Абатлап орау алыу протоколы

27 апрель, 1950 йыл.

орау алыусы:подполковник Семейкин.

йеплнесе:Мхмтш Буранолов.

орау: егее Зки Влидов менн мнсбттреге хаында йлге.

Яуап: Зки Влидовты мин революцияа тиклем к бел инем. ен креп тгел, журналдара сыан мллренн. Яшы тарихсы ине.Уны менн яындан танышыуым 1917 йылды июнь айында, беренсе лк оролтайы баран млд булды, уынан мин уны менн бер - нис тапыр осраштым. Мине ул хкмт эштре буйынса абул итте.

орау: ег йепл арары илан ител: е Совет власына арата дошмандарса позицияла тороп, уа аршы эшмкрлек ылыуа, йни СССР Уголовный кодексыны 58-се статьяына ярашлы йеплнеге. йебегее таныйыымы ?

Яуап: Эйе, йебемде таныйым. Мин 1917 йылы Октябрь социалистик революцияыны тге кндренн к Совет власына аршы позицияла тором. Влидов хкмтене программаын яланым, был хмтт яуаплы вазифалар башарым, мм 1920 йылдан алып советтара аршы кршемде тутаттым. мм би ижадымда, яыусы - драматург булара, миллтселект йеплрлек айы бер хаталар ебргнмен.

орау: Тикшерене органдары ег допрос мленд егее нисек тотоу тураында уйланыра тдим яай. Белеп тороо: бег ее актив эшмкрлегеге тураында барыы ла билдле. Хушыы.

Брйн Байымов фекеренс, Мхмтш Бураноловты был яуаптаран сыып атлы йн, иптштрен атап йткн, тигн фекер йртрг ярамай, снки ,,М. Буранолов ене кртмлренд КГБ - а лл асан билдле булан хлдр тураында ына йлй, исемдре аталан кешелре кптре атылан, юалан, й и сит илг асан була, йни уны кртмлренн бер кем д зыян крмй.“ ( Брйн Байым. Ижадсылар. ф, 2008, 30-сы бит ).

Был юлдары авторы ла ошо фекер.

Тотонлота алты йыл мерен ткр ул. Тик партияны ХХ съезынан у абул ителгн арар нигеенд ул срогынан алда отолоп айта. Лагераы ауыр тормош араында икенсе группа инвалидлыына дусар булан 68 йшлек арт яыусыа гражданлы хоутарын айтарып алыу сн таы кршерг тура кил, реабилитация эше бер ыбырламай с йыл теп кит. Туранан - тура КПСС к Комитетыны Генераль секретары Н. С. Хрущева мржт иткндн у ына ссн Мхмтш Буранолов тулыынса алана, айтанан Яыусылар союзына алына м халы ссне исеме айтарыла.

Оон м атмарлы, аяныслы мер юлы ткн, и беренсе халы ссне исемен лайы булан биш титнн ашыу художестволы р яан олу ип м ссн Мхмтш абдрахман улы Буранолов 1966 йылда фл донъя уйы.

битов Хбибулла бделаир улы (1886 - 1939) - шаир, фольклорсы, драматург, телсе алим. Байма районыны бделкрим ауылында донъяа килгн. Сгелдкта сата у етем алып, байара аыраулыта кн. Башланыс белемде Юлы мрсенд алан. тырышлыы араында кн креп йрй, нийт, телге тормоша аша: Троицкиы билдле м аталы ,,Рсли“ мрсен уыра ин. Бындаы аты тртипте нмй унан кит м флге ки билдле ,,ли“ мрсен килеп ин. мм с йыл ткс, уытыу тртиптрен риза булмай, уыуын ташлай. Бынан у сит ятара сыып кит, Верхотур, Иркутск алаларында балалар уыта.

1917 йылы февраль революцияынан у Хбибулла битов Ырымбура айта. Унда хмтзки Влиди, Шйехзада Бабич, Шриф Манатовтар иенн танышып, башорт милли хрктен килеп ушыла. 1918 йылда Мск Мосолман комиссариатыны башорт блексенд мдир булып эшлй, В. И. Ленин, И. В. Сталин кеек еткселр менн аралаша. Мскн айтас, егерменсе йылдара у фольклорсы Хбибулла битов Башортостанды йрне илми ймитенд, ,,Башорт аймаы“ журналында м баша редакциялара эшлй.

битовты би мираы лл ни ур тгел. Башорт битен уны ,,Башорт модары,“,,Урал йырары“ тигншиыр йыйынтытары, ,,Ынйыай менн Юлдыай“ пьесаы билдле.

