Сергей Рыбаков ,, тау башорттары “ араында

Башортхалыижадын йрнеселр араында халы йырары менн ыыынып, уны йрнег м нотаа алыуа кп кс м ваыт сарыф иткн Сергей Гаврилович Рыбаков (1867-1921) айырым урын алып тора. Ул - танылан музыкант - этнограф м алим.

Рыбаков С. Г. амар алаында тыуан. 1891 йылда Петербург университетыны тарих - филология факультетын м шунда у Римский - Корсаков класы буйынса консерватория тамамлай. 1892, 1894 йылдара Рыбаков херге Учалы, бйлил, Байма, Брйн м Йылайыр райондарында, икенсе трл итеп йткнд, ,, тау башорттары “ йшгн урындара була, улары йыр мираын йрнеп йрй, йрлгн йырсы м урайсы менн осраша. Музыкант - этнограф башорт халыны ижади лтен ур баа бир, йырара тормош ысынбарлыы саылыуын билдлй. Башорттар а Рыбаковты ябайлыы сн ихтирам итеп алалар.

Рыбаков яып алан йыр м кйр араында ,,Ашаар,” ,,Тфтил,” ,,Буранбай, ” ,,Сибай,” ,,Таштуай,” ,,илмияза,” ,,аым тр“ кеек ки таралан мшр йырар бар. бына 1812 йылы Ватан уышын саылдырыусы ,,Боста,“ ,,алмантай“ тигн кйр тик уны ямаында ына аланып алан.

С. Г. Рыбаковты тп хемте ,, Музыка и песни уральских мусульман“ (1897) тип аталан хемте. Унда ноталары менн берг ике йн ашыу йыр м кй тупланан. р йыры ыаса тарихы, йырсылар м урайсылар хаында ыаса млмттр бирелгн.

Рыбаковты китапа яан баш ен башорт йырары тураында етди м трн итеп йтелгн тге илми хемт тип атара ниге бар. Ул башорт халы йырарына ур баа бир, улара иркенлек м килек бар тип билдлй. Икенсенн башорттар араында композиторлы м шаирлы лтен эй булан урайсылары м йырсылары кп булыуына олана. Исхак ауылы урайсыы Толонужа бйуллинды Икенсе Этол баарында осратып урайа уйната м ур баа бир. Шулай у ана урайсыы Иван Ломанов (исемен руссалаштырандарыр, кре), Мииндеол ййленн Ломан Ишморатов м баша урайсыларан уйнатып, музыкант - этнограф шунда у кйре ноталаштырып яып алан.

Рыбаков фекеренс, башорттар музыка лкенд бай фантазиялы халы, шуа кр р быуын ене йырын ижад ит.

Башорт халы йырарын м кйрен, улары йкмткеенн сыып, Сергей Гаврилович биш тркмг блгн:

1) батырар м кренекле шхестр тураындаы йырар (,,Байы” ,,Абдрахман,” ,,Буранбай,”,, Сибай “ . б. ) ;

2) хайуандара м тбитк арналан йырар ( ,, ара юра, “ ,, Ашаар,” ,, ырдаръя,” ,, Артылыш “ ) ;

3) оштар тауышына ошатып сыарылан кйр;

4) бейе кйре ( ,,арабай,” ,,Су муйыл,” ,,арабай “ );

5) баша халытаран лштерелгн кйр ( ,,Перовский,” ,,Манеж” .б.)

оштар тауышына ошатып сыарылан кйр С. Г. Рыбаковта ур ыыыныу уята. Херге Байма районы Темс ауылында йшсе Мансур исемле егет ене оталыын йыр белгесен крт. Ул трл ош - орт тауыштары сыарып кйлй. Бер аош, бер ыр ыр ошо биглк булып айрай, бер кгрсен булып грлй был егет. ,, Был тауыштар ысынлап та оштарыына ошаан, - тип яа Рыбаков, - шул у ваытта кй асы ишетел ине.

ыаы, Рыбаковты ,, Музыка и песни уральских мусульман “ исемле хемте башорттары йыр мираында гзл омарты ул.

