Рус яыусылары башорттар тураында

( ХIХ быуат- ХХ быуат башы )

Билдле рус яыусыларыны бер лш рус тематикаынан лмйенс шулай у башорт тарихын, фольклорын иткндр, кргн - белгндрен а аыа тшргндр, ысынбарлыты саылдырандар. Башорттары ауы - тел ижадынйрне, кнкрешен, тарихын яыуа алим - фольклорсылар кеек к ниндйер мидара лштрен индергндр.

ЛевНиколаевичТолстой,билдлембйк рус яыусыы, ике тапыр, 1871,1875 йылдара амар далаларына килеп, башорттар араында йшп киткн. ,,Ильяс,“ ,,Кешег кпме ер крк“ тигн хикйлренд ене кргн - белгндренн сыып, башорт еррен талау тураында яан. Толстой губернатор тржемсее Мирслих Биксурин менн таныша, унан Перовский тураында ораша, хикй яыра самалай, лкин был уй ниндйер сбптр араында тормоша ашмай ала.

аулыы ашау араында Лев Николаевич ымы эсеп, ял итеп алыра мжбр була. ымы менн дауаланыуы танышы доктор Андрей Берс тдим ит. Толстой амар губернияын айлай м юла сыа. е менн берг хемтсее Алексей Ореховты м ике кртин малайын Василий Морозов менн Егор Черновты ала. Дауаланан осора был ике малайы, е йткнс, ,,блкй мужиктары” уыта: артабан уыра, яыра йрт, снки улар Толстой ойошторан ,,Ясная поляна“ мктбенд таы ыр уыусы менн бер атаран арыуы ваыт белем алыу менн шллнгн булалар. Мскн Тверг тимер юл менн, артабан амара тиклем пароходта киллр, артабан аланан 130 сарым алылыта урынлашан, Кмлек йылаы буйындаы башорт ййлен юлсылар ат экипажы яллап килеп етлр. Яыусы юлдаштарына: ,, Гзит т уымаясамын, хат та алмаясамын, китапты онотасамын, ымы эсеп, ары ите ашап, эсемде ояша ыырып тик ятасамын,” тип йылмайып шаярта. Малайары берее Василий Морозов аатан, амар менн Кмлек юлын иен былай тип тшр: ,,Бында осо - ырыйы дала, бер - ниндй ауыл, ааслы йки ыуалы крме, тик кейе менн апланан тирмлр ген бее аршы алды. Шулары береен, и бай кренгнен, ята итеп айлап алды м дртлшеп урынлашты.

Толстой ымы эсте, ояшта янды м ыу тшрг яратты. Шифалы ымы, хуш еле ауа яыусыны аулыына ыай тьир итте. Ял иткнд л ул тик ултырманы: малайара аба бире, башорттар менн аралашты, улары рф - ттрен, кнкрештрен йрнде, йырарын, легендаларын, киттрен яратып тыланы. Блкйенн башлап урарына тиклем бт башорттар а графты яраттылар м хрмт иттелр. Толстой арттар менн д, йштр менн д ти урта тел тапты, улары шаярта, мрклй, ыы табып йылмая м шат кл торайны. Башорттар уа ти йрнеп яынлап алдылар, осраа - р кем уны йылмайып, баш эйеп слмлне, хатта дрт - биш йшлектре л йылмайып, баш елкеп ,,кенз Тул“ тип секлп, шаяра - кл ткндре булды.”

Толстойы й булмаа ла жандармдар Ясная Полянаа килеп тенте ткрлр, ниндйер шрифт элйр, тик уны таба алмайар. Ошо тенте тураында ишетеп, граф йтлп имениеен айтып кит.

Лев Николаевич, яынан аулыы ашау сбпле, аралыа икенсе тапыр 1871 йылды 15 июненд килеп ет. Был юлы ул алты йшлек йнеше Степан Берс м хемтсее Василий Суворов менн килеп тш.

