Башорт мрифтселре м фольклорсылары

( ХIХ быуат - ХХ быуат башы )

Биксурин Мирсалих Мирслим улы (1819 - 1903 йылдар тире)-таныланбашортмрифтсее, башорт теле белгесе, педагог, фольклорсы, т башлап башорт яма би телен булдырыуа ур лш индергн алимдре берее.

Мирслих Биксурин 1819 йылда Ырымбура ярлыланан башорт дворяны аиленд тыуан. Ырымбур Неплюев хрби училищеен 1838 йылда тамамлаан. 1841 йылдан башлап оа йылдар дауамында рп, фарсы, башорт, татар, аа телдрен уытан. Бер юлы Ырымбур генерал - губернаторы янында тржемсе вазифаын тй. Уышлы илми - педагогик эшмкрлеге сн кп кен орден - миалдар менн блклн. Биксурин башорт милли бт телен ниге алыусы лингвистары берее. ,, Бохара, башорт, ыры м Тркстанда йшселре ерле йлшен кртеп рп, фарсы, татар телдрен йрне буйынса башланыс улланма тгн. (,, Начальное руководство к изучению арабского, персидского и татарского языков с наречиями бухарцев, башкир, киргизов и жителей Туркестана.“ )

Мирсалих Биксурин - башорт халы ижадын йыйыу м батырып сыарыу эшен ур лш индергн алим. Фольклор материалдарын ул т башлап, диалект енслектрен алап, башорт теленд батырып сыаран. ,,Батыр батшаны ките,“ ,,с туан“ киттре - тап бына шундайаран.

Мрифтсе 60-70-се йылдара батша хкмтене Урта Азияа ойошторан хрби походтарында тржемсе булып эшлй. Ошо осора ул был тбкт йшгн халытары тормош - кнкрешен, этнографияын йрн. мтл ,,Хрт мсетене ртлме,” ,,Тркстан лке,” ,,Бохарала аы - тлек хатары,” ,,Шахрисб билмлре“ кеек тарихи - этнографик хемттре донъя кр. Биксурин мллрене байтаы ,,Тркстан крайы“ (Казан, 1872) йыйынтыында баыла.

Уры география ймите Ырымбур блегене тулы хоулы аза итеп айлана, генерал држен тиклем рлй. Мирсалих Биксурина надворный, коллежский, статский советник држе бирел. Уны йыйан фольклор иатериалыны бер лш батырылып сыарылмаан м Фндр акаемияыны ф илми ге китапханаында алана.

Мифтахетдин Амулла (Камалетдинов)(1831 - 1895) беренсе башорт мрифтсе - шаир булан. Халы араында йрп уны тарихы менн ыыынан, шиырар яан. Амулла ене шиырарында байары омолоон, муллалары наанлыын фашлаан. ене билдле ,,Башорттарым, уыу кр “ тигн шиырында халыты белемг саыран:

Башорттарым, уыу крк, уыу крк!

Арабыа наандар кп, уыу ирк.

Аыра айыуан Уралдаы урандай,

Эй, туандар, наанлытан урыу крк!

Алтыа бере ушып ан ун булмай,

Стте ала бороп, тн кн булмай.

Белемлелек - арыландан ксл батыр,

Шуа атланмай, ине тш ис н булмай.

 

Ул 1831 йылды декабрь айында Блбй йене (херге Мик районы) Туанбай ауылында тыуан. Стрлебаш мрсенд хлф Шмсетдин Зкин белем алан, артабан Ырымбура сыып кит, Троицкиг килеп уый, аллы белемен ктр.

Ун ике йыл ситт йргндн у, Амулла тыуан ауылына йлнеп айта. мм унда кп тормай, атаыны атын егеп алып, баш уан яа сыып кит. Арбаыны бер блеген столярлы оралдары алан, икенсеен китаптар менн тултыран илгир шаир м балта отаын Башортостанды кнъя ауылдарында, башорт ййлренд бик йыш крлр.

Шулай, Башортостан буйынса сйхт иткн ул, ауылдан - ауыла йрп балалар уытан, шиырары менн халы араында сыыш яаан. Бер ваыт аа далаларына сыып киткн м унда ла аа балаларын уытып йргн. т се телле аынды, билдле, аа байары яратмай, шул арала дрт йыла яын Троицк трменд ултыра. Ошолара бйле ,, Мине ятан урыным - трм “ тигн шиырын яа:

Слм уында, мекен хлен орааы,

Хат менн белдерйем, телге.

А ороп, аш эсмй ан йотабы,

лгнг, лмк т, йншбе.

 

арайып, тн йоламай, йн атабы,

Аылдан айы креп аашабы.

Ау ороп себен тотан рмкселй,

андала, брс менн талашабы.

 

Мине ятан урыным - исеме трм,

р трл кешелр бар яфа кргн.

Эсенд трл ибрт, ибе ю,

Нис трл йепле - бары йыйылан ...