Таы ,,О народных песнях татар, башкир и тептярей“ тигн мленд с халыты классик йырарына анализ бир.

мерене уы йылында музыкант - этнограф ,,50 песен татар и башкир“ исемле йыйынты ерлп, 16 татар йырарынан торан торан беренсе лшн батыра, икенсе лшн батырыра лгр алмай уя. Был лшнд 44 башорт йыры менн бер рттн млдр, йтемдр, йоматар яылан була, мм улар улъяма кйнс ала.

С, Г. Рыбаков ,,По Уралу среди башкир“ тигн очеркы аша халыты йшйешен, мнитен, йыр поэзияын тулыра итеп к алдына килтерерг була, снки ул халыбыы тормош - кнкрешен ыаса характеристика бир, а батша Иван Грозный деренн алып тариха ыаса экскурс яай. 17-18 быуаттаран алып башорттар кп тапырар самодержавияа аршы кршк ктрелеп, йр мелп орбандар биреп рене биллрен кслндергндр, шуа кр Пугачев яуынан у был халыа, йни башорттара, Рсйг баш эйен баша сара алмай , тип билдлй автор. Тик башорттар татар теленд йлш тип яыуы ына ысынбарлыа тап килмй, лбитт.

Башортостан буйлап сйхт иткнд С. Г. Рыбаков бындаы ймле тбитк оланып, уны аыа тшррг, яып алыра тырышан.

,,урай - башорт музыка инструменты“ исемле статьяында ул Башортостан тбитен, урайын, мнитен ртлй.

Сергей Рыбаковты яыуынса, уны уытыусыы, билдле композитор Н. А. Римский - Корсаков ураан айын уыусыларына: Рсй иленд йшгн рус булмаан халытары йырарын йрнеге, яып алыы, нотаа алыы м батырып сыарыра тырышыы, тип абатлай торан булан. Ошо ре онотмаан ул м ммкинлек сыанда тип Урта Азияа, шундаы халыты йыр - модарын яып алыра тигн уй менн юла сыан, мм лл ни оа йрй алмаан. Чимбай, Кунграт, Хивала буландан у ауырыу йбеше араында йтлп кире йлнеп айтыра тура килгн. Юлсыа оро м эе ауа килешмгн, шикелле. Петербургта йшселр Балтиканы дымлы м алынса ауаына йрнгндр. ыш ткс, был юлы, устыы Петяны кшен тотоп, Урала, ,,тау башорттары” араында йрп, ауы - тел ижадын, йырарын яып алыра булды фольклорсы.

Июнь башында аалы - энеле ике фольклорсы Петербургтан сыып китеп, ай ааына арай Верхнеуральскиг килеп еттелр. 1884 йылды 25 июнь кн Сергей Рыбаков, устыы Петр, халы уытыусыы Гусев оатыуында, кусер яллап, Верхнеуральскин Орскиа арай с йбт саптар ат егелгн кймл юла сытылар. Юл Урал аръяы башорттары йшгн еррн т икн. Андрей Гусев г м булып сыты. Т унатары юл хлдрен, кнкрештрен орашты, нис йшт икндрен белеште. Яуапты Петр бире:

- Аайым Серегаа 33 йш тулды , мин унан дурт йшк блкймен, етмеш беренсе йылда тыуанмын, шулай а аайым менн берг уйнап тек, йш аралары беленмй торайны, - тип йлп алып китте Петя, - аайым Серега мине гел ирклтте, бл алам - йыуата торайны. ег нис йш, Александр Степанович ? Тгг арап нис йш икнен п кен йтеп т булмай!

- ырым тулып тте мине, егеттр, мере яртыынан кбее йшлде инде. Балаларым ик, ле уып йрйр, улаырап йлндем, шуа урайып лгрмгндр ле. атыным - й хужабике.

Сергей таы орау бире:

- Башортсаа е кемдн йрндеге, Андрей Степанович, лл дрестр алдыымы ?