Туы йыл эсенд бында ур грештр ктел. Крепостной хоуты юа сыараандан у, башорт еррен алыра, талара тип трл ятаран улдар уыла. Башорт халыны хле, тормошо насарайандан - насарая бараны кг ташлана. Бындай келе хлде Толстой юлда у и м аптырай. атыны Софья Андреевнаа ебргн хатында Лев Николаевич ,,башорттар мине танынылар м шатланып аршы алдылар“ тип яа. Артабан халыты элекке йшйешенн насарыра кн креен бйн итеп, улары и яшы еррен трл юл менн тартып, талап, йки ,,атып“ алыуарын яа. Дутарына, атынына яан кп кен хаттарында башорттары бик лтле, ки келле, унасыл, изгелекле халы булыуары тураында бйн ит. Уны был халыты ябайлыы, бер атлылыы м шул у ваытта ки даланы матурлыы хайран алдыра. ,,Бе таы тирмл урынлашты, бында ауыт - аба ла, карауат та, а икмк т, ала та ю. мм бындай уайылытар мин йрнгнмен.”

(Толстой Л. Н. Полное собрание сочинений в 90 томах. Юбилейное издание. М., ГИХЛ, 1928-1958, т.62, стр. 187).

ымы дауаы, даланы саф ауаы, ояш нуры м ябай башорттар менн аралашыу яыусыны аулыына тик ыай тьир яай. Таы башорттар араында кберк булыра тырыша, итибар менн йырарын тылай. р бер йыры, кй, легенданы барлыа киле тарихы менн ыыына. Бигерк т зл снтен, злселре оталыына ул ны жплн. Был халыты унасыл м ябай м шул у ваытта намысан булыуына аптырай.

аралы башорттарыны эргл йшгндре менн граф Толстой яындан дулаша, улары оа йылдар онотмай. Шулары берее, яыусыны ымы менн тьмин итеп тороусы Мхмт Рхмтуллин ки мнитлелеге м юары интеллектлылыы менн башаларан ны айырылып торан. Ул уры теленд иркен йлш, рп телен яшы бел, рън аяттарын яшы уый икн. ымысы флсфг шп кеше: элек халы нисек иркен йшгн, хер тарлыта, ере булып нишлп ыыы м насар йшй - бына шул тема буйынса ул йлрг, Толстой тылара ярата. Яыусы таы бер танышы Хажиморат менн шатраш (шашка) уйнара ярата. Был юморист м хлле ген йшгн башорт р ваыт эрг - тирлге кешелре: урытары, башорттары кйефен ктрер булан.

Башорт далаы Лев Николаевичты келен хуш кил. Фет фамилиялы дуына ошо дала м ундаы аабалар тураында ул былай тип яа:

,, Край здесь прекрасный, по своему возрасту только что выходящий из девственности, по богатству, здоровью и в особенности по простоте и неиспорченности народа. Здесь очень хорошо и значительно - всё. Если бы не тоска по семье, я бы был совершенно счастлив здесь. Если бы начать описывать, то я исписал бы сто листов, описывая здншний край и мои занятия. Читаю Геродота, который с подробностями описывает тех самых галактофагов - скифов, среди которых я живу.”

( Толстой Л. Н. ПСС, т. 61, стр. 256 ).

Далала алты ана дауаланандан у граф Толстой июль ааында Ясная Полянаа айтып кит. бер ай тире й буландан у Мскг барып йлн м Н. П. Тучковтан амар губернаы Быаулы йенн ер атып ала. Шул ерг килеп, Таналы йылаы буйындаы утара имение тт.

,, Башорт алпауыты “ булып алан Л. Н. Толстой амараы имениег йыл да килерг тырыша. 1872 йылда тлш эштре барышын арап ките сн ыа ына ваыта килеп кит, таы бер йылдан у бт аиле менн имениеен килеп тш. Был ваытта яыусыны аиле алты баланан ибрт була: Сергей, Илья, Татьяна, Мария, Лёва и яыра ына тыуан Петя. Юлда килгн ваыттаы бер мажараны яыусыны улы Илья Львович уыра былай тип яа:

,, Мимо Казани мы проехали днем. Пока пароход стоял на пристани, мы втрем,папа, Сережа и я, пошли бродить по пригороду, около пристани. Папа хотел взглянуть на город, где он когда то жил и учился в университете, и мы не заметили, как в разговоре прошло время и мы забрели довольно далеко. Пока мы бордили по городу, пароход ушел.

