Рус фольклорсылары м тарихсылары

(18-19 быуаттар)

ХVIII-ХIХ быуаттара ур ына тркм рус яыусылыры, алимдары, этнографтары, фольклорсылары башорттары тарихына, мнитен, ижадына итибар итлр м яып сыалар. Шулары берее, Ватсен фамилиялы билде рус кешее, 1734 йылда у ,,Санкт - Петербургские ведомости“ газетаында (№ 8, 11, 15, 18) ,,ыры м башорт халытары хаында хбрр“ тигнмленбатырыпсыара.

Башорттары яу яланындаы батырлытарына ул оланып былай тип яа: ,, На баталии содержат они себя очень храбро и служат они большей частью на лошадях, а пехотою почти никогда.”

Рсй тарихы м этнографияына ниге алыусылары берее, танылан тарихсы Татищев Василий Никитич (1686 - 1750) башорттар араында йшгн осоронда улары рф- ттрен , йолаларын йрнерг тырыша. Кп томлы ,,Рсй тарихы“ тигн китабында ул ы урлауа бйле ыылы материалды килтергн. (В. Н. Татищев. История Российская. В семи томах. Том 1, М. - Л. 1962, с. 388-389).

Рычков Петр Иванович (1712 - 1777) - идисадсы, тарихсы, географ, билдле натуралист, шулай у Петербург Фндр Академиыны беренсе аза - корреспонденты, коллегия советнигы.

Башортостана 1734 йылда, Ырымбур экспедицияында бухгалтер булара, килгн. Алтмыша яын илми хемте билдле, шул иптн ,,Ырымбур губернаы топографияы,“ Башортостан тарихы буйынса мим илми эштр авторы. Тбкте файалы аылма байлытарын, хайуандар м емлектр донъяын, башорттары хужалыын м кнкрешен тасуирлп яан. ,,Топографияны“ яып бткс т хемтен Петербург Фндр Академияына ебр, улары баманы М. В. Ломоносова тапшырып, ,,етешелектрен“ кртее тенлр. Ломоносова улъяманы йкмткее бик ошай, ул ыай рецензия бир м батырып сыарыуа ем атнаша, ярам ит. китапты ,,Ырымбур губернаы топография” ынын икенсе лшндге 11-нсе блеге ,,ф алаы м бт ф провинцияы тураында“ тип атала м унда башорттары тарихы, этногенезы ятыртыла.

Рычков П.И. 1760 йылды инуарында Брйн олоондаы Шлгнташ ммерйен барып арап, был турала мл яып сыара. Уны ,,Описание пещеры, находящийся в Оренбургской губернии, при реке Белой, которая из всех пещер, в Башкирии находящихся, за славную и наибольшую почитается” тип оон исем менн атай.

Байма ерренд йргнд аылма байлытары менн ыыына, Тала кле эргенд аты алебастр таба, брйн орттары менн ыыынып, улар тураында ыылы материал яа. 65 йшенд Рычковты ,,Екатеринбург заводтарыны баш командиры “ итеп тйенлйр м ул ошо алаа ксеп кил. мм яы урында оа эшлрг тара килмй, 1777 йылды октябренд донъя уя. Бглмнн 15 км алылыта урынлашан Спасск ауылында ерлн.

 

ХVIII быуатты икенсе яртыында Рсй Фндр Академияы ил буйлап бер - нис илми экспедиция ойоштора. Аталы алим Лепехин Иван Иванович ( 1740 - 1802 ) еткселегендге экспедиция Башортостан аша т м мтл башорттары тарихы, тормош - кнкреше, йолалары, рф - те, тбии байлытары, хайуандар донъяы, географияы тураында бик бай материал туплана (1768 - 1772).

Лепехин экспедицияы юлы ф - Табын - Торатау - ыыл мсет - Сибркл - Кле заводтары аша ткн, херге Байма, Йылайыр, Брйн райондары еррен арырыа - буйа ткн. Брйн ырыуыны старшинаы Тркмнд уната булып китеен, уна абул ите рф - ттрен итибар менн арап ултыра м шунда у яып та ала. уыра И. И. Лепехинды ,,Сйхтте кндлек ямалары” исемле дрт томлы хемте баылып сыа.