- айан дрес алыу булын инде, шул башорт малайары менн берг уйнап йрп йрндем инде. сйем д мине башортса иркен йлш. Шуны булмай.

ояш батан ыайы эер тш башланы. Кйм тау битлен менеп етте л тбнг арай шберк тилект китте.

- Ана, теге тау битлен к алыы ле! - Гусев ала арай бармаын тртт. - Крегеме ? Ташбулат ауылы ул. Ауылда унайымы, лл - тбиттме ? Шул мсьлг нисек арайыы ?

- Тбитт, лбитт. - тип яуап бире Сергей, тик ыу буйы була - шп булыр ине.

- Ошо арыуы тшп бтк, йылаа килеп ткйскбе, шунда тутарбы. Ауыла тиклем с сарымдай ара ала.

Юлсылар шишм буйындаы бер матур аланды табып тутанылар. Рыбаковтар сй уйан арала Гусев аттары уарып ааса бйлне м бесн сабып алдарына алып килеп ташланы, ттнлк уйы.

Арыан юлсылар оаа умайынса тама ялап алдылар а урынлашып ятып аты йооа талдылар.

Иртге кн ирт мен тороп йыуыныуа аттар егелеп лгр. уалдылар. Сергей Рыбаков тир - яа к алды. Тауар иле, тау артынан тау сыып тик тора. Юл й рг арай тартыла, й тбнг арай борола. Шундай мабт тауары, ара урмандары Рыбаковтары ошоа тиклем кргндре ю ине ле. тбитте матурлыы и киткес. Китаптара яылан кит донъяына ти, тип арап, уйлап бары Сергей.

Кйм ылтырай - ылтырай Ташбулат ауылыны ккере урамдарыны береен барып инде. Андрей Степанович теп баран бер йш башорт егетен слмлне л:

- устым, йт ле, Степаныч йме икн, - тип ораны м ыай яуапты алас та аттары шул яа боро.

Иген иге менн шллнгн кртин Козлов й ине. Уны й урлыы, тклг м йоа татанан торан ыйыы менн башорт йренн ыра айырылып тора.

й хужаы танышын м уны юлдаштарын уш уллап аршы алды, тл ерлтте м ткенселре тенесе буйынса урайсы арааева малайын ебре. урайсы йнд булмай сыты, ике - с сарымдаы ййл икн. Ат ебреп алдырыра тура килде. Киске 8-9 тиренд кткн урайсы килеп етте. мм православиег ны бирелгн хужабик ене йн мосолман кешеен индерег ризалы бирмне. урайы аршы ята урынлашан тк м таа булан башорт йнд тылап, яып алыра тура килде. Тин урай тауышын ишетеп берм - рм башорттар ин башланы. Улары айы беррене портретын Петр тшрп ултыры. Ул эшлнгндрен крткндн у тегелр: ,,Ай - ай, яшы рт килеп сыан, уры маладис,“ тип жплнеен белдерелр. Нота яыуына арап, Сергейы яылан кй ыырып кртеен тылап таы жплнделр улар.

Артабан Тамъян - Тер олоо ге булан бйлил (хер Асар) ауылына арай юл тоттолар. Тш тиренд юлда тутап ял итеп алдылар. Ауыла ингс т тура мктпк арай елделр, лкин Гусевты кптнге танышы, ауыл уытыусыы, Белорета киткн булып сыты. Мктп арауылсыы юлсылары асы й менн аршы алып самауыр сйе менн ыйланы, ксер менн берглп аттара бесн сабып килтере, бындаы яылытары йлй - йлй йолара урын ерлне. Ауыл халы ййлг ксеп лгргн, шуа кп йр буп - буш торалар икн. Урамда кеше л , мал - тыуар а, эт - бесй осратмаы! араылыта шылт иткн тауыш та ю, тик ары - бире оло идараы арауылсыыны аас тумаын уып алыуы ына был тынлыты боа ине.

Иртге кн юлды артабан дауам иттелр. Юл тауар араынан, уйыулытар, туайар аша бары, ыыл йылаын кискндн у, с умалы ат юлы бер боролоп, бер тураа тартып бушап алан бер - нис башорт ауылдары аша тартылды.