 

Ябай аатар киреенс уны ны хрмтлп ,,Амулла“ тип атай башлаандар. Башорттара ына тгел, татарар менн аатар араында ла ки танылыу тапан ул, илгир м кршсе шаир булып мажаралы мер кисергн. Бына шулай ул йыл йлнен башорт м аа далалары буйлап гигн, шиырар сыаран, халы менн аралашан, халы ижады менн ыыынан, кешелре боолотарынан клгн.

Мифтахетдин Амулланы херге Байма районы, элекке Брйн олоондаы Темс, Байым ауылдарына тутап балалар уытып йргне билдле.

,, Сказание о земле Баймакской “ (ф, 1998) тигн йыйынтыта тсее Ю. А. Узиков былай тип яан:

,, ... Р.В. Буранбаев познакомил меня с многочисленными памятниками села Темясово. Когда мы были на вершине горы Рапат (укрепленное городище), он показал на новое здание мечети и сказал:

- Там как раз находилось медресе, в котором преподавал в 1892 году Мифтахетдин Акмулла. Рядом находился и дом, где он жил.

Этот факт из жизни в Темясово великого ученого был для меня новым, пришлось тщательно изучить литературу об Акмулле. И в книге писателя и ученого Рашита Шакура ,,Звезда поэзии: Мифтахетдин Акмулла“ я прочитал буквально следующее:

,, Пришло письмо из города Баймака от Расиха Ахметовича Баимова. Он подробно изложил воспоминания своего отца Ахмета Баимова, жившего в 1876-1964 годах и в молодости бывшего шакирдом у Акмуллы. Воспоминание повествует, что Акмулла в 1892 году всю зиму прожил в селе Темясово нынешнего Баймакского района Башкирии, обучал детей, писал книги, мастерил и чинил для людей совки, самовары, другие вещи, необходимые в быту. Темясовцы услышали из его уст множество стихов, многие старики помнят об этих событиях.

Байма районы II Этол ауылынан Шрзи ссн бдиевты итлектренд Амулланы ошо ауыла абаташы Таир Длтшина килеп - китеп йрре бйн ител, хатта улар иклшеп аа далаларында уытып йргндре ик алына. Был турала бдиева Таир Длтшин е йлп алдыран. Ссн Шрзи бдиевты ошо итлеген килтереп тйек:

,, Ауылыбыы и аралы, абруйлы шхестрен берее Таир Хисаметдин улы Длтшин Амулла менн Стрлебаш мрсенд берг уыан, яындан аралашан. Таир аайы бик бай китапханаы бар ине. Шул ваытта сыан бар гзит - журналдар а унда була торайны. Мин шулары уып, кндрем ткнен имй ала инем. Былай тип бйн итте ул: ,, Бе Амулла менн мрс тамамлаас, Троицк ятарында к еткнсе аа балаларын уытты. аатар млдк истктре (уымышлы башорттары) бик ихтирам итлр ине. Бер - беребен лл ни алы ара булмаана кр бе йыш ына осрашып торо. аатар ленн - ле йыйындар, ур мжлестр ойоштороп, музыка м ярыштары уара торайнылар. Улара Амулла ис т алдынылыты бирмне. Бигерк т Троицкин алы булмаан арабола йыйынындаы сыышы ит алан. Унда Амулла лл айан йыйынып, лл кпме ерлнеп килгн бер ур аа аынын, исемен онотанмын, менн отто ына тгел, клкг алдыры. Шуны менн д ул, кре, ен дошмандар тапты. Уны трлрг арата булан тура лелеге л йшйешен мшт тмй алмаандыр.

1993 йылда Амулланы мин ауыла, II Этола алып айттым. Ул бее йортта йшп, ыш буйы ауыл балаларын уытты. Уны ауыл халы бик ихтирам итте, сиратлашып унатан - унаа йрттлр. Был мжлестр ул шиырар уый, вздр йлй торайны.

Йыш ына Амулла янына крше Байым ауылынан шаир Заретдин Байымов хрт, Муллаайан абдулла Сйетов кил торайны. Улар Амулла менн берг уынылар, яын дутар булдылар. Шулара мине атай а, Хисаметдин мулла, ушылып, оа гплшеп, шиырар уышып ултыра торайны. Ул кил, ауыл халы йн дртлнеп ый - хрмт крт ине. Ул булан р аш мжлесе бик келле т торайны. Амулла ене шиыр, мнжттрен уыны. Уны сыыштары кп ваытта гт - нсихттрн ибрт ине.

...Бер ваытта ла буш ултырманы, лк китаптар уыны, шиырар яы. Халыа кнкреш йберре яаны, бура ла бураны. Ишек - тр рамдары эшлне. Ул е менн р са китаптарын, оталы орамалдарын уян арбаына тейп алып йртт.Уны ара туры аты булды.

Кндр йылыныу менн Амулла менн йн аа далаларына сыып кит торайны.”

