Арым-атынасты зарарекеттестік механизмі ретінде тсіндіріп берііз

Адамды адамны абылдауы мен тсінуіні механизмдеріне: идентификация, эмпатия, рефлексия, аттракция, атрибуцияны жатызуа болады Идентификация, азаша «теестіру», «састыру» ымдарына жаын, яни зіді баса адаммен теестіру, зіді сол адамны орнына ою. Идентификацияда баса адамны ндылытар нормасы, мінез-лы, таламдары мен дадылары игеріледі. сіресе, жеткіншектік кезеде оны мні зор. Кптеген зерттеулерде идентификацияны оан жаын ым эмпатиямен тыыз байланысты екені аныталан.

Идентификация дегеніміз – бл баса адамды сол субьектіні зіні ерекшеліктеріне саналы немесе санасыз састыру арылы тсіну тсілі.

арым-атынас жадайында адамдар зін сол адамны орнына ою рекеті негізінде баса адамны ішкі алпы, ой ниеті, мотивтері мен сезімдері туралы болжамдар жасайды.

Эмпатияны баса адамды сезіну, оны тебіреністеріне бой сына білу деп анытауа болады, оны эмоциялы жаы басым, егер идентификацияда басаны «проблемасы» «ойланылса», эмпатияда «сезініледі». Екеуінде де басаны орнына оя білу крінеді, біра бастапысында зін партнермен теестіру механизмі, ал соысында басамен теестіру ажет емес, з пікірі болуы ммкін, дегенмен басаны проблемасын сезіну іске асырылады.

Эмпатия – басаны уаныш-сйініштерін дрыс сезіне білу асиеті. арым-атынас жасаудаы эмпатияны болуы психолог, педагог, леуметтік ызметкерді ксіби маызды асиеттеріні бірі.

Осы екі жадайда да, арадаы арым-атынасты іске асырылуы, шінші жадайдаы партнерді «мені» тсінуіне байланысты. Басаша айтанда, бір-бірін тсіну рефлекия былысымен крделенеді. леуметтік психологияда рефлексия – арым-атынаса тсушіні баса адам оны алай абылдайтынын тсінуі. Ол басаша абылдау мен тсінуі ана емес, баса «мені» алай тсінетінін білу, ерекше бір-бірін бейнелеу, яни «мен» басалара алай крінемін.

арым-атынас субьектісіне баса адамды дерексіз жаынан ана тсіну маызды емес, сонымен атар онымен арым-атынаса тскен индивидті оны зін алай абылдап, тсініп траны да маызды. Субьектіні арым-атынас серіктесіні оны алай абылдайтынын тсіну рефлексия деп аталады. Рефлексия баса адамды абылдау рамына жатады. Сонымен, адамды адамны абылдауын екі еселенген айналы бейнеленуге састыруа болады. Адам баса адамды бейнелегенде, зін де сол басаны абылдау айнасында бейнелейді. арым-атынас процестерінде идентификация мен рефлексия бірігіп рекет етеді. Егер де рбір адам баса адамдар туралы ылыми негізделген толы хабарлармен амтамасыз етілген болса, онда ол олармен зара рекет ету жолын атесіз растыран болар еді. Алайда кнделікті мірде субьект наты хабармен амтамасыз етілмеген боландытан басалара оларды рекеті мен ылытарыны себептерін есептеуге мжбр болады.

Рефлексияны леуметтік психологияда зерттегендер: Дж. Холмс,

Г. Гибш пен М. Форберг, негізінен диадалы (екі адамды) рекеттесу трысынан арастырады. Топты рефлексиялы рылымын зерттегенде диадалы рекеттесумен атар, топты орта рекеті жне соан байланысты жеке адамаралы атынастарда пайда болатын рефлексияларда крделене тседі.