Сергей оатып йрсенн тауар тураында орашты, исемдре бармы - юмы - шулары белеште, шунда у яып алып бары.

- Был ятара Ирмл тауы бт м Ирндек тауары башлана, Урал тауары артта алды. Был ике тау параллель уылышып ятандай. Байма ауылы эргенд бер - береен ны яынлашалар. Ул тирл Таналы йылаы аа, шуны нсыыш я ярына Ирндек, теге я ярына Урал тауы килеп етеп тора. Ана, алдаы тау ,,ырты“ тип атала, снки ике яынан да ыыл йылаы уны ырып сыа. Ирндек тауы кнъяа арай Ырымбур далаларына тиклем уыла. йткндй, ошо тауа арналан йырар а бар, еге орашырыы ле, Сергей Гаврилович, башорттар, моайын, уйнап, йки йырлап кртерр м яырырар.

- Александр Степанович, йтеге ле, ее ята ла ошондай тауар ятамы лл ?

- Ята, лбитт, лкин Ирндек мине тыуан ауылымдан егермелп сарым алылыта тнъятан - кнъяа арай уылан. Яты кнд згрлнеп кренеп тора, Тала кле эргенн Байма ауылы яына арай тартыла. не буйлап Таналы исемле йыла аа. мине ауыл Уралтау итгенд урынлашан. Тау тблрене берее ,,Атау“ тип атала, снки унда асан бара да тбенд а томан ята. Икенсее - Кнтшм тауы, уны тнъя битлен бер ваытта ла ояш тшмй. Мин йш ваытта шунда бесн саба торайным. Бер менн йткнд - айыуар ояы.

- Айыу менн осрашаныы булдымы лл, - тип ыыып ораны Сергей, - була - йлге ле!

- Айыу менн бер - нис тапыр осрашыра тура килде. Мин унар итерг ярата торайным, ебее яты урман - тауарын элегерк арыры - буй кп гием. Бер ваыт шулай унара йрйм. Яа тартым ваыт икне иемд алан. Таар яланы аша нтшмк арай рлнем. р оон, сама менн 7-8 сарым тире булалыр. Ял итеп алыра тип орора урын элп тир - яа к ташлаам - ур ына креп алдым. Ниндй был, тип яын барыуым булды, баяы дн оро айыу сыып килменме ! йлндем д астым, юла тшп алып артабан ыпырттым. с - дрт сарымдай теп артыма йлнеп араам - айыуым ааслы араынан тура тартып мине менн йнш йгер, уып китте бер са м айалыр инеп юалды.

27 июнь кн ырты тауы, артабан Ирндек буйлап сйхтте дауам иттелр м ыыл йылаына килеп етеп яла тутанылар. Тама ялап алыр сн уса ятылар, сй айнаттылар, ашап алдылар. Таы уалдылар.

- кит донъяы бында, - тип оланды Петр, - ана, кк тауар темен араы, ниндй мабт кренеш! Исемдре барыр инде ?

- Исемдре бар, лбитт, лкин мин белеп етмйем. дйм аланда, бына ошо тауар теме - Ирндек тауары тип атала.

- Исеме ним алата икн, - тип орауын биреп г ытырылды Сергей.

- Башорттара ошо тауура аылан бер легенда бар, - тип йлп алып китте уытыусы Андрей Степанович, - тылаы, ем нисек ишеттем, шулай йлйем:

- асандыр элекке заманда бер аран бай булан. Хемтселрен эшлтеен - эшлт, тик хемтен бер тлгее килмй икн тегене. Аса алыр кн ет - талаш - тартыш башлана ла кит ,ти. Быларан аса бирмй нисек отолоп була икн ? Уйлап йрй торас, юлын таба был: эшлт - эшлт л аса алыр кн етер тнд хемтсеен балаа урап, бйлп ала ла йыла буйына ташлата икн. Исеме тауы и бейек тбене бер аяында шундай д бркт оя ороп урынлашан булан, шул уралан кй, ыбырлай а алмайынса бйле ятан кешене кр, ктреп алып кит л балаларына бир икн. Кеше булмаан сатара балапан менн балайнг й бре, й тлк, й уян, й ары тибеп алып айтып ашата был. Бер -ике тапыр ыу буйына бйлп ташланан егеттре тибеп алып айтып, ас нкттрен туйыран икн был улаптай ош. Бына таы баяы бркт Ирндек исемле бйле егетте ктреп килтереп ояына ташлаан. Нисектер бйлнгн бауын бушатан егет, улдарын сыарып, брктт ике аяынан матып тотоп ала, теге ош урыштан анаттарын ййеп ктрелеп кит л бер килке осоп йрй, хле бт барып бер ваыт ерг яынлаан икн, егет улдарын ысындырып ебр л имен - ау кй ерг килеп тш. Ирндек отолоп айтан тауар темен ошо исем менн атай башлаандар, тир.

- Андрей Степанович, ее был йлгн йбереге китк тартым тгелме, - тип орап уйы Сергей Рыбаков, - бркт айылай ына ур булмаын - мг кс етмйер инде ?

- лбитт, шулай, Сергей Гаврилович, бхслшмйем. Тик легендалар аша халыты кнкрешен иемлрг була, айыныы - ысынбарлыты ла эсен алып уя. Бына ошонан илле сарымдай артабан, Ирндек тауыныы аръяында, ,,Яугл “ тигн кл ята. Шул кл янында башорттар менн аатары яуы булан, тир, шуа кр исеме ,, Яукл икн. Уны икенсе исеме л бар ,, Клтабан .“ оро йылдара баяы кл кибеп юа сыа, тб, йки башорттар йтмксе, табаны кренеп ктер булып ята. Шул арала икенсе исеме хасил булан. Мин бер йылы шунда барып, юалан клде креп айттым. Быныы - ысынбарлы, лбитт.

- Тимк, тауы исеме - кеше исеме менн аталан була инде! ,,Ирндек“ ене башортса берй мне барыр бит, - тип тпснд Сергей.

- Башорт теленд киреенс бер мне л ю, иран телен йлндер - мне килеп сыа. Эш былай: ксм башорт ырыуары эргенд эфталит тип аталан иран телле биллр булан. Улар бер осор, бее эраны башында был тирл Уралда йшп алалар. Ошо тауы улар ,,Иран тауы“ тип атайар. Уларса Иран - бил исеме, ,,даг“ - ,,тау” тигнде алата, ,,Ирандаг“ тигн атама килеп сыа инде. Брйндр был е йомшартып Ирндекк йлндергндр.

- ег, Александр Степанович, китап яып сыарыра була, тприхтан кп млмттре белеге, тик еге йшереп йртеге икн! - тип клмрне Петр шаяртып.

Мин китап яа башлаам - балаларымды кем уытыр ? Улар ми йрнгндр, кг ген арап торалар. Тексйеп нимлер яып ултырансы, уытыуы йки ыра сыып унарсылы итее ме арты.

Тауар, ндр буйлап эер тшг юлсылар Темс ауылына килеп еттелр м Гусевты танышы Иван Степанович Петрова уналаа тутанылар. Хужабик Катерина Степановна аптырап алманы, килеп инеселре лл асандан бирле ктп торандай, йылы аршы алды, сй ерлне м й хужаыны лег й булмауын, ййлн - ййлг йберр атыра сыып китеен бйн итте. Сй мжлесенн у Сергей ен ыыындыран тп орауы бирерг ашыты:

- Катерина Степановна, был ауылда йырсылар урайсылар бармы ? Кемдр улар ? Иртг улар менн осрашып булыр микн ?