( Толстой И. Л. Мои воспоминания. М., 1933, стр. 70 ).

Был турала Софья Андреевна капитана еткергндн у ына, ул пароходты кире бороп, улап алан пассажирары ултыртып ала.

1873 йылды ййенд ороло була, йй дауамында бер тамсы ла ямыр тшмй. Артынса - аслы яынлап кил. Ошондай ауыр ваытта Толстой оаа умайынса амар кртиндрен м башорттара ярам улы уыра ашыа. Яын - тирлге ауылдара сыып, хлдрен белешеп млмт туплай м матбуатта сыыш яап, уры кртиндрене, амар башорттарыны асыыуын ртлп ярам итее тен. Яыусы - гуманисты сыыштары буша булмай, аса, икмк, он йыйыу компаниеы башлана. Граф е л ситт алмай, кртиндре хлен белешеп йн - йг йрй, асыыусылара икмк йнлй, аса менн ярам ит.

,,Кешег кпме ер крк“ хикйенд Л. Н. Толстой уры кулагы Пахомды башорттаран ер алан млен тасуирлй. Осо хаа башорт ерре атыланды ишетеп, Пахом ур ына лш элктерерг тип уйлап кил. Алыш - биреш ваытында ул старшинаны ,,майлай“, тегее осо хаа атыра риза була. Кпме ер был хаа алыра була тигн орауа башорт старшинаы ошондай шарт уя: ояш сыандан алып байыана тиклем ошо ерн алыра уйлаан сик буйлап улса яап йгереп терг м ояш офоа тшп лгрм элек, йгереп киткн ерг кире йлнеп килеп лгррг! Шул ваытта бт урап сыан ере эс яы - инеке. лгрм - аса юаласа, ер ттемйск. Пахом т блкйерк трк яап йгерерг самалай, лкин ыландан м шау сскнн торан ки даланы креп, ыыыуан Пахомды кре яна, алынаса ере кийтер сн аман ситкрк тартып йгер м килеп ет алмай юлда олап йн бир.

Лев Николаевич бында арты нфсе сн Хоай Тл язаын бир тигнде алатыра тырышан. Арты байлы м ур нфсе кешене лктк алып кил тигн флсфи арашты бег еткер.

,,Ильяс“ тип аталан хикйл Лев Николаевич т бай булып йшп, аатан фир булып алан Ильяс менн атыны Шмсимаины ртлй. Улара элек атнашып йшгн бай кршее Мхмтша ауыр сата ярам улы уа, ен батрак итеп ала, эшлп етемс ген йшрг бт ммкинлектре бир. Ярлы булып аландан у ф губернаында мер ргн Ильяса м уны атынына кел ктрекелеге кил, эске тыныслы урынлаша. Хикй геройы бына шуа ыуана.

Йыл да Кмлек башорттары араында булан граф Толстой ,,мине башорттар беллр м хрмт итлр“ тип ураан айын йтер м хаттарында яыр булан. Ул ваыттаы граф менн атнашан Кмлек башорттары яыусыны ,,изге келле, шфтле барин“ булара бик яшы белгндр. херге кнд Толстой - яыусыны белмгн бер ген башорт та ютыр, кре.

Авдеев Михаил Васильевич (1821 - 1876) - ваытындаы билдле беллетрист ( прозаик ) - яыусы. Ырымбура тыуып . аиле менн берг 1830 йылда фг кс, ошонда гимназияла уый, уыра Петербургта юлдар тлш институтына инеп, уып тамамлай. Волга - Мск каналын т бер а эшлгндн у, Нижний Новгорода юл дистанцияы начальнигы итеп тйенлн. Ошонда эшлгн осора нре буйынса эштр башарыу менн бер рттн проза яыу эшен тотона.

Яыусыны айы бер очерктары, хикйлре Башортостан менн тоташан, шуныы менн иммтле л. Авдеевты ,,ыу аты ташы“ романы, хикйлре, очерктары тупланып ХХ быуатта ына айырым китап итеп батырылды. (М. В. Авдеев. Поездка на кумыс. Уфа - 1987).