Шулары бйн итте ми Таир Длтшин аай.( Шрзи ссн. Тсее А. Тажетдинов. ф - 2005, 14 - 15 биттр)

Тимк, Амулла Байма еренд кп тапырар булып киткн мрифтсе - шаир. Кренеенс, ул Байма ятарында ике ыш ышлаан, балалар уытан, йй була, аа далаларына китеп, улары балаларына аба биргн. Уны менн берг аа далаларын II Этолда мер рсе, абруйлы м аралы Таир Длтшин д ыыран м шулай у аба бире менн шллнгн.

Лкин 1895 йылда шаиры мере уйламаанда лгн: ткер телле, дрлкт яратан шаиры кралмаан байар, муллалар, кеше яллап, Мистн фг китеп баран юлда лтерткндр.

Мхмтслим Ишмхмт улы мтбаев та(1841 - 1907)кренекле мрифтсе - алим булан, Башортостан тарихы буйынса ,,Йдкр “ ( 1897 ) исемле китап батырып сыаран, ауы - тел ижады менн ыыынан, шиырар, млдр яан. Пушкинды ,,Басаарай фонтаны“н башорт телен тржем иткн.

Ул 1841 йылда ф йене Йомран - табын олоо Ибраим ауылында (херге ырмыалы районы) кантон башлыы аиленд тыуан. Ырымбур кадет корпусында белем алан, рус телен бик йбт белгн, Лермонов, Крылов, Пушкин рре менн таныш булан. 70 - се йылдар ааында Стрлетамата рус синыфтары уытыусыы булып эшлгн, 1880 йылда фг ксеп килгн. Бында округ судында эшлгн, Мосолман дини назаратында тржемсе булан. 1883 йылда мфтй ярамсыы сифатында Мск батшаны тхетк ултыртыу тантанаында атнаша, 1887 - 1889 йылдара эше буйынса Петербургта м ырымда йшй. Ошо осора уны тыуан я тураындаы тге хемттре крен башлаан. Тге бамалары берее ,, Приметы, поверья и изречения магометан Уфимской губернии “ (1883) тигн мл. Унда алим халы араында таралан трл ырым - йола м тбит кренештрен бйле булан тапыр р, млдр рнген урынлаштыран. Млн: Юлбары тирее ябынып ына батыр булып булмай. Йки: Донъяла ике кеше нтлнее белмй: берее - илем эйе, икенсее - байлы эйе.

Мхмтслим мтбаев башорттары тарихы, рф - ттре, йолалары хаында ла кп кен хемттр яан. Улар араындаы ,,Башорттар,” ,, фн тарихына аылышлы материалдар,” ,,Башорт халыны а м ара кндре,“ ,,Башорт орото,” ,,Башорт урмасы” кеек тарихи - этнографик хемттре аман да митле булып ала.

1901 йылда ншер ителгн ,,Трки теле нхене мохтасары“ (трк телене ыаса синтаксисы) башорт - татар уымышлылары араында ур ыыыныу тыуыран. Кренекле мрифтсе бик бай фнни мира алдыран.

Мрифтсе - алимды эшмкрлегенд публицистика, йни ижтимаи мсьллрг арналан мллр, ур урын алып тора. Бындай мллренд ул халыа а - белем бире, тыуан телд дреслектр сыарыу мсьлен ктр, халыты блгнлкк тш барыу сбптрен аса. М. мтбаев 1907 йылда донъя уйан.

Рслев айса Фтхулла улы (1866 - 1921) - йырсы м ссн. Башланыс белемде Учалы районындаы тыуан ауылы Ялсыолда ала. Артабан ике туан ааы Зйнулла Рслевты ,,Рсли“ мрсенд уый. Уны мамамлаас шул у районды Ике Байрамол (элекке еш) ауылында мер буйы мулла, й ахун булып тора. Халы йырарын йырлаусы булып та таныла.

айса ахуна 1905 йылы рус - япон уышында атнашыра тура кил. Ул унда полк муллаы булып хемт ит. заманына кр белемле, юары мнитле, зыялы булыуын уны тормош юлын йрнесе алимдары берее . Б. Хсйенов билдлй. Рус, рп, фарсы телдрен яшы белгн. уыштан айтас, мерене и уы кндрен тиклем ябай халыа ходатай ялаусыы) булып тора.

айса Рслев - рус - япон уышына арналан кп кен бйеттре, шул эстн Амулла леме хаындаы бйетте авторы. Шулай у ,,Илсе айса“ тип исемлнгн м бер - нис вариантта таралан классик йыры ул сыараны билдле. Был йыра тыуан илг булан й, ыра оа йргн сатараы аыш ялыны саылыш таба:

ара ытат елн, ай, иемд,

ара ебк билбау билемд.

Башайарым ситт йр л,

Келдрем тыуан илемд.

 

Бер тркм алимдар ,, Порт - Артур “ йырыны авторы айса Рслев булыра тейеш, тип фараз итлр. Шулай булыуы бик ммкин, снки ул ваытта е , е кй яан кешелр бик ирк булан, була ла абруйы ур булан айса ахуна кртмйенс бындай йыр таралып та китм ине.

Рус - япон уышынан айтандан у, ахун Рслевты икенсе атынынан тыуан улы бала ына ваытында еш клен батып л. Йыры ,, айса “ тип аталан таы бер вариантында, кре, ошо кйнсл м айылы ваиа саыла:

а бпклре ары икн,

Теелеп - теелеп ыуа бара икн.