Гибш пен Форбергті сынан диадалы рефлексиясы схема трінде былай крсетіледі:

Екі партнер бар: А жне Б. Оларды арасында арым-атынас бар: А Б жне Б. А. Онымен бірге А мен Б-ны здері туралы тсініктері бар А-А', Б-Б' жне баса туралы тсінігі бар: А-да Б туралы Б'', Б-да А туралы А''. Коммуникативтік процестегі рекеттесу мына трде іске асырылады: А, А' трысынан Б''-ге арап сйлейді, Б, Б' трысынан А''-а жауап атады. Наты жадайда осы айтыландарды аншалыты жаын екендігін зерттеу ажет, себебі А-да, Б-да обьективті шындыпен сйкес келмейтін А'; Б'; А'', Б'' бар екендігін білмейді. арым-атынасты аса табысты болуы А-А' - А'' Б-Б'-Б'' арасындаы алшаты нерлым аз болуымен байланысты екендігі тсінікті.

Мысал ретінде лекторды аудиториямен байланысын арастыруа (А) болады (Б). Егер де лектор (А) зі туралы, тыдаушылар (Б''), сіресе зін тыдаушылар алай абылдайтыны туралы (А'') дрыс тсінікте болмаса, онда лекторды аудиториямен зар тсіністігі болмайды, демек зара рекеттесуі де іске асырылмайды. зін-зі дрыс тсіну, басаны дрыс тсіне білуге йрету - те крделі процесс, оан баулуды бір дісі – перцептивті біліктілікті жетілдіретін леуметтік-психологиялы тренингті трі.

абылданатын адама деген эмоциялы кзарастарды пайда болу механизмдерін анытаумен байланысты зерттеу аймаы – аттракция деп аталады. Аттракцины азаша маынасы – тартымдылы дегенге жаын. Аттракция, бір жаынан, абылдаушы шін баса адамны тартымдылыыны алыптасу процесі, екіншіден, осы процесс німі, яни кзарастарды біршама сапасы. арым-атынасты перцептивті жаын зерттегенде осыны есте ттан жн, себебі, бір жаынан, адамдар арасында бір-бірін натушылы, дост сезімдері немесе, керісінше, жатырмау сезімдеріні алыптасуы, екіншіден, бл былысты арым-атынастаы маызы андай деген мселелер туындайды.

Аттракцияны бір адамны екінші адама деген леуметтік бадары жне сол жадайда эмоциялы компоненті басым деп арастыруа болады.

Аттракцияны трлі дегешйлері аныталан: натушылы, досты, сйіспеншілік. Кеестік леуметтік психологияда аттракция кп зерттелінбеген. азіргі кезде топты іс-рекетте аттракцияны зерттеу ола алына бастады.

леуметтік психологияны ерекше саласы – каузалды атрибуция деп аталады. Зерттеушілер Г. Келли, Э. Джонс, К. Дэвис, Д. Кенноуз, Р. Нисбет, Л. Стрикленд. Атрибуцияны аудармасы, телу, есептеу дегенге келеді. Латын тілінен аударанда «causa» - себеп, яни каузалды атрибуцияны – себепті телу деп тсінуге болады. Каузалды атрибуция адамдар туралы алынан млімет жеткіліксіз боланда, оны ммкін рекеттері мен асиеттерін тауып, сол обьектіге телу жадайы. Г. Келли атрибуцияны ш трін арастырады: жеке тлалы атрибуция, обьектілік атрибуция жне жадайлы атрибуция. Баылаушы кбіне жеке тлалы атрибуцияны пайдаланады (рекет себептері сол рекетті жасаушыа телінеді), ал атысушы кбінесе жадайлы атрибуцияны (рекет себептері жадайлара телінеді). Мндай жадайлар, сіресе табыса жету мен стсіздік себептерін телігенде айын крінеді.

леуметтік психологияа енгізген Ф. Хайдерді идеясы бойынша, адамдар негізінде былай ойлайды: «жаман адама жаман асиеттер тн», «жасыа – жасы асиеттер», яни «жаман» адамдара рашан жаман істер телінеді, ал «жасылара» - жасы істер телінеді.

