Адамны жеке тлалы ндылытарыны маызын ашып берііз

Жалпы адамзатты ндылытар жеке тланы бойында мірге келген стінен бастап, бірге дамиды, жасы лайан сайын оршаан ортасына сйкес бірге алыптастады. Бл кзарас азастан Республикасыны Білім туралы заында крініс тапан. Онда: «Білім

беру – бл оам мшелеріні адамгершілік, интеллектуалды мдени дамуыны жоары дегейін жне ксіби біліктілігін амтамасыз етуге баытталан трбие мен оытуды здіксіз процесі», - деп жазылан.Трбие иен оытудаы адамгершілікке баытталан идеалдар ндылытар деп арастырылады. Олара: шынды, айырымдылы, тла, бостанды, махаббат, шыармашылы жне т.б. жатады. ндылытар идеалдарды абылдау немесе абылдамау сезімі арылы айындалып, аыл-ой, сана арылы абылданады, рметтеу, ошаметтеу, абылдау трізді мтылысты білдіреді. Бл сезім мен аыл-ойды штасуын жне сол арылы адамны іс-рекетін белгілейді. ндылытар сезім арылы абылданады, сана арылы тсінуге болады. Соны нтижесінде тла ндылыты игереді де, іс-рекет етеді. Осы аталмыш ндылытарды бастау кзі халыты мол мрасында. Ол мра – халы пайда болалы онымен бірге жасасып, бірге дамып келе жатан нды дниелер.

Жалпы адамгершілік ндылытарды мні мен мазмндары кне заманнан бгінге дейін философия, леуметтану, мдениеттану, этика, эстетика, психология, педагогика ылымдарында кеінен арастырылып, оам ерекшеліктері мен сраныстарына орай талданып, жйеленіп келеді. йткені, жалпы адамзатты ндылытар рбір адамны аыл-ой байлыыны тікелей крсеткіші. Сондытанда болар, ндылыты мні мен табиаты, оны адам мен оам тіршіліктеріндегі алатын орны, жас рпаты трбиелеудегі ыпалы т.б. мселелер алымдарды толандырары аны. Еліміздегі болып жатан згерістер жасспірімдерді мінез-лытарында бсекелестік абілетті алыптастыру жаандану заманында сранысы артып отыр. Жаашылды стем ран уаытта адамгершілік ндылытары жйесіні орны ауымдылыымен сипатталуында. Мселен, ндылытара бейімделу, мойындау, рбір адамзата кілінен орын алатын мдениетті арым-атынас жасау жйесі жеке тланы мірлік мні, ой-санасы, бет-бейнесі болып табылады.

ндылытар туралы алашы тсінік ежелге грек алымы Сократтан бастау алады. Сократ шін ндылы «адамны мірді баалауы» екен. Ал Аристотель «жасылы», «игілік» ымдарын жаымды мінез-лыты, рухани ндылыты бейнелеуде олданды. былысты, затты жаымды баалау адам шін нды игілікті тсінуге негізделген. «Ізгілік» сзі салыстырмалы маынада белгілі бір жадайдаы адам шін жасылы, пайдалы нрсе деп тсіндіріледі. Рухани-адамгершілікке трбиелейтін ылым ретінде этиканы белгілеген. Аристотельді пайымдауында «этиканы масаты – таным емес, ізгілікке йрету. Этикалы зерттеулер рухани-адамгершілік дегенні не екендігін білу шін емес, осы рухани-адамгершілікке жетуді жолдарын йрету шін ажет, олай болмаанда бл ылымны пайдасы болмас еді» - дейді.

Философ Т..абитов «ндылытар – асиеттер» дей отырып, бл асиеттерді бала кезден, ана стімен бірге зіні ана тілі арылы мораль негіздері ретінде, з тарихын, мдениетін, дет-рыптары мен салт-дстрлерін игеру нтижесінде орныатындыын ерекше баалайды. Яни, философиялы трыдан алса ндылытар – адам шін пайдалы мнге ие болатындарды барлыы, адамзат оамыны іргелі дамуы мен адамны жеке тласын жетілдіруге тиімді ыпал ететіндері барлыы ндылы болып табылады. Психологтар ндылытарды тла аралы атынас трысынан арауды зіндік мні бар екенін айтады. ндылы ымында ндылы атынасты обьектісі болып табылатын заттарды сырты асиеттеріні сипаттамасы, осы атынасты субьектісі болып табылатын адамны психологиялы сапалары, ндылыты жалпы мнділігін крсететін адамдарды зара арым-атынасы штасады.