Ошо китапа урынлаштырылан ,, Тауар “ хикйенд хл - ваиалар Кнъя Урал ерлегенд бара, тбит матурлыына хайран алан автор уны ярлы башорт тормошо менн саыштыра: ,, ... Но и тут мне снилась бедная лачужка, бедная башкирка, которая тянет в ней тяжелую, трудную жизнь, припоминая то счастливое время, когда она была на свободе...” ( 222 бит).

урайа м башорттары зл оталыына итибар биреп, Михаил Авдеев улара е алаанса характеристика бир:

,, Чебызга - род дудки с ладами, инструмент чисто башкирский, который, говорят, составляет странное явление в ряду духовых инструментов. Чтобы играть на ней, башкирец упирает ее верхним концом в глазной зуб и, скривив рот,поддерживает ее нижнею губою. Другой инструмент, который мне тоже нигде не случалось слышать, кроме Башкирии - горло. Башкирец, дикий питомец степей, гор и лесов,не хитер на изобретения. Там, где можно вырезать дудку, он срежет ее и сделает чебызгу; там, где нет дудки, он играет на горле...”

,,ымыа барыу“ очеркы ла туранан - тура Башортостан менн бйлнгн. Яыусы бында ла Башортостанды гзл тбитен ртлй, ымыы бик файалы эсемлек икнен ибат ит, уны нисек итеп эшлре тураында ентекле итеп яа. башорттар тураында Авдеев былай тип фекер йрт: ,, Башкирцы народ здоровый, умный, хитрый и в высшей степени ленивый и праздный. Работают они только тогда, когда им есть нечего...( 327 бит ).

Бындай фекер менн, лбитт, килешеп бтп булмай, снки халыты ярлы иткн сбптр бында тулыынса кртелмгн. Тп сбп, кре, ялаулыта тгел, шул ваыттаы идисади система оролошонда.

Михайловский (псевдоним - Гарин) Николай Георгиевич (1852 - 1906) - ваытында билдле рус яыусыларыны берее. Повестары: ,, Детство Тёмы,“ ,,Гимназисты,“ очерктары ,,Вариант,“ ,,Дневник во время войны,” ,,По Корее, Маньчжурии и Ляодунскому полуострову“ ки билдле булан ррн анала. уы очеркта Башортостана арналан урындары бихисап м кберге ер атып алыу мсьллрен аыла.

Чехов Антон Павлович (1860 - 1904) 1901 йылда Башортостана ымы менн дауаланыр сн кил. Аксеново станцияынан алы булмаан Андреевский санаторийа урынлаша. Ошо осора ен ксер итеп башорт миллтенн булан Милеле Зкирйнов тигн ир - азаматты яллай, уны менн яын - тирлге башорт ауылдарына барып айта, юлъяма алып бара, шундаы кртиндр менн гмлш. ф губернаы м башорттар тураында яыусы ,,Таныштара“ (,,У знакомых“) тигн бер хикйенд телг ала.

Брусянин Василий Васильевич (1867 - 1919) амар губернаындаы Бглм алаында сауагр аиленд донъяа кил. Атаы леп ките сбпле артатаы уны трбиен фг алып айта. Землемерар училищеен тамамлаандан у бер а ер лссе булып эшлп ала. икненсе йылдара яыу - ыыу эшен тотона, ,,Уфимские губернские ведомости“ гзитенд корреспондент булып эшлй башлай, уыра ,,Самарский вестник“ м ,,Самарская газета“ хбрсее була. айа ына кс л, айа ына йр л л Башортостанды тыуан иле итеп анай м кп кен очерктарын, хикйлрен уа, уны халына арнай. 1893 йылда Петрбургты ,,Русская жизнь“ гзитенд ,,Башорт ауылында яы йыл“ исемле хикйе баыла. Унда бындаы халыты сиктн ашан нужаы ртлн, ауылды нисек байара м ярлылара нисек бленее кртел. В. Брусянинды Башортостана, башорттара арналан рре байта ына. ,,В лесной Башкирии,“ ,,Беспокойное место,” ,,Былое - тяжелое“ исемле очерктары м хикйлре, ,,Белый волк,” ,,Вечная могила“ исеме атындаы легендалар, ,,В борьбе за труд“ повесы - бына шундайар исемлеген ин.