Йрк баштарына ан ауыран

Йрк ярып сыан бала икн.

 

Исмилев Сйет хмт улы( 1884 - 1972 ) - Башорт АССР - ны Халы ссне. Шишм ауылыны Йрми ауылында тыуан, ушаматы шул ауыл исеменн алынан. Ун с йшт атаы леп ките сбпле бт аил хстрлеге уны тн тшкн, снки ул балалар араында и олоо булан. Сйет Исмилев, йи Йрми Сйете, Октябрь революцияына тиклем кулактара батрак, тимер юл станцияында эшсе булып эшлй. 16-17 йшенд к ул шиырар, йырар сыарып яын - тирлге ауылдара таныла.

1926-1927 йылдара Шишм театрында артист булып эшлп ала.уыра,колхоз ойошторолас та, ауылында колхозсы хемтен башара.

Исмилев бик йшлй гармунда , скрипкала уйнара йрн. абан туйарында, йыйын - мжлестр, клубтара сыыш яап, е скрипкала уйнап, е йыр сыарып йырлап, бйет йтеп йрр булан, тора - бара халы уны ссн тип атай башлаан, ссн булара танылыу тапан. Бйк Ватан уышы йылдарында Башорт длт филармонияында эшлй, концерт бригадалары менн республика ауылдарын урап сыа, бер - нис тапыр фронтта алдаттар алдында сыыш яай.

Сйет Исмилев - бер - нис китап авторы. Улар араынан ,,Сйет йырары,” ,,Ссн е,” ,,айланма рр,“ ,,Ссн йырары“ исемле китаптарын кртерг ммкин. Уны кпселек рре халы ижадына тартым булып образлылыа нигелнгн: ,,Бхет - ы тураында ,” ,,Нужаны сйхте,” ,,Аслы батша “ рре тап шулай.

Сйет Исмилевте уы йылдара ижад иткн шиырары тормоша оланыу менн уарылан, ыай ятары данлау, кире ятары фашлау хас улара. гт - нсихт, флсфи йнлештге шиырары байта. ,,Йг етермен ле,” ,,гт,” ,,Балалара,” ,,нр йрне хаында“ шиырары бына шундайаран.

,, Мине йырарым “ шиырында тормош матурлыы тураында орурлы менн яа ул:

...Йрми була мине тыуан ауыл,

Шунан сыты мине юлдарым.

Хер ауылдаран ауылдара

Яырап йрй мине йырарым.

 

Ни ми музыка уйнамаа, -

Илемд бит йш келле.

Партиябы шулай нурлы итте,

Йырлы итте бее келде...

 

Сснде ижадында млдр иелерлек урын алып тора. ,,Бре менн тлк хикйе,” ,,арт бесй менн сысан “ кеек млдр - угы уышлы сыан рре.

Сйет Исмилев алтмыш йыла яын мерен сснлек снтен бир.

Длтшин Фррх Длтш улы( 1887 - 1956 ) - Башорт АССР - ыны халы ссне. 1887 йылда херге Дртйл районы Ике Уртай ауылында ярлы кртин аиленд тыуан. Ете йшенд етем алып, кнн е кр: байара кт кт, урман ыра, батрак булып баша эштре башара. 1913-1916 йылдара Ашишм исемле аы фабрикаында эшлй. Ошонда, пар ааны шартлап, тома уыр ала. Тап бына ошо осора Длтшинд сснлек лте уяна: ауылдан ауыла йрп бйет йт, йырар сыара, шулай тама туйырыра тура кил. Яандары халы араында телдн тарала башлай.

Октябрь революцияынан у Фррх Длтш улыны сснлек эшмкре уны тп нрен йлн. Уны рре телдн таралыу менн бер рттн, гзит - журнал биттренд бер - бер артлы баыла башлай.

Халы сснене тге китабы 1928 йылда ,, табыусы уыр Фррх гмлре“ исеме менн баылып сыа. Кп кен йырары, шул эстн ,,Бее ояш,” ,,Ишембай“ тигндре тыуан илен, йшгн тйген данлауа арналан. Ижадыны артабан активлашып китее Бйк Ватан уышы йылдарына тура кил. ,,ли ы бйете“ колхозды алдыны тракторсыын данлаа, ,,Алты ялау бйете“ етешелектре, эштн асыусылары критика атына ала. ,,Ватан уышы бйеттре,” ,,Атланайы аттара“ рре Тыуан ил тойоо трбил мим роль уйнай. Уны рре жанр йтенн халы ижадындаы бйетк тартым, шуа кр ул бйет атамаын йыш уллана. ,,Чкалов бйете,“ млн, кренекле осоусыны фжиле лемен баышлап сыарылан.

би ижад лкенд крткн хемттре сн 1939 йылда Совет хкмте уны ,,Почет билде“ ордены менн наградлай. Орден аландан у ,,Рхмт” исемле шиырында тормошона ыаса байау яап, Тыуан илен рхмт йт:

...Осо хаа эшлгнг

Байар риза булдылар.