Хужабик Ташбулаттаы уры бейе кеек ,,ах“-,,ох“ килмне, басурмандары йг индермйем, тип т аырманы, млйем ген йылмайып исем - атамаларын анап алып китте, хатта урайа уйнаан атын - ыары булыуын да йтте. Бер егет трл ош булып айрай бел тип Рыбаковты жпк алдыры м ен былай тип бтр:

- Иртг е тороуа урындаы старшина ишек алдына килеп торор, бгн к уа аартып уйырмын, бер шиклнмге. лег ял итеге, барыыа ла тыныс йоо!

Сергей уянып тыша сыыуа атыны эргенд йргн, милли кейемдге кеше йгереп килеп:

- Старшина второй Бурзянской волости Сулейманов, - тип рапорт бире м булан йомоштары трг ер тороуын йтте. Андрей Степанович алдара лгрп кемдр килгн, ни сн йрйр - шулары бйн - бйн аартан булан икн. Петербург биргн аыы асылын да алатан. Петербург кстнстре менн байытылан иртнге сй мжлесе ваытында фекер алышыу барышында шул асыланды: урайсылар лег ауылда ю, шуа кр Слймнов старшина килгн унатары снс кнг арай ййлг унаа саыра, шунда яын -тирл булан урайсылар менн осрашыу ойоштороуы тн ала. лег ош булып айраусыа йтелгн, хер ген килеп етск.

Шул арала оонторо буйлы егет пй булды. Катерина Степановна уа тпк блмг инерг ушты ла Сергей Гавриловича ,,теге“ тигнде алатып ишараланы:

- ег йткн егет ошо инде, ул оштар булып айрауа ны ота. Й, Мансурка, Петербургтан килгн алима аош тауышын сыар ле! Уайыланма, Мансурка, крт оталыыды!

йгелре бте л тпк блмг инеп, тылара ерлнделр.

Бер а уайыланып тапанып торо ла Мансур ,,торой - торой“ тигн торолдаан тауыштар сыара башланы, шул у ваытта тама тбнн асы ына ниндйер кй ишетел башланы, шунан аош аылдауын, кгрсен грлден, ниндйер берыр ошоно, биглк була крк, айрауын ртлндере. Былар бте л бик енслекле м дрк ошаайны. Композитор айрау барышында ишетелгн кй нота станына урынлаштырыу менн мшл булды м икенсе дфтр алып, бындаы ваиа аышын шулай у а аы битен тшр.

27 июнь, баар кн, ирт менн Андрей Иванович был ауылдан 20 сарым аралыта урынлашан Икенсе Этол ауылына барыра унатары кндере. Беренсенн, Гусева сене хлен белеп китерг крк, икенсенн, ауыл баарында ыран килгн урайсылары табыу ммкинлеге бар.Унда, ене шхси йортонда, ауылды ,,Новостройка“ тип аталан яында юлсылары оатып йрсе халы уытыусыы Гусевты се кптн мер р икн. унатар шул йортта тутанылар. р ер таалы м бхтлек кг ташланып тора. се, г л, эшк л шп арсы, тл ерлг кереште.

- Хмит урайсы йме икн ? - тип ораны Гусев сенн.

- й ю ул, айалыр сыып киткн, мировой судья булас - шул эше буйынса йрйр, - тип яуап бире арсы.

Хмит урайсы менн осрашыу мт шулай юа сыты.

Тама ялап аласта, был тркм ауыл баарына йнлде. Ржп менн Таулы йылаы ушылан ере у яр яындаы тип - тиге яланда, тура ырт тапырында баар грлй. Биш - алты урытан башаы бында тулыынса башорттар а башорттар. Гусев, лавкалары береенд Темст йшсе Катерина Степановнаны ире Иван Степанович Петровты креп алды м уа яынлап эргендгелр менн таныштыры. Петров фл тыуып - кн, бында килеп урынлашыуына кп йылдар ткн. Ксм ыртартмасы булып йрй. Уны рен араанда, был ятара бер урында ына лавка асыуан бер файа ла ю, шуа кр бааран - баара, ауылдан - ауыла йрп атыу итерг тура кил.

Гусев баар уртаындаы ктренке ерг баып, башорт теленд:

- Бында урайсылар бармы ? Була - мине эргг килеге, “ - тип ат - ат рн алды.