,,Русская газета“ биттрендге ткер критик сыыштары сн 1908 йылда трмг ултырталар. Ошонан у ул Финляндияа китеп эмиграцияла биш йыл йшй, тик 1913 йылда илен кире айта м би эшк сума.

Граждандар уышы осоронда Петербургта аы - тлекте бле, таратыу буйынса продкомиссияла эшлй, тиф ауырыуы элге араында 1919 йылды ййенд был донъянан кит.

Горький Алексей Максимович (1868 - 1936) - билдле пролетар яыусы. XIX быуатты 90 - сы йылдарынан башлап рус булмаан халытары фольклорын, атап йткнд. Украин, сиан, татар м башорт халы ижадын йрнеп, рренд улланан авторары берее.

,,Теле“( ,,Немой“ ) типаталанмбашорт башорт легендаларыны береен нигелнгн хикйтенд автор, А. С. Пушкин кеек, ирекк ынтылан ,,теле“ башорт образын тыуыра. Был башорт теле кй башалары ирекле тормош сн кршк саыра, тик уны эргендгелр аламайар.

,,Клим Самгинды тормошо“ (,,Жизнь Клима Самгина”) исемле романында Максим Горький башорт халыны аяныслы тормошон м м уны еррен талау, ояты решт тартып алыу ысулдарын ятыртан, ер хужаы башорттара магнаттары ткрп арауарын асан м былай тип яан: ,, С презрением относились к народу буржуазные магнаты, путем грязных махинаций наживавшие миллионные состояния. Они, эти ,,хмельные от сытости“ солидные люди, у которых ,,башкирской земли целая Франция,“ самоувереннн и цинично заявляли:

,,Там - всё наше, вплоть до реки Белой наше!.. От Бирской вглубь до самых гор - наше! А жители там - башкирьё, дикари, народ негодный, нерабочий, сорьё на земле, нищими по золоту ходят, лень им золото поднять.

( Максим Горький. Собр. соч. в тридцати томах, т. 3,1953, стр. 215 )

Федоров Александр Митрофанович - (1868 - 1949) - ябай атламдан сыан яыусы. Атаы кт ктп, итексе булып кн кр, улын уытыра бт ммкинлеген бир. Буласа яыусы арытау реаль училищеен уыра ин, лкин власть сн урыныс булан ,,крамольный” эштре сн уы курсынан ыуыла. Бер - ике йыл ксм артист булып кн ит. Федоров мктпт уыан осора у шиырар яыу менн шллн, егерме йшенд профессионал яыусы булып лгр. 1894 йылда беренсе китабы - шиырар йыйынтыын батырып сыара.

Башортостан темаы А. Н. Федоровты ижадында кренекле урын алып тора. 1895 йылда ,,Башорт далаында“(,,В башкирской степи“) исемле шиырар циклын китап итеп батырып сыара. Унда тбит матурлыын м муллыын, ике - сике ятан башорт далаын каллай. Урындаы халыты енслекле, ябай тормошона итибарын туплай.

Александр Митрофанович Башортостанда ммкинлек булан айын булыра тырыша, яыусы реалист булара башорттары ауыр ямышын, енслекле тормошон йрге аша ткреп яа.

1897 йылда Федоров ,,Дала кренеше“ (,,Степь сказалась“) тип аталан романын яты донъяа сыара. Романда актуаль мсьл - башорт ерен талауа бысра ысулдар улланыуы асытан - асы яыуы уа ур уыш килтер.