Мине уыр иткндн у,

Фабриканан ыуылар.

 

Алалар а кемде,

Бирмнем мин емде.

Халыма хемт итерг

аланым мин емде.

 

Элгре бе бхетте

Крмнек бер ваыт та.

Рхмт бее партияа:

Бе йшйбе шатлыта.

1944 йылда ижады, патриотик бйеттр м шиырар яан сн, ,,Башортостанды халы ссне“ тигн исем бирел.

,,Мине Мскг барыуым“ бйетенд хл - ваиалар абат - абат ртлн, ене теле, поэтик саралары менн уны яандары халы бйеттренн айырылмай а.

Валидов хмтзки хмтша улы( Зки Влиди Туан. 1898 - 1970 ) - исеме бт донъяа билдле булан аталы алим - тюрколог м длт эшмкре. Башорт милли хркт етксее. Философия докторы. Вена университетын тамамлаан. (1935) Тге хемттре башорт халы ижады менн бйле.

Ул Ишембай районыны Кн ауылында мулла аиленд тыуан. Неле Юрматы билене Сулыай ырыуына барып тоташа. Башланыс белемде атаы мрсенд ала, се фарсы, рп телдрен йрт. Биш - - алты йыл дауамында тк ауылында (херге фури райохан ятарында ны) олатаы Хбибназар мрсенд уый, унда киерк итеп фарсы - телен, рус телен м битен йрн. 1908 йылда ауылынан сыып китеп Ырымбур, стрхан ятарын гиеп йрй, шунан азана юл бора. Унда бер йыл ,,асими“ мрсенд уый м шунда у тркир тарихынан уытыусы булып эшлй башлай, матбуат биттренд илми мллр менн сыыш яай. 1912 йылда ,,Трк татар тарихы” тигн китабы баылып сыас, хмтзки Влиди фн донъяына тарихсы булып таныла. Бынан алдаы хемттре халы ижады тарихы менн туранан - тура бйле. 1911 йылда ,, Шура “ журналында ,, Жырларымыз хаында “ тигн мле баылып сыа. Был ур клмле мл, асылда, башорт, татар халы йырарыны позтикаын йрнег арналан тге оло хемт. Халы ижадына бйле таы бер хемте 1913 йылда ,,Шура“ журналында баылып сыа м ул ,,Бржн башортлары арасында“ тип атала. Тарихи - этнографик йнлешле был хемт й би юлъяма решенд, й фнни тикшере стиленд яылан. Хемтте сыанаы бер ятан кте була, икенсе ятан ул титлгн авторара таяна.

1913-1914 йылдара Фирн м Бохара археологик экспедицияла атнашан. 1915 йылдан башлап Длт Думаыны мосолман фракцияында эш алып бара. 1917 йылды апреленн алып - башорт милли - азатлы хркте етксее. Тге с башорт оролтайыны идеологияын билдлй. Башорт хкмтен м скрен ойоштороу менн еткселек ит. Башортостан республикаы хоутары сиклнег риза булмайынса, большевиктар менн хемтшлекте тутата, ил эсенн сыып кит м бамасылар хрктен ушыла. Унда ,,Тркстан милли бермлеге“ ойошмаыны рйесе итеп айлана. 1923 йылды февраленд Тркмнстандан Ирана кит. Бик др эшлй, снки бында ала - миллтсе тип утыынсы йылдара ,,тройка“ арары менн атырар ине. Бына шулай уны эмиграция йылдары башлана.

Эмиграцияла илми м уытыу эштре менн шллн. 1923 йылды мартында Ирандаы Мешхед алаыны Равза китапханаында бер - нис бороно ульяма таба м тикшер. Шулары берее Ибн Фаланды ,,Сйхттр“ китабы була. Был китапты ул яты донъяа сыара.

Зки Влиди оа йылдар дауамында (1927 - 1970) Истанбул университетында трки халытар тарихын уыта. Ошо осора ,,Тркире дйм тарихына инеш,” ,,Херге Тркстан м уны кптн тгелге ткне,” ,,Тарихи тикшерене методологияы“ ыма фундаменталь хемттр ншер ит. 1953 йылдан башлап Истанбул университеты эргенд асылан Ислам буйынса тикшеренер институтына еткселек ит башлай. Фнни хемттре сн Иран Мариф министрлыыны беренсе држ алтын миалы менн блклн.

Зки Влиди Туанды и борсоаны - брйн башорттары тарихыны фнни йттн йрнелме. ,, ыаныс, - ти алим, - башортто и саф булан Брйн ырыуы м уны ен ген хас ыаттары бтп бара. лм ( уымышлылар ) м лим ймттр шуны ик алмайар. Бее лм м лим ймттр Себере лл айаы соорарындаы бт халы ике медн ибрт булан ва тайфалары йрне юлында аса сарыф итлр, мм к тбндге ошо башорттары йрне хсситенд бер эш т эшлмйр. “

Билдле алимды Башортостанда яшы беллр м онотмайар. Башлотостан милли китапханаы уны исеме менн атала. Бынан тыш Зки Влиди исемендге ймт премияы булдырылды. 1992 йылдан башлап Башортостанда халы - ара Влиди уыуары ткрел. Кн ауылында Влиди музейы асылды. уы йылдара . . Влиди хемттре 90 сы йылдаран башлап алимды туан теленд л кплп баыла башланы: ,,Башорттары тарихы. Трк м татар тарихы,“ ,, Хтирлр,” ,, рр, “ ,, лилек ыла тимге...”, 1998 йыл.