Сонымен атар каузалды атрибуция теориясында «жаман» адама теріс істер телінгенімен, абылдаушы зін тек о рекеттер жасаушы деп баалауы да арастырылады. Кптеген эксперименттерді нтижелері адам абылдауында маызды рол атаратын бадар (установка) мселесіне келіп тіреледі, сіресе, оны маызы таныс емес адам туралы алашы ой алыптасуында ерекше екенімен аныталады.

Майрон Ротбарт пен Памела Биллер (1977) з экспериментінде суретте крсетілген адамны бет лпетіні крінісіне баа беруді тінген. Бір топ адамдара – суреттегі адам туралы, гестапо бастыы, концентрация лагеріндегі жан тршіктірер медициналы экспериментке кінлі деп айтан. Ол адамдар, суретіне арап, оны атыгез адам деп баалаан. (Бет лпетінде кекесінді жымию бар емес пе?). баса адамдара астыртын: сол суреттегі адам туралы – нацистерге арсы кресетін озалыс жетекшісі деген, ал олар суреттегі адамды а ниетті, мейірімді адам сипаттаан. (Суретке араыз: кздері андай амор жне ол клімсіреп тр емес пе?)

Осы сияты былыс А.А. Бодалевті эксперименттерінде (1982) де аныталан. Бір адамны суреті студенттерді екі тобына крсетілген. Бір топтаы студенттерге ол адам – ылмыскер, ал екінші топтаылара сол адам туралы – крнекті алым деп айтылан. Бірінші жадайда студенттер: суреттегі адамны тереде орналасан кздері пия аарын, ала арай шыан иегі ылмысты тбіне шейін жететінін крсетеді, т.с.с. сипаттамалар берген. Екінші топтаылар сол тереде орналасан кздер тере ойлы адамды, ал ала кеткен иегі – білім жолында кездесетін иындытарды жеуге ажетті кш-жігері, т.с.с. деп бааланан.

Мндай зерттеулер тлааралы атынаста андай сипаттамалар маызды, андай жадайда алай крінеді деген сияты сратара жауап беруге тырысады.

Тлааралы атынастарда адамдарды бір-бірін абылдауында таы да зерттеу саласы болып табылатын трлі «эффектілерді» де есепке алу ажет. ш трлі «эффектілер» кбірек зерттелген: ореол эффектісі (ореол – рмет, да), жаа мен алашылы эффектісі жне стереотип эффектісі (таптаурын). (2 схемада).

«рмет эффектісінде» абылдаушыа алдын-ала абылданатын адам туралы арнаулы бадар беріледі, белгілі асиеттер телінеді: ол адам туралы алынан млімет алдын-ала жасалынан бейнені стіне салынады. Брын жасалынан бейне «рмет» рлін атарып, наты асиеттерді кріп, дрыс абылдауа кедергі жасайды.

Бл эффектімен «жаа» жне «алашы» эффектілері тыыз байланысты. Бл екеуі де адам туралы берілетін мліметті ретімен байланысты. Бір экспериментте студенттерді трт трлі тобына таныс емес адамды крсеткен. 1-топа бл адам – экстраверт, 2-ге – интраверт, 3-топа алдымен экстраверт, кейіннен интраверт, 4-топа керісінше деп айтылан. Барлы трт топа бейтаныс адамды алдын-ала айтылан тлалы асиеттері терминдерімен сипаттап беру сынылан. Алашы екі топтаылар иындысыз сипаттаса, шінші жне тртінші топтаы сипаттамалар тікелей млімет ретіне байланысты болан, яни алдымен айтылан млімет басым болан. Осындай эффект «алашы» эффект деп аталынады. Ал керісінше, таныс адамды сипаттауда «жаалы» эффектісі басым, бл жерде кейін айтылан млімет, яни жаалау млімет маыздыра екені аныталан.