаралыында йшп, уны ауырлыын татып лгрлр, снки кантондар идаралыы реформаы башорттара, мишррг, казактара ур бурыс йкмткн. Ул - хрби хемт - Рсйе кнъя - кнсыыш сиктрен алау м ул алып баран яуара атнашыу булан. Хрби хемттгелр Урал йылаы буйлап ткн сикте алара тейеш буландар. Кемдн алайар ? лбитт, аа - ырыаран, араалпатаран. Ошо Ырымбур сик ыаты Тубыл йылаынан алып Уй йылаы буйлап ткн, унун у Урал йылаы буйлап тбн табан тшп Каспий дигеен салы барып еткн. Сик оонлоо биш аралыа бленгн. Башорттар, мишрр м Ырымбур казактары 1239 сарым оонлото тшкил иткн дрт аралыта хемт атарандар. Бишенсе аралы Уральск алаынан Гурьев алаына тиклем уылан булан, уны Урал казактары алаан.

Сик буйы ллр м редуттар (хрби ныытма) менн ныытылан. ллр тт тупра йм йки бейек текм менн аланан. Бында ниндйер хрби тркм даими решт булан. ллр араындаы бйлнеште ур булмаан ныытма - редуттар тьмин иткн. Сик алдында кте пункттары - форпостар урынлаштырылан.

Хемт ите ваыты алты ай буйы дауам иткн. Берр майан ноябрг тиклем, икенселре ноябрн майа тиклем аралыта хемтт булан м командалар бер - береен алмаштыран.

Сик буйы хемтене тп ауырлыы башорт менн мишрг тшкн. Хемтк 20 йштн 50 йшк тиклемге ир -егеттре сиратлап аландар. тт 4 - 5 йорттан бер кеше сират буйынса киткн. Ырымбур хрби сик ыыында даими решт 12 ме башорт сикте алашан.

Хрби хемттге кешелре орал, кейем - алым, аттар менн тьмин ите крше - клн, ймт ибен атарылан. Улара эш хаы ла тлнмгн. Хемттн баша сата башорттары трл эштрг ушып таы бушлай эшлткндр.

Хемт рус казактары атаман - командирарыны ул атында ткн. Улары батшалыты тп терге булан. Шуа кр яйлап - яйлап улары анын арттыра барандар, башорттары анын кмет барандар. Хемт урынына улары эшсе м транспорт командаларына ксергндр.

Атап йткнд, Ырымбураы генерал - губернатор канцелярияы йорттары, казармалар, редутттар, губернатор йорто, Карауанарай башорттары ,, эшсе “ командалары тарафынан тл. йткндй, Карауанарай башорт - мишр скрене килеп - киткн хрбирен уныу йорто итеп тгндр, лкин уны губернатор канцелярияы билгн. Шулай итеп, алалары тклндере, тьмин ите эшен кплп башорт йлеп ителгн. Млн, 1850 йылда ына улар ана эштрен атарыу сн 300 ме ат, 35 ме эшсе ебргн.

Йыл айын бер - нис ме башорт Ырымбур, Орск, Уральск алалары сн утын м аас материалдары ерлгн м уны амар, Урал йылалары буйлап ал итеп аыан.

Быларан тыш, башорттар мишрр менн берг земство полицияына ярам ите сн, юлдары м кперре йнтег, ылау йртрг йыл айын мерлп ат м кеше блгн.

Шулай итеп, йберлт м асалата булан трл йклмлр ябай башорттар м мишрр елкен ауыр йк булып ятан.

 

 

Блек