Башортостан буйлап таы бер экспедиция 1770 йылда Паллас Петр Симон (1741 - 1811) еткселегенд булып т. Ул ,,Рсй длтене трл урындарына сйхт“ тигнстомлыхемтенбатыра. Унда Курган лкенд йшсе башорттары этник составы, хужалыы, йшйеше, тормош - кнкреше тураында млмттр бар. Паллас экспедицияында таы бер рус этнографы атнаша, - аллы ктер алып бара. Ул - Петербург Фндр Академияы академигы, этнограф м сйхтсе Георги Иван Иванович. Миллте буйынса - немец, ысын исем - аты - Иоганн Готлиб. (1729 - 1802). Ошо экспедицияла атнаштырыу сн Фндр Академияы тарафынан Германиянан Петербурга саырыла. Башортостан буйынса йрп комплекслы эш алып бара.

Экспедициянан у ул ,,Рсй длтенд йшгн барлы халытар ртлме“тигнхемт яа. Унда туй йолалары, селр, халы йырары , музыка оралдары тураында аны млмттр бирелгн.

Беляев Тимофей Савельевич (1768 - 1864) - башорт халы ижады ррен, бигерк т эпик хикйттре рус телен тржем итеп батырып сыарыу лкенд ур тырышлы алан яыусы м ссн. Ул херге Ырымбур лке Тлгн районы Ташлы ауылында тыуан, шунда белем алан. Оа йылдар буйы Николай Иванович Тимашевты секретары булып хемт иткн. Тимашев Н. И. ф провинция канслрене прокуроры, дворяндары губерна предводителе, эре ер билсе алпауыт була. Ерре атаы Иван Лаврентьевич, Ырымбур сик буйы таможняы директоры булып эшлгн осора, башорттаран кплп атып алан була.айы бер яыусылар, млн, М. . Рхимолов Т. С. Беляев, ене хужаы Тимашев кеек - христиан динен абул иткн м суындырылан башорт, тип анай.

Беляев - заманына кр юары млмтле м уымышлы кеше буландыр, кре, снки яыуынан кренеенс ул башорт халы тарихын, ауы - тел ижадын, йолаларын, тормош - кнкрешен трн белгн ип. Яыусы башорт халыны ,,уыйкрпс менн Маянылыу,” ,,Алдар м Зр“ исемле эпик ррен яып алып, улары руссаа тржем иткн. Тгеен 1812 йылда азанда китап тиеп батырып сыара. Икенсеене улъямаы ,,Мои вечера, сказки башкирские“ тип атала м батырылмаан кй Санкт - Петербургта Салтыков - Щедрин исемендге китапханала алана. Был ике хикйт берее икенсеене дауамы булып, бер бтнд тшкил ит.

Игнатьев Руф Гаврилович (1818 - 1886) - башорт халыны ижадын йрне м пропагандалау эшен ур лш индергн кренекле тарихсы, м этнограф, башорт музыкаы фольклорын йыйыусы, крайы беренсе архиологы. Оа ына фл йшгн осора башорт тематикаы менн етди шллн.

Игнатьев Руф Гаврилович Мск губернияында 1818 йылда донъяа кил. Кнсыыш телдре институтын тамамлай. Трк м шуа яын торан телдре, шул эстн башорт, татар телен, яшы белгн. Институттан у Париж кансерваторияына уыра инеп, музыкаль белем ала.

алим Башортостана ХIХ быуатты алтмышынсы йылдарында кил м губерна статистик комитетына библиотекарь булып урынлаша. Бына ошо осора Ырымбур м ф губерналарыны археологик карталарын тй. Башортостан буйынса ике мег яын урандары арап сыа м улар тураында ыаса млмттр бир. Байма ерендге Байыш, Сыы, араайлы - н, олсора урандарын арап сыа. Мск археология ймите бт был эштре бик юары баалай м уны ене член - корреспонденты итеп айлай.

Руф Гаврилович башорт халыны тарихы, архиологик омартылары, ауы - тел ижады хаында йрлгн хемт авторы. Улар араында ,,Гора Ашкуль и озеро того же имени,“ ,,Канур буга,” ,,Сказания, сказки и песни,”,,Башкир Салауат Юлаев, пугачевский бригадир, певец и импровизатор“ тип исемлнгн хемттре айырыуса митле. Башкир Салават Юлаев тигн хемтенд батыры ете шиырын руссаа тржем итеп урынлаштыра. ыаса йткнд Юлаевты бер килке шиырарыны аланып алыуына тарих Р. Г. Игнатьев менн Ф. Д. Нефедова бурыслы. Уны ,,Миасские золотые промыслы в Оренбургской губернии,” ,, Карасакал, лжехан Башкирии,” ,,Осада города Уфы,” ( эпизод из истории Пугачевского бунта ) ,, Губенский город Уфа,” ,,Взгляд на историю Оренбургского края,” ,,Ногайские валы в Уфимской губернии“ тигн фнни хемттре бгн д кркле м актуаль булып ала.