ХХ быуат башында яыусы ф м амар губерналарында ашханалар асып, аслытан итеккн кртиндрг ярам улы уа. ,,Ер“ ( ,,Земля“ ) романында, ,,урайсы“ (,,Курайщик“) хикйенд аслы осорондаы тормош - кнкреште ртлй, башорт - рус дулыыны ныына барыуын крт. Яыусы кп кен романдар авторы. ( ,,Наследство,” ,,Природа,“ ,,Камни,” ,,Подвиг,” ,,Бумажное царство“). Бер- нис пьесаы (,,Степной дом,” ,,Обыкновененая женщина,” ,,Бурелом“) Рсй театр схнлренд уйыла. 1911 - 1913 йылдара ете томдан торан ррене йыйынтыын Мск сыарыра лгш. Лкин революциянан у Федоров Европаа эмиграцияа кит.

Туркин Александр Гаврилович (1870 - 1919) Уралдаы Верхне - Уфалей заводы асабаында тыуа. Силбе ала училищеен тамамлаандан у тыуан асабаында завод канторында эшлп ала. 1900 йылда Силбе алаына кс м адвокатлы эше менн шллн башлай.

бит умаына Туркин шаир булара килеп ин, 1889 йылда ,,Ирт лде ин...“ (,,Умерла ты рано...“) исемле беренсе шиыры донъя кр. Артынса ,,Рудокоп,“ ,,У костра,“ ,,Крест не выдал“ исемле м баша хикйлре баылып сыа.

1902 йылда Туркин ,,Уральские миниатюры“ тигн хикйлр йыйынтыынан торан китап батыра. Унда Урал заводында эшлсе эшселре завод хужаларына аршы сыыштары ртлн.

1914 йылда хикйлрн торан икенсе йыйынтыты сыара. Революцион кстре берлшее, барыуы, башорт ауылдарыны уяна башлауы - бына шулар тп теманы тшкил итлр.

,,Силбе тормошо“ (,,Челябинская жизнь“) исемле хикйенд л барыусы башорт ауылдары турыында фекер йрт, хйерселектн сыыу юлдарын уйлай.. Бына нм тип яа ул:

... ,, Вечером в тусклой степи мигают огни. Всмотритесь, - и вы увидите жалкие охапки изб. Это - башкирские деревни.

Там сидят изглоданные вечной нуждой и мраком люди. В смрадных и гнилых углах ютятся голые сифилисные дети и матери - с красными воспаленными, больными глазами. Там бесправное существо - женщина, жалкая рабыня своего голодного повелителя.

Там хорошо живется только богатым муллам.

А если бы щедрой рукой бросить в эти забытые степи и знание и всеобщую надежду ? Если бы обогреть их по человечески и крикнуть бы им:

- Вставай! Ведь и ты человек.

( ТуркинА. Г. Избранные произведения. Челябинск, 1937, стр. 251-256.)

Автор фекеренс, тик белем биреп, ышаныс тп ала ндгнд ген башорттары аяныслы, аслы тулы тормошон гртерг ммкин.

Крашенинников Николай Александрович (1878 - 1941) - рус яыусыы Ырымбур губернаындаы Соль - Илецки тыуып , башланыс белемде шунда ала. Мск университетыны юридик факультетын тамамлай. Башорттары бала саынан у бел, йшйештрен креп , блкйн башорт хикйлре, бигерк т рийттре менн ыыына. Ошо ыыыныу ур булмаан хикйлр яып батырыуа этр л инде. Крашенинниковты ,,Урман арауылсыы“ ( “Лесной сторож”) тигн тге хикйе м ,,унала“ (,, Ночлег“) исемле таы бер хикйе 1899 йылда донъя кр. 1907 йылда донъя кргн ,,н барыусы Башортостан“(,,Угасающаая Башкирия“) тигн очерктар м хикйлр китабы ки танылыу аана. ,,Ймил“(,,Амеля”) романында уры битенд тп герой булып т тапыр башорт атын - ыы клн. ,,Под солнцем Башкирии“тип исемлнгн йыйынтыына ,,Утлы баана“ исемле роман - хроникаы, ете хикй м легенда ингн. Крашенинниковты мхббтк арналан рре л бихисап. ,,Блкй Тася хаында“ пьесаын, ,,Рхилне ытауы“ исемле поэтик драмаын, ,,Мхббт ките“ повысен, таы ,,Барышнялар,“ ,,иффтлелек,” ,,Инсафлы“ романдарын ймтселек йылы абул ит.