Хбибулла бделаир улы- егерменсе йылдараы тге быуын алимдрене берее. Ул халы ижадын йыйыу, илми ятан йрне, батырып сыарыу лкенд емешле эш алып бара.

,,Яы юл“ журналыны 1923 - 1924 йылдараы бер - нис анында Хбибулла битовты ,,Халы битенн рнктр”исемле мле баыла. Унда алим т башлап халы ижады ррен тркмлй. Улары обайыр, йыр, ыа йыр, тама, тамаа, ама, клмс, арма, ара , йома, бороно (мл) кеек тркмдрг бл, миалдар килтер, алашылмаан рг (ыу, балтыран, имнес) алатмалар бир.Шул осора ,,Яы юл“ журналы биттренд ,,Башорттара ы алыу, ы бире“ исемле мле сыа. ,,Халы поэзияы тураында“ тигн мленд ул халы ижадыны роле, башорт музыуа оралдары, ссн, йырсылар хаында млмттр бир.

1924 фольклорсы йылда бделхт Вилданов менн берглп ,,Боронолары ре “ исемеменн башорт млдре йыйынтыын ерлп сыаралар. Алфавит тртибенд урынлаштырылан ме ярыма яын мл тупланан был китап оло баа алды, ваытында и тулы йыйынты булды.

30-сы йылдара уны миллтсе тип йеплп эрлеклй башлайар, ,,Урал йырары.” ,,Башорт модары“ шиыр китаптарынан миллтселек ебе табалар. Критиканы алауын белдереп матбуат аша белдере яаа ла, уны нишлптер тыныс алдырмайар. Октябрь революцияынан у милли хрктт атнашаны сн, 1935 йылды февраленд трл йеплр яып, Хбибулла битовты партиянан сыаралар, инде 9 апрелд уны ула алып, ргнг ебрлр. ргндге ямышы билдле тгел. Шунан айтмайынса донъя уя. Шуа кр, уны ижадын, тормош юлын, илми эшмкрлеген нылап йрне эше ене тикшеренеселрен кт.

 

бдиев Шрзе Шаибал улы(1898 - 1979) ярлы кртин аиленд тыуа ла, уны атаы ла, се л II Этол (Байма районы) ауылында и уымышлы, абруйлы кешелр була. Тик уларан Шрзи бик йшлй етем ала. Ошо турала ул ,, Бала са “ шиырында былай тип яа:

,, Балам, бпкм, к нурайым,” - тиеп

Шфт менн см йгндер.

Ас - яланас булмаын, тип балам,

Атай ксеп элп йргндер.

 

мм сй йштн леп киткн,

Кралмаан мине кнде.

Егермег еткс атай лде,

Кралманы донъя кткнде.

 

Шрзи, лбитт, етемселек ауырлытарын креп . Атаы Шаибал гт - нсихт биреп кен алмай, рпс м тркис уыра, яыра йрт. Артабан Таулыайаы шул заманда даны таралан Хлил хрт Рхимовта уый, шунан Муллаайаы Абдулла хрт Сиди мрсенд белем ала, кп ваыт - аллы уып белемен арттыра. Сиди мрсенд алтын приискыы хужалары Шакир м Сит Рмиевтр уыан.

А - белемде ерен алаан Ш. бдиев ,,Мллим,” ,,Шура“ журналдарын, ,,Ваыт,” ,,Тормош” гзиттрен шул заманда II Этол ауылында берн - бер гзит - журналдар алдырыусы Таир Длтшиндн алып уып бара. Ул, гзит - журнал яырыусы Амулланы абаташы була.

1915 йылда бдиев Шрзи ауылында балалар уыта башлай. Белемен арттырыра телп, ауылдан егерме километр ситт ятан Темс рус мктбен уыра ин, мм уып бт алмай. 1917 йылды инуар айында батша армияына алынып, уры - герман уышына оатыла. Империалистик уышты бт ауырлытарын йкмп, алын окоптара, айы сата лектр араында йолап ткрерг тура кил уа. Фронтта и ур яылы шул була: мосолман алдаттары араында уыша аршы агитация алып барыла. Был млдрг арнап Ш. бдиев ике дфтрн торан шиырар, бйеттр ижад ит. Уны окопта яан ,,уыш бйете“нд большевиктары агитацияы йоонтоо иел:

Был уышты батша, байар

Ксеп сн уата.

Улара файа, бында

алдатырылыпята.

алдат окоптарында уыш михнттрен елкенд татыан башорт егете фронттан айтыу менн Зки Влиди етклгн милли - азатлы хрктен ушыла м Муса Мортазин полкында хемт ит башлай. Легендар комбриг уышсыы булара ул бер ыылдара, бер атара аршы уыша. Башорт скрре ыылдар яына сыас, Петроградты алауа атнаша, Польша фронтында була.

