Дстрлі этиканы ерекшеліктері жне оны мдениеттер интеграциясындаы трансформациясына сараптама жасаыз

азаты дстрлі этикасыны негіздерін ыну шін арышты тернарлы лгісі леуметтік айна екендігін, яни, з кезегінде, орталы шеберді растыратын, ш горизонтальды буындара блінушілікті ескеру маызды. Космологиялы кзарастара сай, дігекпен растырылатын, орталы шебер леумет рылымыны бірлігін, ттастыын жне мгілігін рміздейді. азатарды артта аландыы жне енжарлыы туралы кездесетін тсініктерден ылы бадарларыны жотыы шыпайды, айта керісінше, кшпелі мір салты мен атал ауа-райы индивидтерді дербестікке мжбрлейді. Алайда, асиетті тртіпке атыстылы пен оны стап труды маыздылыы рекеттерді масаттары мен тпкі маынасын айындап отырды, оны мірлік табыстарыны болашатыын жне тлалы бірегейлікке жете алуды себептеді.

азатарды дстрлі этикасы тіршілік етушілер лемі мен рухтар леміні шекараларыны млдірлігі туралы космологиялы тсініктерге, ткенні, азіргіні, болашаты байланысыны органикалыы мен здіксіздігі жніндегі бейнелерге сйенеді. лгендерді рухы біздерге сер етеді, олардан тадыр, сттіліктер, стсіздіктер, апаттар туелді. Егер адам дрыс жне айтарлытай теріс ылытара барса, олар аморлы жасай, кмектесе, орай, жазалай алады.

Осылай руатара табыну пайда болды. айтыс боландарды, жолы лкендерді рметтеу аза діліні ажырамайтын белгілерін растырады.

Этикалы категорияларды мазмнды жаына зороастризм, тіршілдік, буддизм, суфизм, манихейшілдік, ислам крнекі ыпалын тигізеді. Аспана (Тіріге) табыну жоарылылыты асауа ниеттендірді, адамды ткаппар, ымыраласпайтын етіп баулыды, боданды психологиямен сиыспайтын, ерлік философиясын стауа шаырады. Жер-Анаа (Тірі-май) табыну адам сенімін, туан жерді асиеттілігін, рухтарды жебеушілігін ныайтты. Зороастрлы этикаа сай, ш стынды – ізгі ойлауды, ізгі сзді, ізгі рекетті станып жрген ажетті. Жасылы пен жамандыты арасындаы тадауды ркім тек з игілігі шін емес, біра сонымен бірге бкіл лемні тадырын шешу шін жасайды.

Исламны тарауы барысында жасылы пен жаманды туралы тсініктер тбегейлі згерді: жасылы – бл ислам аидаларына арсы келмейтіндер, ал жаманды – бл солара айшылыта болатындар. Міне осы кзарас тырынан адам ылытары бааланады, жне сондытан кім болса да таайындалан дстрлерді бзуа, олара арсы труа батылдары, шамасы жете алмады.

Сонда да ислам дниені тсіндіру мен аза моральны бірден-бір айнары болып шыпады. Халы ашанда, оны негізінде дрыс маына мен аыла сай рекеттер жатан, моральды жатады.

Халы даналыы былай дейді: «Адам тегінен емес, ол тіршілігіні барысында бзылады», аыла сай мір – бл, оларды адам зінде мпелейтін жне солара сай ылыа баратын, ізгіліктерді жиынтыы. Оны стіне адамнан тек дана сйлеу емес, біра е алдымен практикалы істер талап етіледі. Адамны абыройлыы оны сырты белгілерімен емес, ал сол немесе баса жадаятта алай пайымдайтынымен, андай ылытара баратынымен бааланады.

«Егер жасыны ізімен жрсе, асааныа жетесі, егер жаманды айталаса, ятты болып аласы». Адам баыты материалды дулетті жай-кйімен емес (дегенмен айсыбір дрежеде ол да маызды), ал адам жаныны байлыымен жне адамгершілік істерімен аныталады. «Кім пайымшыл жне кішіпейіл, ары таза жне діл болса, кім зінде ізгіліктерді мпелесе, тек сол баыта жете алады». Исламны йелге деген станымдары аза оамында тере ялабады, онда ана-йелге, ораушыа, отбасы сйенішіне деген ізгілікпен арау тратады.