Бер табылды, шикелле, яынланы.

- Ты курайсы ? - тип ораны Сергей Гаврилович.

- Эйе, мин - урайсы

йлше башланан ыайы халы тркм йыйыла башланы.

- Хорошо играешь ?

- Как не хорошо! Мало - мало умеем.

Тылап торандаран бер тп яуап бире:

- Хай, куда не хороша, первы урайсы.

Сергей орауын дауам итте:

- Как звать, откуда ?

- Тулунужа убайдуллин мин, деревня Исха.

- Ну, пойдем со мной ко мне в избу.

Композитор Рыбаков урайсыны матур м яымлы, оон м аышлы кйрен тшк тиклем яып ултыры. Тшкн тама ялап аландан у кйре ноталау киск тиклем бары. Ст киске 9 тиренд бйуллин хемте сн асаын алып айтып китте. Ауылы алыта тгел икн, ике - с сарымдай атлаа - барып ете.

Таы та атты. Андрей Степанович аттары менн Темск китерг ерлне сбпле, яы аттар яллап, юлсылар был ауылдан 45 сарым алылыта ятан Грев приискыына арай юла сытылар. Унда хужаы граф Роттермонд рхсте менн фабриканы арап сытылар. Башорт м уры эшселрене ниндй ауыр шарттара эшлрен креп аптыранылар. Бында урман да, фабрика йотоу сбпле, юа сыан, хатта был тирл лндр ен тутаан.

Артабаны юл - таы Темск. Петровтары йн барып етеп, сй эсеп тын алыуа тупала урайсы ктп торанын йттелр. Сергей тыша сыты, е кем м айан тип ораны. Тупалаы башорт:

- урайсы Бирле, деревня Ксей. Пришел играть к начальнику из Петербурга, - тип яуапланы.

- Где будем играть ?

- Где хошь.

- Найдешь свободную избу ?

- Найду, начальник. Искать пошел.

Яы тлгн, лег бер тормаан йг Рыбаков, урайсы Бирле, й хужаы берглп инделр м таы шул у урай сыаран тауыштары нотаа алыу башланды м эер тшг тамамланды.

уналаа айта - Сергейе Петр тупала ктп тора:

- ине юалтып торам, аай, китте д батты, иртг ййлг унаа барыры оноттомо лл ?

- Ю, онотманым, лбитт, тик бее алып барырай экипажы менн оатып йрсе ксер крк.

- Уныын Иван Степанович йнлп лгр инде. Тик экипаж тгел, талдан релгн арба - плетенка килск. Ксер Кираметдин Ишморатов бее алып бара. йткндй, ул бее артабаны башорт олотары буйынса ла алып йррг ризалы бире. ем уны менн км - к йлщтем. Ярай, ял итйек...

Ййлг яынлаас та и т эттр абалап аршы алды.

- Старшинаны тирме ана-а-а ултыра, эргендге буш тирм унатар сн, - тип аартты Кирам.

Эт рен ишетеп старшина тыша сыты ла, ыар улын ашына уйып кт башланы, креп алды, таныны, аршы йгереп килеп матур итеп аршы алды.

Рыбаковтар бында аш мжлесен ерлне м ткре тртибен крелр. Килеп тшкн ыайы ая т ымы менн ыйланылар. йберре уна абул ите тирмен урынлаштырылар. Тирм ине иммтле келмдр менн ййелгн , бер мйшт ур ятытар, юрандар йлгн. уна тирменн старшинаны тирмен кстелр, унда у сй мжлесе ойошторолдо. Унан сыыуа бешеп сыан ары итен атын - ыар ур аандан алып торалар ине. алма алдылар м ул бешеп сыыуа ййлге ир - атты унаа йттелр. Бишбарматы т итен, щунан алмаын ул менн тотоп ашанылар. оондорошоу те унатара бигерк мк тойолдо. уынан урпа эсе китте. Унан у сй эсе менн тамамланды.

Таы бер кн киск арай ауышты. Иртге кн торас та Сергей Рыбаков бындаы халыты унаты аршылау м ткре тртибен дфтрен тшр.

