М яып алдырандар

Башорттары рухи мните, ауы - тел ижады хаында беренсе яма млмтте хасил булыуы Х быуатты беренсе яртыына арай тап кил. 922 йылда Багдад хлифе Волга буйы буларарына илселр ебргн. Илселек буларары теп, башорттар араында ла булып киткн. Улар араында хмт ибн Фалан да булан, ул ошо илселекте секретары вазифаын башарып йргн. уыра хмт ибн Фалан был сйхт тураында улъямалар алдыран. Шулары берее, ,, Книга Ахмеда ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 921 - 922 года “ тип аталаны, 1956 йылда Харьковта китап булып баылып сыан. Унда башорттары шул осораы тормош - кнкреше, рухи донъяы тураында айы бер млмттр аланып алан. Унда, млн, ул р йбере, йки кренеште эйе булыуы тураында башорттары ышаныуын яып алдыран. Ысынлап та, халы араында ле л була йорт эйе, тау эйе, ыу эйе була тигн р йрй. Ислам дине таралана тиклем кп биллр тотемизм китараланбулан. Тотемизм (туанлы хисе) ул, алимдар йтеенс, ттормош ваытынан килгн динде бер тр. Ул ваыттыы кп кен биллр рен берй хайуандан, й оштан килеп сыан, барлыа килгн тип уйлаандар, шуа кр улары ан - рш тип анаандар. Башорт ырыуары ла шулай итеп уйлап, трл хайуандара, оштара табынандар, ырыуарын табынан ош - орт, кейек исеме менн д атап йрткндр. Башорттары бына ошондай табыныуары хаында хмт ибн Фалан былай тип яып алдыран:

,, Мы видели, как одна группа поклоняется змеям, другая группа поклоняется рыбе, третья группа поклоняется журавлям, и мне сообщили, что они некогда вел войну с одним народом, что когда журавли закричали сзади них так, что они испугались и обратились в бегство, и поэтому они поклоняются им и теперь “ ( 131 - се бит ).

Хер башорттар торнаны, аошто изге ош, тип анайар, улар тураында бихисап рийттр яылан, йырар сыарылан. йткндй, ,,Сырау торна“ йыры, млн, ки таралан йыр - модары берее.

Бороно халы ижады тураында йрткнд ХI быуатта йшгн м шл ижади эш булан трк этнографы м телсее, алим Мхмт ашари тураында бер а ик алмайынса булмай. Ысын исеме Мхмт ибн Мхмт. Йшгн йылдары билдле тгел, шул осора араханидтар династияынан сыан юары атлам вкиле. араханидтар длте трки халытаран ойошан була, башалаы - ашар. Мхмт ашари 1072- 1074 йылдара ,, Трки телдрене леге “ (,,Диван лт ит - трк“) тигн хемтен батырып сыара. Унда трк м башорт сн урта булан ре яып кит: теген, амсы, эйр, йгн м башалар. Трки телдрене леген т масатында ашари трк халытары йшгн барлы тбктре гиеп сыан, башорттара ла булан, р халыты, йки биллре телен характеристика биргн, бер - берее менн саыштыран, кемде айа йшен яып алдыран: ,,Рума, башалара араанда, печенег биллре яыныра йшй. Унан у ыпса, ймк, башорт, басмыл, ай, яба, татар, ыры кит.”

Артабаны быуаттара халы ижады менн ыыынып, шиырарын сыарып башорт поэзияын байыта биргн шаираран милли батырыбы Салауат Юлаевты ( 1752 - 1800 ), бделмних аралыны ( 1784 - 1824 ), ибтулла Салиховты ( 1794 - 1867 ), Шмсетдин Зкиы ( 1825 - 1865 ), ли Сооройо ( 1826 - 1889 ) ик алмайынса булмай.

Салауат Юлаевты шиырары оригиналда аланмаан, ниндйер лш телдн - телг кс килеп халы хтеренд аланан, айырым шиырары русса тржемл ген килеп еткн, шунан башортсаа йлндерелгн, шуалмылыр, айы са рифмалары булмай уя. ,, Яу “ шиыры, млн, былай башлана:

Заманалар булан элгре,

Булан илде батыр улдары.

Баш етмлек эштр эшлгндр,

Бт лм белгн улары.

 

Салауатты тормош юлы р кемг билдле, шуа кр уны абатлауы крге ю. Тик шуны йтерг крк: шаиры поэтик мараы ур тгел, ул ни бары титг яын ына шиыран ибрт. Улары иммтлеге илйрлек менн уарылыуында.

Салауат Юлаевтан уыра йшгн м яан шаирара дини ыаттар, дини - мистик араш тнлк иткндй. Шиырары херге уыусылара алашылмай торан телд ижад ителгн, шуа кр улары херге башорт телен тржем итмйенс нылап алап булмай.

Крепостной хоуты юа сыарыу реформаынан уы осора, йни ХIХ быуатты икенсе яртыында, башорт м рус мрифтселрене, этнографтарыны, фольклорсыларыны, яыусыларыны алимдарыны эшмкрлеге йнлнеп киткн. Был осора трл гзит - журналдар, фнни бамалар кплп сыа башлаан. 1865 йылда фл ,,Уфимские губернские ведомости“ сыарыла башлаан. 1871 йылда сауагр Блохин беренсе шхси бама - ,,Уфимский листок“ты сыара башлаан. Ошо у йылдара ,,Оренбургские епархиальные ведомости,” ,,Уфимские епархиальные ведомости“ сыа башлаан. Рус географик ймите (РГО) Ырымбура ене блеген асан. Был блек ,,Записки Оренбургского отдела РГО,“ уыра ,,Известия Оренбургского РГО“ журналдарын ншер иткн. Унда урындаы м килеп - киткн алимдары, атап йткнд, Д.П. Никольскийы, Б.М.Флоринскийы, Н.В. Ремезовты, Р.Г. Игнатьевты, С.Г Рыбаковты м башалары тарихи, этнографик м географик хемттре баылан. Кренекле рус яыусылары башорттары кршен, тормошон, фольклорын йрнеп, китаптарында саылдыран.

1905 - 1907 йылдараы революция тулыны ваытлы матбуатты кийтерг ммкинлек биргн. ,,Уфимский край,” ,,Уфимский вестник,“ ,,Оренбургский край,”,,Оренбургский вестник“ гзиттре и ур бамалар аналан.

Башорт - татарар араында ,,Шура“ журналы, ,,Ваыт“ гзите и популяр бамалар булан. Улары мхрирре мрифтселр Риза Фхретдинов менн Фтих Крим, ншер итеселре алтын промышленниктары Шакир м Закир Рмиевтр булан.

флге ,,ли“ мрсен кренекле башорт м татар шаирре м яыусылары тамамлаан. Улар араында Шйехзада Бабич, Мжит фри, Сйфи Кудаш, Булат Ишемулов, Ни Инбт, Хсн Туфан кеек кренекле иптр булан.

халы араынан сыан башорт мрифтселре м ссндре халыты рухи мираын туплаандар, тарихи ады уятыу сн бт тырышлытарын аландар.Бына шулары ыаса ик алып тйек.

Икенсе блек