Илд бер а иллек урынлашас, ул, тыуан ятарына имен - ау айтып етеп, уытыусылы эшен тотона. 1925 йылда, II Этолдаы и тге совет уытыусыын, ауыл Советы рйесе итеп айлап уялар. Был мл бер тркм уштандара ошамай. бдиев, имеш, Совет власын яратмай, уа аршы йрт, кулактары ялай, тип НКВД - а ялыу яуыра башлайар. Тап ошо млд илд буталсы осор башланып ына торан булан. Бер йепе кй уны ула алалар м РСФСР енйт кодексыны 58-cе статьяы нигеенд ,,халы дошманы“ тип, ун йыла иркенн мхрм итлр. ГУЛАГ трмлренд осора бдиев Шрзи Архангелд, Мурманск ятарында урман ыра, Беломор каналы т атнаша. аулыы ашап, ете йылдан у айта ла кте атында ала бир. Уымышлы була ла бер яуаплы эш т бирмйр, шуа кр Мырый ауылында урман ырыу эштре менн ген шллн.

Финдрменн уыш башланас, уны сс тапыр фронта алалар. Имен - ау йлнеп айтыуына Бйк Ватан уышы башлана. Шрзи ссн дртенсе тапыр уыша кит. Был юлы уны артынан ике улы Йфр м Камил уыша кит. лкн улы Йфр 1945 йылды мартында батырарса лк була. уыш осорон Ш. бдиев ,,йгн илем сн“ тигн шиырында былай тип яа:

Дртенсег илде яу баанда

еп еткн ине улдарым.

ыр снс йшк сыанда

Таымылтытоттоулдарым.

Мине арттан китте лкн улым,

Икенсее - уны артынан.

атыным да орурланып алды

Дртенсег киткн артынан.

 

Шул уышта мине лкн улым

лк булды, кире айтманы.

Дошмандаран сте алдым, тиеп

айтып сен йтмне.

Шрзи Шаибал улы, кп ауыл - алалары фашистаран азат итешеп, Бйк еег тиклем барып ет, Ее кнн Германия еренд аршы ала. Ул 1947 йылда, орден - миалдара ккрген бип, тыуан ауылына айтып тш.

Бе, ауыл малайары м ыары, Шрзи олатайы ямыш - тормоштарын аа - уа ына ишетеп тек. II Этол мктбенд уыан осора кп кен уыш ветерандары менн осрашыуар тте, лкин дрт уышта булып тере айтан олатайы осрашыуа саырыусы бер булманы. ,,Халы дошманы” тигн мр амасаулаандыр, кре.

Ш. бдиев архивында фольклор, этнография, этимология, генеолгия буйынса байта ямалар алана ине. Ми был ямалары уны йнд ауыл шжрен, ер - ыу атамалары, тарих менн бйле легендалары элп баранда крем менн крерг тура килде. 1977 йылда, башорт длт университетыны уы курсында сата, ,,Башорт шжрлре“ исемле диплом эшен яыу сн тм материал крк булды. Шуа кр фнн ауыла айтас та туп - тура Шрзи олатайы йн барым. ур булмаан ике блмне тп яы библиотекаа ошаан ыма ине. с стена буйлап уйылан шкафтар, стелаждар китаптар, папкалар,аыар, тклп алынан гзиттр менн тулы. Шунда арыуы йлшеп ултырандан у Икенсе Этол ауыл тарихын, шжрен яып алып, тарихи сыанатары таы бер лг итеп, диплом эшенд улландым. Ул йыйан м яып алаан халы ижады лглре заманында трл китаптара донъя кре. Млн, профессор Кирй Мргн тгн ,,Башорт халы млдре“ йыйынтыында (1960), профессор Салауат Галин ерлгн ,,Йырар“ томында (БХИ, 1974) кренде. Кп кен алимдар менн хат алышты Шрзи Шаибал улы. Уны архивында хнф Харисовты, Кирй Мргнде, Таир Баишевты, Раил Кузеевты, Рми ариповты, Мостай Кримде хаттары аланып ята торайны.

Шрзи сснде ижад мираы уы осора ына нылы итибар ген элкте. рре, тормош ямалары матбуатта крен башланы. лбитт, был ветеран - уытыусы А. Тажетдиновты тырышлыы менн эшлнде. Ул Шрзи сснде ямаларын йыйып, китап итеп батырып сыары м китап йселре уны е м шиырары менн яынданыра таныштыры.

 

Снс блек