Юлыев Батыргрй Мхмт улы- тге башорт мрифтселрене берее. кенеск аршы, йшгн йылдары билдле тгел. Херге Байма районы I Этол ауылында старшина аиленд тыуан. С.Г. Рыбаков яыуынса, Батыргрй Мхмт улы фл белем алан, шунан у ф губернаында уытыусы булып эшлгн. 90 - сы йылдара тыуан ауылына айтып рус - башорт мктбенд балалар уытыуын дауам иткн.

Этнограф м музыка белгесе С.Г. Рыбаков Юлыев менн осрашандан у, мин кргн беренсе башорт яыусыы, тип яан. Рус телен йбт белгнлектн Мск сыа торан ,,Этнографическое обозрение“ журналында башорт этнографияы тураында бер - нис мл батыран.

Фнг Батыргрй Юлыев рус теленд баылып сыан ,,Башорт этнографияы тураында “ (1892), ,,Аждаа - йылан” (1892), ,,Башорт батырары абанбай менн нбай“ (1899) исемле хемттре билдле.

,,Башорт этнографияы тураында” тигн млл ул башорт туй йолалары хаында ентеклп яа. Унда автор туй йолаларын тасуирлап ына алмай, ошо тртиптрг ене бааын бир, арашын белдер, патриархаль - ырыу йолаларыны айы беррен аршы сыа. Млн, ыары атыу, е бтнлй белмгн кешег кейг бире, алым алыу, т йшлй никахлашыу йолаларына аршы булыуы, улары халы еше сн зарарлы булыуын алауы кг ташлана. Икенсе мленд Юлыев ,,клдн аждаа сыыу“ кренешен метеорология клегенн сыып фнни алатма бир. снс мленд херге Байма районы Буранбай ауылы халыны аслы ваытында ирекен аа далаына барымтаа барыуары м улар артынан килгн ыуынды ауыла ни хтле айы - хсрт килтерее хикйлн. Был хикйг Батыргрй Мхмт улы ур социаль мн ала, барымта кеек ике йолалара аршы сыа.

Байма районы I Этол мктбе Батыргрй Юлыев исемен йрт.

Буранолов Мхмтш абдрахман улы (1888 - 1966) - яыусы, Башорт АССР - ыны халы ссне, башорт халы ижадын йыйыу м йрне эшен баалап бтк лш индергн фольклорсы.

Мхмтш Буранолов 1888 йылды 15 декабренд элекке амар губернаы Быаулы йе Йомран - Табын олоона араан рге Илъяс ауылында (херге Ырымбур лке Красногвардейский районы) урта хлле кртин аиленд донъяа кил.Бала саы бик ауыр м аяныслы шарттара т: туы йше тулыуа атаы ала, ун икег араанда се вафат булып уя. ке етем мер тама хаына байара яллана, ниндй ара эш табыла, шуны башара, шул арала зиенле малай уыра ла форсат таба. Крше Юлдаш ауылында рус башланыс мктбен тамамлап, артабан белем алыр сн 1901 йылда аралыа кил м 7-cе мсет эргендге ликев мрсен уыра ин. Бер ерн д бер - ниндй ярам булмаанлытан йнен е кр, буш ваыттара тама хаына хлфг ярамлаша. Ййге каникул ваыттарында эш табып эшлп ткр. Бер йй Ырымбура Баязит байы сйханаында официант булып эшлй, бер - нис йй Атб алаындаы Збир Фтуллин тигн кешене тирмненд иген абул ит. 1906 йылды ййенд байта белем алан Мхмтш Атб йенд аа ауылдарында балалар уыта.

1907-1908 йылдара Башортостанда халы анын ипл компаниеы - перепись ткрел. Был эшт тржемсе булып Буранолов та атнаша. Тап ошо млд Ирис ауылында (херге Байма районы эсенд) аталы бит ссн менн таныша, уыра бит ссн уны II Этолда йшгн Хмит ссн менн таныштыра. бит сснде урайа ота уйнауы, мер юллы обайырары яттан белее уны та алдыра, халы ижадын йыйыуа рухландыра, уны йрнег йй. ,, Фольклорсылар ижады “ тигн хемтенд ошо итлекле осрашыу тураында яа: ,, Мин уны менн осрашана тиклем фольклоры тарихи митен белмй инем. Йырсыларан йыры, легенданы, эпостары йшлек крлеге менн ген, иптштр араында кит йлп ярышыу уйы менн ген яып ала инем. бит ссн осраансы обайыр - эпостары шундай образлы итеп уыанды ишнткнем ю ине ле. Ул мине рлндере. Яан материал менн Риза Фхретдиновты таныштырас ул:

- ине нис йылдар дини мрсл уыаныдан бит ссн менн бер ана юлдаш булыуы артыыра булан икн, - тине.