Икенсе кн юлсылар, Слймнов старшинаны ййлен алдырып, Аиел йылаы буйында урынлашан Миндеол ауылына арай юла сытылар. Аиел аръяында урынлашан был ауыл буш булып сыты, бындаылар Мсем тауы яына ййлг кскн икн. Шунда барыра тура килде. 18 сарымда ятан Мсем тауына баран юл гел рг арай тартылды, был араны яй ына, с ст дауамында терг тура килде. Тин, тау итгендге иркен аланда урынлашан аланда, ййл кренде. Бындаы башорттары тирм урынына брннн аласытар эшлп ултыртыуары Петербург сйхтселрен ыы булып кренде. Бында урядникты килеп сыыуы ур файаа булды. Уны ярамы менн 13 йырсы м урайсыны йыйып, йырлатып, уйнатып арап яып алып булды.

Артабаны юл йнлеше - 40 сарымда ятан Кананикольский заводы. Ауыла яынлашанда у тир - я тбите кйефте тшррй, снки завод тир - я урманды ашап бткн м эшлн тутаан, бер ниндй тау эштре бында алып барылмай. ана ауылында урай уйнаусы бер бртк кен булып сыты. Ул - завод арауылсыы, е урайа уйнаусы Иван Ломанов. Бесн ваыты булыу сбпле Сергей Рыбаков урайсы Ломановты лл ни оа тотманы. Кйр араынан бигерк т композитора ,,Сырау торна“ кй ошаны, кй эсенд торна торолдауы асы ишетелеп аландай булды, бына шуныы уа тм бер матурлы биреп бий ине.

Эерг арай был тирл берн - бер татар ауылы булан Юлыа арай юл тоттолар. Урман эсенд араы ти тшт.Кре, киске нама ваыты еткндер. Кираметдин аттары тутатып намаа баты , шул арала тауар артынан ай нуры ибелде, артынса е л килеп сыты м шыйы болоттар араынан яй ына й башланы. Ошо тынлыта доалары кйлп уыан тауыш ына бт лмг сселде. Сергей Рыбаков тын алыра ла онотоп, доалаы бтнлй ят м аышлы кй тыланы ла тыланы. Аатан былай тип яы:

,, Но вот мое внимание пробудили торжественно - красивые, слегка мелонхолические звуки: это Киримка запел мусульманскую молитву, так как в эти минуты поднимался на горизонте громадный багровый диск луны. Чем - то величавым повеяло от такого неожиданного момента: после предыдущей полной темноты и затишья в природе, - когда, казалось, вся жизнь замерла, - появление ночного светила вливало новую струю жизни в природу и как бы говорило о порядке и гармонии, которые постоянно поддерживаются в окружающем строе вещей. Мелодич певца звучала торжественно - красиво и была полна какой - то затаенной душевной тоски. Я не ожидал, что мусульманство пособно создавать такие величавые и красивые, полные внутренного смысла религиозные мелодии, что я имел возможность проверить после и на других образцах. “

(С. Г. Рыбаков. По Уралу среди башкир. Кн: ,, Башкирия в русской литературе .“ Том 3, с. 221 ).

Петр Рыбаков та ваытын буша ткрмй, материал йыя. Шулары мте би хемттрг ерел. Петр Гаврилович пероы атынан ,,Ночь“ (,, По Уралу среди башкир“), ,, Давлетхан“ исемлебашортлегенда - рийте, ,, Татарчонок Кулахмет “ хикйе баылып сыа. Петр Рыбаков - бер - нис пьеса авторы ла. Уны ,,Старшина Буранбай“ исемле комедияы Урал аръяы башорттары тормошо менн туранан - тура бйле.

амар алаында тыуан Петр т Троицки белем ала, артабан ф гимназияында уый. Ошонан у Петербурга барып университетыны юридик факультетына ,,ирекле тылаусы“ булып яыла м 1900 йылда был уыу йортон тамамлай.

 

Бишенсе блек