Ул Ырымбур крайыны беренсе губернаторары тураында ки фактик материал йыйып, монография батырып сыара. Башортостан тураындаы биш йн арты фнни хемттре Мск, Петербургта, фл, Казанда,Ырымбура, Минскиа батырылып донъя килектрен сыа.

Руф Гаврилович 1886 йылды инуарында фл вафат була.

Ошо осораы таы бер фольклорсы, телсе, мрифтсене атап китмйенс булмай. Ул - Бессонов Александр Григорьевич (1848 - 1917). Ул Вятка алаында руханиар аиленд тыуан.

Рухани белем нигерен атаы аша ала, халы мктбенд уый. Артабан Глазово алаында рухани училище, Вяткала рухани семинария тамамлай. Уыан йылдарында телге менн татар, башорт, удмурт, аа, хатта грек, рп телдрен йрн. Семинария тамалаас, ул дрт йыл тире рухани йнлештге училищел, рус - удмурт мктбенд м Казанда кершен - татар мктбенд уыта. уыра, белемде артабан байытыу масатында, Бессонов азан рухани мктбен инеп уый башлай м уны 1877 йылда тамамлай. Ошонан у дрт йыл дауамында Ырымбураы татар уытыусылар мктбенд, унан у Орски аа уытыусылар мктбенд уыта. 90 - ынсы йылдара Урал лкене аа мктптре инспекторы булып эшлй.

Кренеенс Александр Григорьевичты уты йыл мере башорт - аатар араында т м ошо ммкиглектр файаланып, ул башорт телен, халыты ауы - тел ижадын йрне эшен ихлас тотона.

Бессонов А, Г, - башорт телендге тге лифбаны тселре берее. Ул 1907 йылда азанда ,,Букварь для башкир“ исемле китап сыара. Был лифба рус графикаы нигеенд тл м р ятан ене камиллыы менн айырылып тора. Унда башорт телене фонетикаы тулыынса бирелгн: ,,,,,,,, ндре сн махсус хрефтр билдлнгн. лифбалаы лглр уны башорт телене кнсыыш диалекты нигеенд тлгнен крт. Млн: атананды атарым тигн хоай; кст мн кршм .б.

лифбала халы йырары рнктре л бар, русса уыу рнктре л бирелгн. лифба баылып сыа ла ул ваытта башорттар милли телдге яма булдырып, уны рус азбукаы нигеенд уыуа бтнлй итибар итмйр, снки, бер ятан рп хрефтре менн яыу таралан, уытыусылары бар, икенсенн, яыса уыра, яыра йрте сн бик кп яыса уыта белгн мллимдр крк булыр ине, улары бер - нис йыл дауамында ына ерлп сыарып була.

Мрифтсене таы бер оло хемте итибара лайы, ул яып алып, руссаа йлндереп алдыран киттр йыйынтыы улъямаы. Инспектор булып эшлгн ваытта фольклорсы китселрн йг яын башорт киттрен яып ала м улары Рус география ймитене этнография блеген тапшыра. Бессонов ямаларында хер ирк осрай торан , атап йткнд, ,,Урал батыр,” ,,аарман батыр,” ,,Ташбаш батыр,” ,,Омора батыр“ кеек киттре булыуы ны иммтен арттыра. Был хемте сн алим 1909 йылда Рус география ймитене алтын миалы менн блклн.

Лкин оа ына ваыт уны яып алан материалдары китап булып яты донъяа сымай. Тик 1941 йылда ына фл ,,Башкирские народные сказки. Запись и перевод А. Г. Бессонова, под редакцией проф. Н. К. Дмитриева“ тигн исем меннбаылыпсыты. Таы, башортсаа тржем ителеп, ,,Башорт халы ижады”ны 18 томлы бамаында донъя кре. мере буйы фольклор м этнографик материалдар йыйа ла, улары кбее бее кндрг тиклем килеп етмгн.

КудряшевПетр Михайлович (1797 - 1827) - танылан яыусы, фольклорист м шаир - декабрист. Херге Силбе лке Верхнеуральск алаында ( элекке исеме - рге Яйы ) тыуан. Шунда у уып, артабан хрби училище тамамлап, 1815 йылдан башлап Ырымбура хрби хемтт булан. Петр Кудряшев - Ырымбураы декабристары йшерен ойошмаы етксее, ойошманы тсе, уны программа документтарын ерлсе кешелре берее.