Ысынлап та бит ссн менн креше Буранолов сн ген тгел, башорт мните сн д итлекле ваиа була. Ошо осрашыу араында мшр ,,Урал батыр,“ ,,Абуат“ эпостары аыа тшрл м иммтле хазина булып йш хоуын ала.

йткндй, 2013 йылды июненд Мхмтш Буранолова туранан - тура аылан бер мл ,,Баймакский вестник“ гзитенд донъя кре. Башкирский ,, Урал батыр “ пережил века, благодаря народному сказителю сэсэсну из с. II Иткулово, тип аталан мленд Г. Нимтова Хмит сснде ейнсре Слим лмхмтова итлектрен таянып, ки билдле булан мшр ,,Урал батыр“ы яанда Буранолов Гбит ссн менн Хмит ссн - тексты берглп, онотан урындары була - алмашлап йтеп тороуары тураында яан. Пенсиялаы элекке уытыусы Слим Килдияр ыы йш ваытында Абдулов Минажетдин арт йлп алдыран итлеген бйн ит. Ааал йленс, 1910 йылды ййенд Мхмтш Буранолов менн Гбит ссн Хмит сснг килеп тш. Был ваытта Хмит ссн лмхмтов ййл мер уаран саы була. Ошонда, II Этолдан с - дрт сарым алылыта урынлашан Хмит ййленд, эпосты артабан йтеп яырыу дауам ит. Яып алыу тамамланас хужа ары уйып, бишбарма бешереп, унатар саырып ымы, ит менн барыын да ыйлай. Ошо урына, эпосты яып ултыран ур таш эрген, хер стелла уйылан. ( ,, Баймакский вестник.“ 25 июнь, № 70, 3-с бит ).

аралы мрсенн у М. Буранолов уыуын Ырымбураы ,,Хсини“ мрсенд дауам итеп тамамлай, биш йыл буйына балалар уыта, фольклор эшен нылап тотона т уны мддс бурысы тип анай башлай. 1914 йылды авгусында М, Бураноловты ,,Башорт еррене ситтрг китее м уны нтижлре“ исемле тге мле ,,Ваыт“ гзетаында донъя кр. ,,Шура“ журналында ,,Ашаар“ исемле йыр - рийте баыла.

I бт донъя империалистик уыш башланыу сбпле уытыусы Бураноловты хрби хемтк саыралар. Ул ваытта муллалара, хлфлрг бронь аралан була. Шуа кр айыпол ауылы халы, уытыусыын уыша ебрмй алып алыу масатында схода йыйылып, уны мулла итеп айлай. уынан ошо эш кр алмаусылар тарафынан оло йепл факты итеп файаланыла.

1916 йылда ауыл уытыусыларын хрби хемттн азат ите тураында закон сыас, М. Буранолов Быаулы алаына ксеп ауыл мктптре инспекторы булып эшк урынлаша.

Октябрь революцияын ул уш уллап абул ит, Быаулы йе Ту - Соран кантонында мариф блеге мдире булып эшлй башлай, тпл белеме, еллеге, бер леге менн халы ихтирамын яулай.

1818 йылды февраленд башорт хкмте тулы составында Ырымбур хрби революцион комитеты тарафынан ула алына. Быны сббен асылау сн тлгн комиссияа Бураноловты халы вкиле итеп индерлр, снки Зки Влиди менн уны арадаштарын ула алыу халы араында борсолоу, ризаылы тыуыра. орал менн улары азат итерг, йеплелрн с алыра крк, тигн саырыуар ишетел башлай. Ошондай буталсы кндр, ан ойоша юл уйма сн, эште асылын др итеп алатыу хжте тыуа. Быны Мхмтш Буранолов менн Бхтигрй Шфиев тн ала. ,,Яы ваыт“ газетаында Бураноловты ,,Башорт туандара“ исемле мржте баыла, Шфиевты да мле ,,Башортостан“ газетаында донъя кр. Мржтт автор ула алыныуа аышлы тулы, др информация бир, халыты айы аыл, сабырлы менн эш итерг саыра. Ошо осораы атмарлы хлдре др алап, большевиктар позицияынан сыып эш итег араматан, хер инде Ту - Соран башарма комитеты рйесе булып эшлп йргн Мхмтшне 1920 йылда Зки Валидовты эштрен хуп кресе тип нигее йеплп, ула алалар м бер - нис ай трмл тоталар. йеп таба алмаастар, кире ирекк сыаралар, Буранолов таы балалар уыта башлай. Уытыуан бушаан ваыттара фольклор йыя, би ижад менн шллн. Тап ошо 20-нсе йылдара ул драматург булара та таныла. ф, Ырымбур м ауыл схнлренд уны ,,Ашаар,” ,,Ялан Йркй,” ,,Шркй“ драмалары ур уышар яулай, ,,Ашаар“ пьесаы айырым китап булып сыарыла.