Афиногенов ( Степной) Николай Александрович (1878 - 1947) - Пенза губернияыны Норовчата алаында тыуа, атаы - оло писары. Тп белем аландан у уездный училище тамамлай. Япон уышында атнаша. Беренсе рус революцияы осоронда революцион агитация алып баран сн бер - нис ай трмл ултырып сыа. Унан сыас та Ырымбура килеп 1908 - 1909 йылдара ,,Простор и степь“ исемле гзит сыара башлай. Унда яылан статьяларан ,,крамола“ табып Н. Степнойы таы трмг бер йыла ултырталар.

Башорт темаы ,,Батыры леме“ (,,Смерть батыра”), ,,Кашкыр“ (,,Бре“) исемле хикйлренд саыла. Иркенлект йшп йрнгн халыты нисек блгнлкк тше, трл сбптр араында батырары юа сыыуы бернесе хикйенд ртлн, икенсеенд ймитт йшп килгн ыраайлы м йыртыслылы закондары фаш ител, кейг биргнд башорт атын - ыарыны ,,тауар“ булып атып - алыныуы кртел.

Ларионов (Белорецкий) Григорий Прокопьевич (1879 - 1913) - Кнъя Уралдаы Белорет заводыны асабаында тыуып , шуа ла псевдонимы - Белорецкий. ф гимнзияында уыан саында у буласа яыусы улъяма би журнал сыарыу менн шллн. Шунда ене яан шиырарын, хикйлрен, очерктарын урынлаштыра. Гимназияны тамамлаандан у Григорий Белорецкий Петербургтаы медико - хирургик академияа инеп белемен арттыра. Йй кндре Ырымбур губернаы станицаларында фл, Белоретта ауырыуары дауалау менн шллн, практика т. Либерал - демократ булара рренд Ырымбур крайыны, Урал регионыны ябай халыны, бигерк т эшсе - кртиндре ауыр кнкрешен ятыртыра тырыша. Был юыта авторы ,,Заводская поэзия“ (1902) очеркы быа асы миал булып тора.

Рус - япон уышында Белорецкий врач булара атнаша м уыш яланында, яралылары элй сыан ваытта, ауыр яра ала. ,,На войне“ китабында Григорий Прокопьевич ябай рус алдатыны батырлыын, офицерары, генералдары эшкинмгнлектрен асып ала. Шуа кр китап цензура тарафынан тыйыла, автор е полиция надзоры атына элг.

,,улап килгн к мленд“ (,,Поздней осенью”) хикйенд автор завод эшсее Семена ялланып эшлп йргн башорт кртине Хйретдин тураында алып бара. Хйерселектн сыа алмаан Хйретдин Аллаа ялбарып, унан яшыра ямыш орап арай, лкин барыы ла буша була. м ул алай: мулыра, яшыра тормош сн кршерг крк. Кемг аршы кршерг ? лбитт, байара, боярара аршы. Ни сн улара аршы кршерг ? Снки улар ярлылары ыйырыта. Артабан авторы рен килтерйек:

,, ... Да, крепко обидели богатые бедных башкир... Много прнянял от них горя и обиды и бездомный Хайритдин. Но им мало того, что они отняли все у него, нет - они еще, как победители над побежденными, вечно издеваются над ним, над тем, что он не русский, а башкир. Его зовут только собакой, для него держат особую посуду, которую считают поганой, над ним смеются, оскорбляют и его самого и его веру, и его народ.

(Башкирия в русской литературе. Уфа, 1965, том 3, стр.448 ).

Аллаа ышаныс бт сбпле, Хйретдин крш юлына баыра уйлай.

Шулай итеп, кршесе пролетариата союзник булырай, революцияа ныыра тартыла баран кртин тыуа.

Полиция тарафынан бер тутауы эрлеклг дусар булан Григорий Ларионовты нервылары ашай, ул ауырыуа абыша м яты кндрг сыырай ммкинлек таба алмайынса - ен ул ала.

Алтынсы блек