Петр Михайлович бала саынан башлап мер буйы башорттар менн аралашып йшгн, башорт телен йбт белгн иптре берее. Был уа халыты ауы тел ижадын, рф - тен, йолаларын, тарихын нылап йрнерг ммкинлек биргн. Егерменсе йылдара ул ,,Вестник Европы“ м ,,Отечественные записки“ тигн журналдара т башлап башорт атлыларыны 1812 йылы Ватан уышы хаында хикйлсе бер нис тарихи йырын : ,,Башортты яу алдынан йырлаан йыры,“ ,,Башортто яуан у йырлаан йыры,” ,,Башортто йгне менн хушлашыуы“ .б. рус телен тржем итеп батырып сыара. Был йырары ул Сибай ауылыны (хер Байма районы Ике Сибай ауылы) муллаынан яып аланы тураында млмттр бар. ( араы: Сказание о земле Баймакской. Уфа - 1998, 24 бит ).

Даль Владимир Иванович (1801 - 1872) - аталы рус яыусыы м алимы, академик, рус телене дрт томлы алатмалы легене авторы. Рсйе арырыа ла, буйа ла гиеп сыан кеше. Ун йыл буйына, 1831 - 1841 йылдара, Ырымбур генерал губернаторы В. А. Первскийы махсус йомоштарын тсе чиновник булып эшлй. Ошо осор эсенд Даль бт Башортостанды урап сыа, байта мерен башорттар араында ткр. Билдле яыусы А. С. Пушкинды Емельян Пугачев яу менн ткн ауылдар буйлап оатып йрй, 1839 йылы Хиуа походында атнаша.

Владимир Даль башорт халы ижадын яып алыу м йрне эшен ур ына лш индергн алим. Ул херге Длкн районы Мкш, Буранол, оръятма, ырас ауылдарында булан саында ,,Заятлк менн ыуылыу“ иртгене бер вариантын яып алан м руссаа тржем итеп ,,Моквитянин“ журналында батырып сыаран. Унда академик башорттары тарихы, кнкреше, йолалары, ,, башорт “ ене килеп сыыуы буйынса млмттр биргн. Шулай у Башортостан тбите, атап йткнд, Тирмнтау, Муйна, Шлгн ммерйлре, Йылысыан кле тураында ниндйер млмт биреп, улара бйле булан легендалара енс баа бир. Башорт йырарына аылып, бороно йырара батырара арналан йырары кп булыуын, халы йырарыны кпселеге аышлы, бойо булыуын билдлй, шул у ваытта яымлы м моло булыуын итибара ала. Владимир Ивановича бигерк т башорттары зл снте ны ошаан.

ХIХ быуатты икенсе яртыында шулай у Г.Потанин менн М. В. Лоссиевский башорт мифологияына итибар итеп, эпик омартылары йрнлр. Млн, Потанин ,,Дала эпосында диге ыы“ тигн мленд (,, Этнографическое обозрение “ журналы, 1892 1- 4 андары) ,,Заятлк менн ыуылыу“ рен баша халытары ошоа ошаш рре менн саыштырып йрнег ур урын бир.

М. В. Лоссиевский башорт халы ижадына, мифологияына бйле кп кен хемттр яан. Шулары берее ,,Из суеверий и легенд мусульман Оренбургского края” тигн исем менн батырылып сыарыла. (,,Оренбургский листок,” 1878, № 36-38). Икенсее ,,Былое башкирии и башкир по легендам, преданиям и хроникам“ тип атала. ( Справочная книга Уфимской губернии, 1883, 368-369 биттр).

Ошо у быуатта башорт халы йырарын йыйыу, йрне, нотаа алыу эше л башланып кит. Был осора башорт халы йырарыны кп кен рнктре рп графикаы менн татар теленд баылып сыалар. Бына шундай бамаларан И. Покровскийы,,Сборник башкирских и татарских песен” тигн хемтен итибары алдырып булмай.(Записки Оренбургского ИРГО, 1870, выпуск 1).

Башорт халы ижадын, бигерк т халы йырарын йрне буйынса тарихсы, телсе, музыкант м композитор С. Г. Рыбаковты исеме айырыуса митк эй булып тора, снки ул башорт халы йырарын йыйыу, батырып сыарыу м йрне эшен ур лш индергн алим. Ул беренсе мртб халы йырарын м кйрен тркмг блеп арай, анализлай, башорт халы музыка инструменты урайы данлай. Бер юлы ул халы этонографияына ла итибар ит, тьораттарын юл очерктары формаында яып барып, китап итеп батырыуа лгш. С. Рыбаков тарафынан йырары нотаа алыу шулай у бик митле эш.

Шуа кр уны эшмкрлеген айырым блект яып ките крк булыр.

 

Дртенсе блек