1924 йылда бй м и Длтшиндары кшен тотоп, Млез алаынан алы булмаан Тлк тигн ауыла ксеп ниге ора, балалар уыта, фольклор материалдар йыя, ймт эштренд атнаша, би ижад менн шллнерг форсат таба. Был ауылда йшгн осора Буранолов уышлы ижад ит. 1924 - 1931 йылдара ул ,,Башорт туйы,” ,,Ирек крше,” ,,Шркй,” ,,ара юра,” ,,Прокурор,“ ,,Мфти ыы Фатима,” ,,бйлилдр шайкаы “ исемле драмалар яа, улары байтаы схнлр уйыла.

Фольклор материалдары йыйыуа ул ксн д, ваытын да, асаын да йллмй. Халы ижадына бирелгнлеге тураында улы Нжип былай тип хтерлй:

,, Был ваиа 1926 йылда булды. Бер кн атайым менн сйем араында ур ына ауа упты. Баа, атайым бер - нис анаа сит райондара фольклор йыйыра сфрг сымасы икн. юла арыу ына аса крк булан. Шунлытан ул тоома тип алдырылан тананы тотонора уйлай икн. лбитт, сйем быа риза тгел, нишлен, берн - бер малы бит. Нисек кен була ла, атайым теге тананы Млез баарына алып барып атып айтты ла атын егеп оайлы сфрг сыып та китте.”

Тлк ауылында м Млезд эшлгн осора Мхмтш Буранолов бай материал туплай: ,,арааал,”,,Батырша,” ,,Салауат менн Юлай,” ,,Иекй м Мораым,” ,,Аа ола,” ,,уыр буа,” ,,ара юра” м баша обайырары яып ала, шулай у ,,Буранбай,” ,,Слимкй,” ,,Шр,” ,,илмияза,“ ,,Ашаар,” ,,Таштуай” ыма бороно йырары рийттрен яып теркй.

1935 йылда яыра ына асылан Йоматау ауыл хужалыы техникумына башорт теле м бите уытыусыы итеп эшк саырыла. Ошо осора флге Тимирязев исемендге педагогия институтында уый. Бер йылдан у уны Длкн педтехникумына директор урынбаары итеп ксерлр. Лкин кемглер уны хрмтле кеше, абруйлы уытыусы булып йре ошамай, эсе айыша, ялыу яа. ,,Буржуаз миллтсе,“ ,,влидовсы,” ,,элекке мулла” тигн оша нигеенд эшенн бушатыла, кп т тмй ула алына м ф трмен ябыла. 1938 йылды ййенд Мхмтш Буранолов, ете ай ултырып сыандан у, тулыынса алана м трм ишеген тыштан яба. Сентябрь айында ф Тел м бит илми тикшерене институтына илми хемткр итеп алына. Бында фольклор блеге асыла м илми комиссия эшен Бураноловты бер анды итеп йыйан омартыларын абул ите, тикшере, баалау эше менн айан ашыу шллн. Комиссияны ыай бааы менн танышас, институт директоры . Усманов ур отчет менн Мскг юллана и уны докладын СССР Яыусылар союзыны фольклор секцияында тылайар. Секция ултырышы рйесе Ю. Соколов йыйылан материала юары баа бир л былай тип ен ослап уя: ,, Бее алда и китмле бай халы поэзияы асылды. Башорт иптштрг бе трлс ярам итерг бурыслы м ошо поэтик байлыты бер башорт халыныы ына тгел, Советтар Союзыны бт халытары, хатта донъя халы тарыны урта мираы ите сн улдан килгн бт нмне эшлрг тейешлебе. Был - бее изгелрн изге бурыс.“

Институтта Буранолов ур дрт менн эшлй. Йыйан материалдарын яы графикаа ксереп, баып сыарыра ерлй башлай. 1939-1940 йылдара ул ,,Абуат,“,,Юлай менн Салауат,” ,,Иекй менн Мораым” обайырарын матбуатта батыра. Шулай у ,,Башорт тарихи йырары,” ,,Башорт туй йолалары,” ,,Башорт тарихи йырары м легендалары“ тигн йыйынтытар ерлй. 1940 йылда ул СССР Яыусылар союзына аза итеп алына, ике йылдан у ,,Ватан уышы“ тигн обайыр поэмаы айырым китап булып донъя кр. 1943 йылда ,,Батырар тураында эпос“ тигн тге клмле китабы донъя кр. М. Бураноловты фольклор йыйыу буйынса фир хемте, юары поэтик лте оло баа ала: 1944 йылда Башортостан Верховный Советы Президиумыны указы меннуа Башорт АССР - ыны халы ссне тигн исем бирел.

Артабан эшл л эшл ине! Тик кнсл, ара уйлы кешелр табыла. Т уны мкиббн бирелеп эшлп йргн эшенн, йни илми хемткр вазифаынан, йне штат ыары тип, бушаталар. Ош