Педагогикалы сздікте «ндылы - адамны ішкі ы, ізгілігі, адамдармен арым-атынасы, іс-рекет кезіндегі крсетілетін тратылыы, айырымдылыы, мейірімділік трбиесі», - делінген. Сондытан біз «ндылы» ымын адамды трбиелеу шін оны мір сруіне е керекті, маызды, ажетті, баалы дниелерді жиынтыын райтын педагогикалы категория ретінде арастырамыз.

азіргі крделі рі аумалы-ткпелі заманда ндылытар жйесіні алатын орны ерекше. ндылытара бейімделу адамзата тн. Болмыс былыстарыны ндылытарынсыз леуметтік жан иесі ретіндегі адамны іс-рекетіні де, міріні мні де болмайды.

мірді мнін тсіну жаымды эмоционалды жадай ретінде масата мтылушылыпен, арым-атынастаы з орнын сезінумен, баса адамдара деген ызыушылыпен, олармен бірігу сезімімен, белгілі ережелерді ізгілік ережелері ретінде абылдаумен, болмыстаы з орнын, арман-тілегін сезінумен оса жреді [2].

Мселен, адам баласы материалды жне рухани мірді ортасында тіршілік етеді де, зі мір сріп отыран оамны, жымны, лтты, руды мшесі ретінде зіндік аыл-ой, ерік-жігер, мінез-лы ерекшелігімен крінуге тырысады. оам мшелеріні бріне орта біркелкі мінез-лыты асиетті болуы ммкін емес. Себебі рбір адам - зінше жеке тла.

Рухани-адамгершілік ндылытарды алыптастыруда маызды трбиелік міндеттер: біріншіден, рухани-адамгершілік, руханилы, семдік, аиат, ізгілік, еркіндік, рахымшылды, кешірімділік, туелсіздік сияты жалпыадамзатты ндылытарды мірге еркін ене бастауы; екіншіден, жалпыадамзатты ндылытармен атар, лтты з мдениетін мегере отырып, лемдік рухани ынтыматасты рухта баса лттармен бейбітшілікті сатау; шіншіден, оушыларды белсенді мірлік позициясын, жан дниесін адами ндылытар арылы рухани-адамгершілік пен руханилыты берік орнытыру.

Сонымен жоарыда айтыландарды топшылай отырып, біз рухани-адамгершілік ндылыты белгілі бір баытты, масатты, жйелі лтты кзарасты, мінез-лытаы адамды тртіп пен рухани дадыны алыптастыратын жйе деп тсіндіреміз. Яни, рухани-адамгершілік ндылы – адамны ішкі жан–дние асиетіні лшемі адамны жасылыа мтылуы, басалара жанашырлы білдіруі, айналадаы адамдара айырымдылыы, мір сруге талпынысы, мірді дрыс сру мселелері жайында ізденуі, зін-зі танып, зін-зі баалап, сол арылы дниені, лемді тануы. Жалпы адамзатты ндылытар арылы трбие беру – рухани азындытан шыуды е басты жолы. Осы орайда бгінгі тадаы мектептерде жргізілетін трбиені зінді басты масаты да осында айындалып, баыты белгіленуі ажет.Сондытан, азіргі туелсіз елімізде асырлар бойы халымызды лтты санасынан орын алан адамгершілік ндылытарды, яни ізгілік, айырымдылы, адалды, ділдік, арым-атынас сияты асиеттерді, оамда болып жатан згерістерге байланыстырып, жеткіншек рпаты трбиелеуді айнар бастауы деп арастыруа болады. Яни «трбиесіз оам, оамсыз трбие мір срмейді» деген задылыа сйене келе, скеле рпаты бойына оам талабына сай адамгершілік ндылытарды алыптастыруды масат еткен трбие процесі ана уаытпен ндесіп, оам мен трбиені зара байланысын тзеді.