Моральды ытар мен міндеттер сапасында орын алан, салттар мен дстрлерді билеуші топ з мтаждарына пайдаланады. Ерекше леуметтік топ – билер – халы салттарыны сатаушылары жне білгірлері болып есептелді. Олара рекет етуші нормаларды анытауда жне таайындауда шешуші орын берілді, мліктік, отбасылы-некелік таластарды шешуде тімді сз солардікі болды. Оларды шешімдеріне, дстр-салттарына іс жзінде кдімгі-ыты нормалар кші берілді. ХVІ асырдан бастап кдімгі аза ыы деп аталатындар – «асым ханны аса жолы», «Есім ханны ескі жолы», «Туке ханны Жеті жарысы» - ке тарады. Рулы бастама стыны – руластарыны іс-рекеті шін жымды жауапкершілік жне руласты лтіргені шін анды кек, ежелгі кодифицияландырылан кдімгі ытан («Жаса») з бастауын алады. лы аза аартушысы, Ш.Ш. Улиханов кдімгі аза ыыны демократиялы бастауларын атап теді, олар – жариялылы, рулы ынтыматасты, арапайымдылы, сот процесіні бсекелестігі, оан жатар кілдеріні атысуы; оамды пікір уатын пайдалану; бостандыынан айыру, апаса амау сияты репрессиялы шараларды жотыы .

Шынында да, азаты дстрлі этикасы боданды пен конформизмге негізделмеген, ол зіне еркіндік сйгіш дстрлерді, демократияшылдыты енгізді. Бл дстрлер хан сайлау рсімінде крініс табады. Соы болып, асиетті харизмалы сапалара ие индивид; халы тадыры, игілігі жне глденуі шін зіне жауапкершілікті абылдайтын кшбасшы сайланады. Ал сонымен бірге з пікірін жеткізу жне лайы еместерді бетіне сын айтуа ын задастыратын, айтыс сияты, ауызекі халы шыармашылыында да осылай болды.

Дстрлі оамдаы кдімгі ыты уатын Ш.Ш. Улиханов леуметтік-мдени тамырланумен тсіндіреді, себебі «ол кбірек белгілі боландай, оны бл заы аншама жетілмеген болып крінгенімен, ол бкіл бірге алынан баса занамалара араанда, тсініктілеу жне айындау болып крінуге міндетті, тлтума за боландытан халы шін ол жасы» .

«т» е алдымен мірлік кшті, оны ала жылжуа абілеттілігін білдіреді. Дстрлі дниетаным шін адам, сімдік, жануар бір-бірімен туысан жне табиата тн жне онымен туындатылатын, тіріні трлі формаларын бітімдейді. Тіріні кіл кйі, рухани жне ндылы анытамаларды негізі бола трып, олар адамны дниеге атынасын сипаттайды. Сондытан рсімдерді басты идеясы – жоары ндылыты, адам мірін абылдап алу. Салт-рыптар шектерінде дстрлі драма, табиатпен осылу ойналады . мірді айтадан шыару барлы дегейлерінде тойлар мен шаманды амдануларды басты таырыбы болып табылады. німділік пен тууды пиясы дстрлі мдениетті тйінін растырады. Табиаттан абылдап алынан, бірінші сый болып тіршілік сыйы, т, тірі жан есептеледі. Бл мірлік кшті рмізі тауды тбесіндегі ст клі, Тіршілік пен німділікті орталыы болып табылады. Ст сондытан – жай ана таам емес, біра айрыша семиотикалы статуса ие; стті йытатынды шет жерлікке беруге тыйым салынан, ол ру тіршілігіні уатты рмізі, стті онаа йып беруге болмайды.

Этикалы императивті осылайша толы ыну ХVІІІХІХ . мдени ахуалды тереірек тсінуге кмектеседі. Тркі халытарыны кптеген кне культтері, рухани жне леуметтік-трмысты культтер, Шыыс рпатарыны иерархиялы культтері, исламны ыпалдары, исламны мистикалы баыттары жне баса культтер далалы мірді рухани дниесін толытырды. Олар жиынтыталан трде “адамзаттан жоары” бастамаларды, здеріні тпкі тектері ккті билеушісінен, аспаннан, р трлі тотемдік жне анимистік символ – ата-бабалардан бастау алады деп санайтын улеттерді рилы архетиптерін бейнеледі.